Кузгaлмас вергулли сонлар устида арифметик амалларнинг бажарилиши - Huquqshunoslik - Referatlar

Кузгaлмас вергулли сонлар устида арифметик амалларнинг бажарилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

371.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қ ўзғалмас вергулли сонлар устида арифметик амалларининг бажарилиши Режа: 1. Қўзғалмас вергулли сонлар устида қўшиш ва айриш амалларининг бажарилиши. 2. Қўзғалмас вергулли сонлар устида кўпайтириш ва бўлиш амалларининг бажарилиши. 3. Кўпайтириш амалини тезлаштириш.

www.arxiv.uz Бу икки амални алгебраик жамлаш амали деб кўриш мумкин, чунки айириш ишораси ўзгарган айрилувчини қўшиш демакдир. Қўзғалмас вергулли сонларни алгебраик қўшиш ҳисоблаш машинасида қуйидаги машина кодларидан бирида амалга оширилиши мумкин: тўғри, тескари, қўшимча ва уларнинг модификацияланган кўриниши. Табиийки, йиғинди ҳам шу кодларнинг бирида ҳосил бўлади. Кўпинча тескари ёки қўшимча кодлар ишлатилади. Бунда операндларнинг барча хоналари (ишора ва рақам хоналари) қўшиш амалида иштирок этади. Йиғинди ишораси операндлар ишора рақамларини ҳамда қўшни кичик хонадан кўчириш қиймати рақамини жамлаш жараёнида автоматик тарзда ҳосил қилинади. Йиғинди ишора хонасидан кўчириш қийматининг бирлик рақами пайдо бўлса уни йиғинди кичик хонасига қўшиш (тескари кодда қўшганда) ёки ташлаб юбориш (қўшимча кодда қўшганда) лозим. Кўп хонали сонларни алгебраик жамлаш одатда n - та бир хил хоналар бўйича қўшиш-айриш амаллардан ташкил топган мунтазам жараён сифатида амалга оширилади (бу ерда n - ҳар бир операнддаги хоналар сони). Қўшилувчиларнинг ишораларига боғлиқ қуйидаги тўртта ҳол рўй бериши мумкин: 1) X 1 > 0 , X 2 > 0 , X 3 = X 1 + X 2 > 0 ; 2) X 1 > 0 , X 2 < 0 , X 3 = X 1 + X 2 > 0 ; 3) X 1 > 0 , X 2 < 0 , X 3 = X 1 + X 2 < 0 ; 4) X 1 < 0 , X 2 < 0 , X 3 = X 1 + X 2 < 0 . Тескари кодда қўшиш Бу ҳолларни мисоллар ёрдамида батафсил кўриб чиқамиз. 1) X 1 > 0 , X 2 > 0 , X 3 = X 1 + X 2 > 0 ; Бу ҳолда тескари кодга ўтказиш, амал бажарилиши хусусиятига таъсир этмайди, чунки

www.arxiv.uz | X 1 >0)| теск + | X 2 >0| теск = X 1 + X 2 2) X 1 > 0 , X 2 < 0 , X 3 = X 1 + X 2 > 0 ; Бу ҳолда, тескари кодда X сони ва унинг ифодаси ўртасидаги боғликликка асосан қуйидагини ёзиш мумкин : [ X 1 ] теск + [ X 2 ] теск = X 1 + 2 + X 2 - 2 - n Бу натижани дастлабки натижа деб атайлик. Ҳақиқатан ҳам, шартга биноан натижа X 1 + X 2 га тенг бўлиши лозим. Дастлабки натижадан якуний натижага ўтиш учун дастлабки натижага тузатиш киритиш лозим, яъни дастлабки натижадан 2 ни айириб, унга 2 - n ни қўшиш лозим. Мисол. [ X 1 ] тўғ = 0,11011; [ X 2 ] тўғ = 1,10011 [ X 1 ] теск = 0,11011 + [ X 2 ] теск = 1,01100 10,00111 - дастлабки натижа - 10, + 1 - тузатиш [ X 3 ] теск = 0,01000 - якуний натижа Тузатишни бажариш, юқорида айтиб ўтилганидек, тескари кодда қўшилганда йиғинди ишора хонасидан кўчириш қийматининг бирлик рақами пайдо бўлса уни йиғинди кичик хонасига қўшиш лозимлигига мос келади. 3) X 1 > 0, X 2 < 0, X 1 + X 2 < 0 Бу ҳолда [ X 1 ] теск + [ X 2 ] теск  Х 1  2  Х 2 - 2 - n . Бу натижа якуний натижага мос келади, чунки шартга биноан X 1 X 2 <0 ва [ X 1  X 2 < 0] теск  2  Х 1  Х 2 - 2 - n Мисол. [ X 1 ] тўғ  0,10011; [ X 2 ] тўғ  1,11011 [ X 1 ] теск  0,10011  [ X 2 ] теск  1,00100 [ X 3 ] теск  1,10111  [ X 1  X 2 <0] теск

www.arxiv.uz [1, 10111] теск  1,01000 ўзгартириш орқали натижанинг тўғри кодини оламиз . Ишоралари турли бўлган сонларни қўшганда Х 1  Х 2  0 натижа ҳосил бўлиши мумкин. Бунда дастлабки сонларнинг тескари кодларини жамлаш усули ўзгармайди, натижа эса 1,,1...1 кўринишда ҳосил бўлади. Мисол. [ X 1 ] тўғ  0,10111; [ X 2 ] тўғ  1,10111 [ X 1 ] теск  0,10111  [ X 2 ] теск  1,01000 [ X 3 ] теск  1,11111  [ X 1  X 2 ] теск Натижа манфий нолнинг тескари кодини беради. Ҳақиқатан ҳам, [- 0,0 ... 0] теск  1,1...1. 4) Х 1 <0, X 2 <0,  X 1  X 2  <0. Жамлаш натижаси [ X 1 ] теск  [ Х 2 ] теск  2  Х 1 - 2 - n  2  X 2 - 2 - n дастлабки натижани беради. Якуний натижа эса  ( Х 1  Х 2 )<0  теск  2  Х 1  Х 2 - 2 - n . Демак, якуний натижа дастлабки натижадан 2 - 2 - n га фарқ қилади: Бу 2-ҳолдаги каби дастлабки натижага тузатиш киритиш лозимлигини кўрсатади. Мисол. [ X 1 ] тўғ  1,01011, [ X 2 ] тўғ  1,01111. [ X 1 ]теск  1,10100  [ X 2 ]теск  1,10000 11,00100 - дастлабки натижа - 10  1 - тузатиш [ X 3 ] теск  1,00101  [ X 1  X 2 <0] теск -якуний натижа Натижанинг тўғри коди [1,00101]теск  1,11010 Қўшимча кодда қўшиш

www.arxiv.uz 1) X 1 >0, X 2 >0, X 1  X 2 >0. Бу ҳолда тескари кодда қўшилганидек, жамлаш қўшиш амали бажарилиши хусусиятига таъсир этмайди. 2) X 1 >0, X 2 <0, X 1  X 2 >0. Бу ҳолда қўшимча кодда Х сони ва унинг ифодаси ўртасидаги боғланишга асосан қуйидагини ёзиш мумкин : [ X 1 ] қўш  [ X 2 ] қўш  Х 1  2  Х 2 . Олинган натижа якуний натижадан 2 га фарқ қилади. Демак, тузатиш киритиш зарур, яъни натижани 2 1 салмоқли 1 га камайтириш лозим. Мисол. [ X 1 ] тўғ  0,10011, [ X 2 ] тўғ  1,00011. [ X 1 ] қўш  0,10011  [ X 2 ] қўш  1,11101 10,10000 - дастлабки натижа -10, - тузатиш [ X 3 ] қўш  0,10000 - якуний натижа [ X 1 ] қўш  [ X 2 ] қўш  0 бўлган ҳол қўшимча кодда қўшиш амали хусусиятига таъсир этмайди. Мисол. [ X 1 ] тўғ  0,11001, [ X 2 ] тўғ  1.11001. [ X 1 ] қўш  0,11001  [ X 2 ] қўш  1.00111 [ X 2 ] қўш  0,00000 3) Х 1 >0, X 2 <0, X 1  X 2 <0 . Бу ерда [ X 1 ] қўш  [ X 2 ] қўш  Х 1  2  Х 2 тескари кодда кўрганимиздек, тузатишсиз якуний натижа ҳисобланади . Мисол. [ X 1 ] тўғ  0,10011, [ X 2 ] тўғ  1,11011 [ Х 1 ] қўш  0,10011  [ X 2 ] қўш  1,00101

www.arxiv.uz [ X 2 ] қўш  1,11000  [ X 1 X 2 <0] қўш натижанинг тўғри коди 1,01000 га тенг. 4) X 1 <0, X 2 <0, X 1  X 2 <0 . Бу ерда [ X 1 ] қўш  [ X 2 ] қўш  2  Х 1  2  Х 2 натижа дастлабки натижани беради. Дастлабки натижа якуний [ X 1 + X 2 <0] қўш =2+ Х 1 + Х 2 натижадан 2 га фарқ қилади. Демак, бу ерда 2- ҳолдагидек тузатиш киритиш лозим. Мисол. [ X 1 ] тўғ  1,01011, [ X 2 ] тўғ  1,01111. [ X 1 ] қўш  0,10101  [ X 2 ] қўш  1,10001 11,00110 -дастлабки натижа - 10 -тузатиш [ X 2 ] қўш  1,00110 = [Х 1 +Х 2 <0] қўш -якуний натижа Натижанинг тўғри коди 1,11010 га тенг. Тескари ва қўшимча кодларда қўшиш амалларининг умумий камчилиги сифатида уларнинг хоналар тўрининг тўлиб тошишини қайд этишга имкон бермаслигини кўрсатиш мумкин: Мисол. [ X 1 ] тўғ  1,11011, [ X 2 ] тўғ  1,10101. [ X 1] қўш  1,00101  [ X 2 ] қўш  1,01011 [ X 2 ] қўш  10,10000 Тузатишдан сўнг 0,10000 ни оламиз, яъни иккита манфий сонни қўшиш натижаси мусбат сонни берди. Бу, албатта, нотўғри. Бу камчиликни модификацияланган тескари ва қўшимча кодлардан фойдаланиб бартараф этиш мумкин.

www.arxiv.uz Қўзғалмас вергулли сонлар устида кўпайтириш амалининг бажарилиши Қўзғалмас вергулли сонлар устида кўпайтириш иккита босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда операндлар ишора хоналари рақамларини иккининг модули бўйича қўшиш орқали кўпайтманинг ишораси аниқланади. Иккинчи босқичда операндлар модуллари бир-бирига кўпайтирилиб, зарурият туғилганда олинган кўпайтма модули яхлитланади. Икки сон модулларининг кўпайтмаси [ Х 3 [  [ X 1 ] . [ X 2 ] аскарият ҳолда қисмий кўпайтмалар йиғиндиси сифатида ҳисобланади: n [ Х 3 ]   | Х 1 |x 2 i  2 - i , i +1 бу ерда x 2 i . 2 - i -кўпайтирувчининг i -хонаси Машинада кўпайтиришнинг асосий тўртта усули мавжуд. 1-усулда (4.1-расм «а») кўпайтириш кўпайтирувчининг кичик хонасидан бошланади. Кўпайтирувчининг навбатдаги рақами кўпайтирувчининг ўнг тарафга бир хонага силжитиш йули билан олинади. Кўпайтирувчининг ҳар бир хонасига кўпайтиришдан сўнг қисмий кўпайтмалар йиғиндиси ўнг тарафга бир хонага силжитилади. Кўпаювчининг ҳолати ўзгармайди. Кўпайтирувчи хоналарини ўнг тарафга силжитишлар натижасида у сақланувчи регистрнинг катта хоналари бушайди. Бу хоналар кўпайтириш амали бажарилиши жараёнида қисмий кўпайтмалар жамлагичининг кичик хонасидан узатилувчи кўпайтманинг кичик хоналарини сақлашга ишлатилиши мумкин. Бунинг учун қисмий кўпайтма жамлагичининг кичик хонаси кўпайтирувчи регистрининг катта хонасига уланади. Кўпайтириш амали тугаганидан сўнг кўпайтманинг катта хоналари қисмий кўпайтмалар жамлагичида, кичик хоналари кўпайтирувчи регистрида сақланади.

www.arxiv.uz Бу усулда кўпаювчи ва кўпайтирувчи регистрлари ҳамда қисмий кўпайтмалар жамлагичи операндлар хоналилигига тенг бўлган бир хил узунликка эга. 2-усулда (4.1-расм «б») кўпайтириш кўпайтирувчининг кичик хонасидан бошланади. Кўпайтирувчининг навбатдаги рақами кўпайтирувчини ўнг тарафга бир хонага силжитиш йўли билан олинади. Кўпайтирувчининг ҳар бир хонасига кўпайтиришдан сўнг кўпаювчи чап тарафга бир хонага силжитилади. Қисмий кўпайтмалар йиғиндисининг ҳолати ўзгармайди. Ушбу усулда кўпаювчи регистри ва қисмий кўпайтмалар жамлагичи операндлар хоналигига нисбатан иккиланган узунликка эга бўлиши шарт, яъни ускуна ҳаражатлари ортади. 3-усулда (4.1-расм «в») кўпайтириш кўпайтирувчининг катта хонасидан бошланади. Кўпайтирувчининг навбатдаги рақами кўпайтирувчини чап тарафга бир хонага силжитиш йўли билан олинади. Кўпайтирувчининг ҳар бир хонасига кўпайтиришдан сўнг қисмий кўпайтмалар йиғиндиси чап тарафга бир хонага силжитилади. Кўпаювчининг ҳолати ўзгармайди. Бу усулда кўпайтирувчи хоналарини чап тарафга силжитиш натижасида бўшаган хоналарида кўпайтириш амали бажарилиши жараёнида қисмий кўпайтмалар жамлагичининг катта хонасидан узатилувчи кўпайтманинг катта хоналарини сақлаш мумкин. Бунинг учун қисмий кўпайтма жамлагичининг катта хонаси кўпайтирувчи регистрининг кичик хонасига уланади. Кўпайтириш амали тугагандан сўнг кўпайтманинг катта хоналари кўпайтирувчи регистрида, кичик хоналари қисмий кўпайтма жамлагичида сақланади. Демак, бу усулда ҳам биринчи усулдагидек кўпаювчи ва кўпайтирувчи регистрлари ҳамда қисмий кўпайтмалар жамлагичи операндлар хоналигига тенг бўлган бир хил узунликка эга. 4-усулда (4.1-расм «г») кўпайтириш кўпайтирувчининг катта хонасидан бошланади. Кўпайтирувчининг навбатдаги рақами кўпайтирувчини чап тарафга бир хонага силжитиш йўли билан олинади. Кўпайтирувчининг ҳар

www.arxiv.uz бир хонасига кўпайтиришдан сўнг кўпаювчи ўнг тарафга бир хонага силжитилади. Қисмий кўпайтмалар йиғиндисининг ҳолати ўзгармайди. Ушбу усулда кўпаювчи регистри ва қисмий кўпайтмалар жамлагичи иккиланган узунликка эга бўлишлари шарт. Бу усул ҳам қўшимча ускуна ҳаражатларини талаб қилади. Юқорида келтирилган усуллардан 1- ва 3- усуллар кенг ишлатилиши сабабли уларни мисоллар ёрдамида кўриб чиқамиз: Мисол . [ X 1 ] тўғ  0,10101, [ X 2 ] тўғ  1,11011 сонларни кўпайтириш талаб қилинсин. Ечиш. 1- босқич - кўпайтманинг ишораси аниқланади: 0  1  1 2 - босқич - операнд модуллари бир - бирига кўпайтирилади

www.arxiv.uz 1-усул 0, 1 0 1 0 1 -кўпаювчи х 0, 1 1 0 1 1 -кўпайтирувчи 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 -қисмий кўпайтмалар 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0, 1 0 0 0 1 1 0 1 1 1 -кўпайтма 3-усул 0, 1 0 1 0 1 -кўпаювчи х 0, 1 1 0 1 1 -кўпайтирувчи 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 -қисмий кўпайтмалар 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0, 1 0 0 0 1 1 0 1 1 1 -кўпайтма Биринчи босқичда аниқланган кўпайтманинг ишораси ҳисобга олинади ва натижа яхлитланади. Жавоб: [Хз ]туг ( 1,1000110111(1,10010 Юқорида келтирилган усулларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, кўпайтириш жараёнининг давомийлиги барча усулларда қуйидаги ифода орқали аниқланади: Ткўп ( н (қ бу ерда: н - операндлардаги рақамлар сони; (қ - кўпайтириш қадамининг давомийлиги. Кўпайтириш қадами умумий ҳолда иккита: (кўш ва (силж давомийликларга эга бўлган қўшиш ва силжитиш микроамалларидан иборат. Аммо турли усулларда кўпайтириш қадамининг давомийлиги турлича. 2- ва 4-усулларда (4.1- расм «б» ва «г»га қаралсин) силжитиш ва қисмий кўпайтмаларини қўшиш тактларини бир вактда бажариш мумкин, яъни (қ(2,4)((кўш. Ҳақиқатан, тўпланаётган йиғиндига навбатдаги қисмий кўпайтмани қўшиш учун кўпаювчидаги рақамлар жамлагичга узатилади ва

www.arxiv.uz жамлагичда янги йиғиндининг рақамлари шаклланади. Кейинги қисмий йиғиндини шакллантириш (силжитиш) эса бу рақамларни кўпаювчи регистрининг қўшни катта хоналарига узатишдан иборатдир. Демак, бу икки жараённи бирлаштириш имконияти мавжуд. Машинада доимо (қўш>(силж бўлишини ҳисобга олган ҳолда қуйидагини ёзишимиз мумкин: Ткўп(2,4) ( н((қўш. 1- ва 3- усулларда (4.1- расм «а», «в»га қаралсин) жамлагичда бир вактда қўшиш ва силжитиш жараёнларини бажариб бўлмайди. Шунинг учун, бу усулларда қадам давомийлиги (к( (қўш ( (силж ва Ткўп(1,3) ( н((қўш ( (силж ). 2- ва 4- усулларда 1- ва 3-усулларга нисбатан тезкорлик бўйича афзалликларини қуйидаги муносабат орқали аниқлашимиз мумкин: Агар (қўш(4(силж деб қабул қилсак, қуйидагини оламиз: Кўпайтиришнинг юқорида келтирилган ҳар бир усули учун ускуна харажатларини 4.1-расмда келтирилган структура схемалари ёрдамида тақрибан ҳисоблаш мумкин. 2- ва 4- усулларда 5н, 1- ва 3- усулларда эса 4н хотирловчи элементлар ишлатилади. Агарда, 1- ва 3- усулларда жамлагич хоналилиги н-гача камайтирилса, кўпайтманинг қолган хоналари кўпайтирувчи регистрининг бўшаган хоналарига ўтказилса (2.3-расм «а» ва «в» даги пунктир стрелкаларга эътибор берилсин), хотирловчи элементлар сони 3н га келтирилади. 1- ва 3-усулларнинг 2- ва 4-усулларига нисбатан ускуна харажатлари бўйича афзалликларини қуйидаги муносабат орқали аниқлашимиз мумкин: бу ерда н(1,3) ва н(2,4) - ìîñ îëäà 1- âà 3- ҳàìда 2- âà 4- óñóëëàðäà èøëàòèëóâ÷è óñêóíà ìèқдори.

www.arxiv.uz Демак, машина лойихалашда асосий эътибор тезкорликка қаратилса, кўпайтирувчи қурилмани 2- ёки 4-усуллар асосида қуриш лозим. Оддий, тежамли ва нархи қиммат бўлмаган машина лойихалашда кўпайтирувчи қурилмаларини 1- ёки 3-усуллардан фойдаланиб қуриш мақсадга мувофиқ саналади. Аксарият ҳолларда сонлар машина хотирасида қўшимча кодда сақланади. Бу эса қўшиш амали бажарилганда манфий қўшилувчилар ва йиғинди кодларини ўзгартириш заруриятининг юқолишига олиб келади. Табиийки, кўпайтириш амалини ҳам қўшимча кодда бажариш қулай ҳисобланади. Кўпайтманинг ишораси, операндлар қандай кодланганлигидан қатъий назар, улар ишора рақамларини иккининг модули бўйича қўшиш орқали аниқланади. Мусбат операнднинг қўшимча коди шу соннинг ўзини беришини, яъни [Х1]қўш(Х1 ҳамда манфий операнд қўшимча кодининг қийматли рақамлари ([Х1](қўш ( 1 - (Х1( катталикни ташкил этишлигини юқорида кўрган эдик. Кўпайтириш амали бажарилишида содир бўлиши мумкин бўлган ҳолларни таҳлил этамиз. Х1 > 0, Х2 > 0. Бу ҳолда [Х>0]қўø ( Х áœëãàíëèãè ñàáàáëè ìóñáàò íàòèæàíèíг ҳақиқий қиймати бирданига қўшимча кодда олинади ва тузатиш киритиш талаб этилмайди. Х1 > 0, Х2 < 0. Бу ҳолда кодларнинг (сохта) модулларини бир-бирига кўпайтиришдан сўнг қуйидаги натижа олинади: ([Х1]қўш(([Х2]қўш(( (Х1((1-(Х2() ( (Х1(-(Х1((Х2(. Бу натижа ҳақиқий кўпайтма (Х1Х2<0(қўш(1-Х1Х2 дан айтарлича фарқланиши сабабли, у сохта кўпайтма деб юритилади. Ҳақиқий кўпайтмани ҳосил қилиш учун тузатиш киритиш лозим, яъни 1 ни қўшиб (Х1( ни айириш лозим. Қўзғалмас вергулли сонлар устида бўлиш амалининг бажарилиши

www.arxiv.uz Қўзғалмас вергулли сонлар устида бўлиш амали кўпайтириш амалидагидек, тўғри кодда энг осон бажарилади. Аммо кўпайтириш амалидан фарқли ўлароқ, бўлиш амали бажарилганда хона тўрининг тўлиб- тошиши содир бўлиши мумкин. Шунинг учун, бўлиш амали мавжуд бўлган масалаларда бўлинувчининг бўлувчидан абсолют қиймати бўйича кичик бўлиши доимо таъминланиши зарур. Иккили саноқ тизимсида бўлиш жараёнининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, бўлувчининг тизимнинг ихтиёрий рақамига (0 ёки 1 га) кўпайтмаси бўлувчининг ўзига ёки 0 га тенг. Машинада айириш қўшиш билан алмаштирилиши сабабли иккили саноқ тизимсида бўлиш (кўпайтириш каби) иккита микроамал - қўшиш ва силжитишга келтирилади. Демак, умумий ҳолда машинада алоҳида бўлиш қурилмаси ўрнига жамлагич ва силжитувчига эга бўлиш кифоя. Бўлиш амали икки босқичда бажарилади: 1-босқичда бўлинувчи ва бўлувчи ишора хоналари рақамларини иккининг модули бўйича қўшиш орқали бўлинма ишораси аниқланади. 2-босқичда дастлабки сонларнинг модуллари бир-бирига бўлинади ва бўлинма яхлитланади. Кўпинча бўлиш амали иккита усул бўйича бажарилади: қолдиқни тиклаш билан бўлиш ва қолдиқни тикламасдан бўлиш. Қолдиқни тиклаш билан бўлиш қуйидагича амалга оширилади. Аввал бўлинувчи модулидан (уни кейинги мулоҳазаларнинг умумийлигини таъминлаш мақсадида дастлабки қолдиқ Р0 деб юритамиз) бўлувчининг модули айирилади, натижада биринчи қолдиқ Р1 олинади. Биринчи қолдиқнинг нолдан катта ёки нолга тенг бўлиши натижанинг абсолют қиймати бўйича бирдан катта ёки бирга тенглигини билдиради; бўлиш амали тўхтатилади ва хона тўрининг тўлиб-тошиши шаклланади. Агар биринчи қолдиқ Р1 нолдан кичик бўлса, бўлинманинг катта хонаси (бутун қисми) нолга тенг бўлади ва бўлинманинг вергулдан кейинги рақамларини аниқлаш жараёни бошланади. Бўлинманинг вергулдан кейинги биринчи рақамини олиш учун биринчи қолдиқни бўлувчига қўшиш йўли билан дастлабки

www.arxiv.uz қолдиқ Р0 тикланади ва тикланган қолдиқ чап тарафга бир хонага силжитилади (яъни иккиланади) ва ундан бўлувчининг модули айирилади. Натижада иккинчи қолдиқ Р2 олинади. Бу қолдиқ нолдан ката ёки нолга тенг бўлса бўлинманинг вергулдан кейинги биринчи рақами бирга тенг бўлади, агар нолдан кичик бўлса - нолга тенг бўлади. Бўлинманинг вергулдан кейинги иккинчи рақамини олиш учун иккинчи қолдиқ Р2 таҳлил этилади. Иккинчи қолдиқ нолдан катта ёки нолга тенг бўлса, у чап тарафга бир хонага силжитилади ва ундан бўлувчининг модули айирилади. Натижада учинчи қолдиқ Р3 олинади. Агар иккинчи қолдиқ нолдан кичик бўлса аввал олдинги мусбат (силжитилган) қолдиқ тикланади. Бунинг учун иккинчи қолдиққа бўлувчининг модули қўшилади. Сўнгра тикланган қолдиқ чап тарафга бир хонага силжитилади ва ундан бўлувчининг модули айирилади. Натижада учинчи қолдиқ Р3 олинади. Учинчи қолдиқ Р3 нолдан катта ёки нолга тенг бўлса бўлинманинг вергулдан кейинги иккинчи рақами бирга тенг бўлади, агар нолдан кичик бўлса - нолга тенг бўлади. Шу тариқа бўлинманинг вергулдан кейинги 3,4,...,(н(1) хоналари аниқланади. Умумий ҳолда бўлинма рақамларини аниқлаш қуйидаги қоида бўйича бажарилади: бўлинманинг к-хонасини аниқлаш учун Рк қолдиқ таҳлил этилади. Агар Рк қолдиқ нолдан катта ёки нолга тенг бўлса, у чап тарафга бир хонага силжитилади ва ундан бўлувчининг модули айирилади. Натижада Рк(1 қолдиқ ҳосил бўлади, агар Рк нолдан кичик бўлса, аввал бу қолдиққа бўлинманинг модулини қўшиш орқали олдинги мусбат (силжитилган) қолдиқ тикланади. Сўнгра тикланган қолдиқ чап тарафга бир хонага силжитилади ва ундан бўлувчининг модули айирилади. Натижада Рк(1 қолдиқ ҳосил бўлади. Рк(1 қолдиқ нолга тенг ёки нолдан катта бўлса, бўлинманинг к-рақами бирга тенг, агар нолдан кичик бўлса - нолга тенг бўлади. Мисол. Х1( (0.10110 сонини Х2( –0.11011 сонига қолдиқни тиклаш усули бўйича бўлиш талаб этилсин.

www.arxiv.uz Ечиш. 1-босқич. Бўлинма ишораси аниқланади: 0(1(1. 2-босқич. Операндлар молуллари бир-бирига бўлинади (4.1–жадвалга қаралсин). Қолдиқни тиклаш билан бўлиш усулининг камчилиги сифатида бўлишнинг ҳар бир қадамида бажариладиган амалларнинг бир хил эмаслигини кўрсатиш мумкин. Қолдиқни тиклаш зарурияти эса тиклаш қадамларида қўшимча қўшиш тактларининг бажарилишини тақозо этади ва, демак, умумий бўлиш вақти ошади ҳамда бўлиш амалининг бажарилишини таъминловчи бошқариш қурилмаси мураккаблашади. Қолдиқни тикламасдан бўлиш қуйидагича амалга оширилади. Агар бўлиш жараёнининг бирор-бир қадамида қолдиқ нолдан кичик бўлса, олдинги қолдиқ тикланмайди; бўлинманинг навбатдаги рақамини олиш учун нолдан кичик қолдиқ чапга бир хонага силжитилади ва унга бўлувчининг модули қўшилади. Умумий ҳолда, бўлинманинг вергулдан кейинги к-хонасини аниқлаш қуйидаги қоида бўйича бажарилади: Рк қолдиқ нолдан кичик бўлса, у чап тарафга бир хонага силжитилади ва унга бўлинувчи модули қўшилади; агар Рк қолдиқ нолдан катта бўлса, у чап тарафга бир хонага силжитилади ва ундан бўлинувчи модули айирилади. Натижада Рк(1 қолдиқ олинади ва бу қолдиқ бўйича бўлинманинг к-рақами аниқланади (охирги муолажа қолдиқни тиклаш билан бўлишдагидек амалга оширилади).

www.arxiv.uz 4 .1–жадвал Бўлинма модулининг рақамлари Амаллар Изоҳ Қадам тартиб рақами 0.110100 0.10110 R 0 - дастлабки қолдиқ  0 1.00101 [- | X 2 | ] қўш - операндларни таққослаш 1.11011 R 1 <0 . Бўлиш мумкин  1.11011 | X 2 | - R 0 ни тиклаш 0.10110 R 0 1 .01100 R 0 ни силжитиш  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 1 0.10001 R 2 >0 1 .00010 R 2 ни силжитиш  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 2 0.00111 R 3 >0 0.01110 R 3 ни силжитиш  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 3 1.10011 R 4 <0  1.11011 | X 2 | - R 3 ни тиклаш 0.01110 Силжитилган R 3 0.11100 R 3 ни силжитиш  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 4 0.00001 R 5 >0 0 .00010 R 5 ни силжитиш 1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 5 1.00111 R 6 <0  1.11011 | X 2 | - R 5 ни тиклаш 0.00010 Силжитилган R 5 0 .00100 R 5 ни силжитиш  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 6 1.01001 R 7 <0 Жавоб: (яхлитлангандан сўнг) Х3(1.11010. Мисол: Х1((0,10110 сонини Х2(–0,11011 сонига қолдиқни тикламасдан бўлиш талаб этилсин. Ечиш. 1-босқич. Бўлинма ишораси аíиқланади: 0(1(1 2-босқич. Операндлар молуллари бир-бирига бўлинади (2.2–жадвалга қаралсин).

www.arxiv.uz 4 .2–жадвал Бўлинма модулининг рақамлари Амаллар Изоҳ Қадам тартиб рақами 0.110100 0.10110 R 0 - дастлабки қолдиқ  0 1.00101 [- | X 2 | ] қўш - операндларни таққослаш 1.11011 R 1 <0 . Бўлиш мумкин 1.10110 R 1 ни силжитиш 1  1.11011 | X 2 | 0.10001 R 2 >0 1 .00010 R 2 ни силжитиш 2  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 0.00111 R 3 >0 0.01110 R 3 ни силжитиш 3  1.00101 [ - | X 2 | ] қўш 1.10011 R 4 <0 1.00110 R 4 ни силжитиш 4  1.11011 | X 2 | 0.00001 R 5 >0 0.00010  R 5 ни силжитиш 5 1.00101 [- | X 2 | ] қўш 1.00111 R 6 <0 0.01110 R 6 ни силжитиш 6  1.11011 | X 2 | 1.01001 R 7 <0 Жавоб: (яхлитлангандан сўнг) Х3(1.11010 Мисоллардан кўриниб турибдики, қолдиқни тикламасдан бўлишнинг барча қадамидаги тактлар сони, яъни бажариладиган амаллар сони бир хил. Қўшимча кодда ифодаланган сонларни бир-бирига бўлишда юқорида келтирилган усуллардан операндлар модулларига ўтмасдан фойдаланиш мумкин. Қолдиқни тикламасдан бўлиш усулидан фойдаланилганда бўлишнинг ҳар бир қадамида бўлинманинг навбатдаги рақамини аниқлаш учун қолдиқ ва бўлувчининг ишоралари қуйидаги қоида бўйича таҳлил этилади: қолдиқ ва бўлувчи ишоралари ҳар хил бўлса, бўлувчи бўлишда қандай кодда иштирок этаётган бўлса, шундай кодда қўшилади (агар бўлувчи мусбат бўлса - тўғри кодда, акс ҳолда - қўшимча кодда қўшилади); агар қолдиқ ва

www.arxiv.uz бўлувчи ишоралари бир хил бўлса бўлувчи бўлишда иштирок этаётган кодига нисбатан қўшимча бўлган кодда бўлинмага қўшилади; агар бўлувчининг ва олинган қолдиқнинг ишоралари бир хил бўлса, бўлинма ишорасига бир, акс ҳолда - нол ёзилади. Кўпайтириш амалини тезлаштириш усуллари Маълумки, кўпайтириш амали бажарилиши учун сарфланадиган вақт нуқтаи назаридан давомийлиги катта амаллардан бири ҳисобланади. Кўпайтириш амалининг тезлаштирилиши машинанинг умумий тезкорлигини ва демак, унумдорлигини ошишига олиб келиши табиий. Тўғри кодда ифодаланган иккита сонни бир-бирига кўпайтириш учун сарфланадиган вақтни қуйидагича ифодалаш мумкин: бу ерда: - сонни бир хонага силжитиш вақти; - жамлагичда қўшиш вақти; - кўпайтирувчи хонасида бирлик рақамининг пайдо бўлишлик эҳтимоли; н-кўпайтирувчининг хоналари сони. Бу ифоданинг таҳлили шуни кўрсатадики, кўпайтириш амалини тезлаштиришда иккита йўл мавжуд: 1) операндларни силжитиш ва қўшишга сарф қилинадиган вақтни камайтириш; 2) ифодадаги қўшилувчилар сонини, яъни кўпайтирувчининг қийматли хоналар сонини камайтириш. Кўпайтириш амалини тезлаштиришнинг барча мавжуд усуллари иккита катта гурухга ажратилади: мантикий усуллар ва аппарат усуллари. Кўпайтириш амалини тезлаштиришнинг мантиқий усулларида кўпайтирувчи қурилма арифметик занжирларининг асосий структураси (2.3- расмга қаралсин) ўзгармайди, тезлаштиришга эса фақат бошқариш схемаларининг мураккаблашиши эвазига эришилади. Кўпайтириш амалини тезлаштиришнинг аппарат усуллари кўпайтирувчи қурилма арифметик занжирларига қўшимча ускуна киритилишини талаб қилади.

www.arxiv.uz Кўпайтириш амалини тезлаштиришнинг мантиқий усуллари. 1. Кўпайтирувчининг навбатдаги рақами нол қийматига эга бўлганида жамлаш тактларини ўтказиб юбориш. Бошқариш схемаларининг бироз мураккаблашиши жамлаш учун фақат керакли бўлганида вақт ажратилишини таъминлайди ва жамлаш тактлари сони ўртача икки марта қисқаради. Бошқача айтганда, кўпайтирувчининг ҳар бир хонасига жамлашнинг ўртача 0,5 такти тўғри келади. 2. Кўпайтирувчи хоналарини гуруҳлаш. Бу усул кўпайтириш амали бажарилишининг бир қадами мобайнида кўпайтирувчининг бир неча хонасининг ишланишини таъминлайди. Бир вақтнинг ўзида таҳлил этиладиган кўпайтирувчи хоналарининг сони мантиқий усулдаги тезлаштириш тартибини белгилайди. Шундай қилиб, тезлаштириш тартиби 1( Т( н оралиқдаги катталикка эга бўлади. Кўпайтирувчининг кичик хоналаридан бошлаб иккита хонаси бўйича кўпайтириш усулини кўрайлик. Агар кўпайтирувчининг кичик жуфт хоналарида 00 комбинацияси бўлса, кўпайтиришнинг навбатдаги иккита қадамида на қўшиш, на айириш бажарилади; 01 комбинациясида кўпайтиришнинг навбатдаги иккита қадамининг биринчисида жамлаш бажарилади; 10 комбинациясида кўпайтиришнинг навбатдаги иккита қадамининг иккинчисида жамлаш бажарилади. Бу комбинацияларнинг барчасида кўпайтирувчи хоналарини гуруҳлаш усули самара бермайди. Ҳақиқатан ҳам, бу комбинацияларда жамлаш тактларининг сони кўпайтирувчи хоналари алоҳида кўрилиб, жамлаш амалини ўтказиб юбориш усулини қўллаганда қанча бўлса, шунча бўлади. Асосий ютуқ 11 комбинацияси ҳисобига бўлади. Бу комбинацияда кўпайтиришнинг навбатдаги иккита қадамида иккита жамлашни бажариш ўрнига биринчи қадамида айириш бажарилади ва бир(1) кўпайтирувчининг кейинги жуфт хоналарига қўшиш учун эсда сақланади. Бошқача айтганда, ..11 комбинацияси (икки нуқта жуфт хоналар чегарасини билдиради) қуйидаги кўринишга келтирилади:

www.arxiv.uz . . 1 1 ( 1 . .0 0 – . . 1 Демак, кўпайтирувчи шундай кўринишга келтириладики, унда 0,1 рақамлари билан бир қаторда -1 (буни(1 деб белгилаймиз) рақами ҳам жоиздир. Кўпайтирувчидаги 0 рақами қўшиш ёки айиришнинг йўқлигини, 1 рақами қўшиш амалининг бажарилишини,(1 рақами айириш амалининг бажарилишини билдиради. Мисол: Айтайлик, кўпайтирувчи дастлаб қуйидаги кўринишда бўлсин: 0,1 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 1 0 1 Кўпайтирувчини жуфт хоналари бўйича гуруҳлаш усулига биноан қуйидагини оламиз: 1 0 (1 00 0 (1 10 01 10 10 0 (1 01 Кўпайтирувчининг дастлабки кўринишида 12 та бир ўрнига ўзгартирилган кўпайтирувчида 9 та мусбат ва манфий бирларга эга бўлдик, яъни кўпайтирувчидаги 12 та қийматли хона 9 тага келтирилди. Ушбу усулнинг самарадорлиги хусусида сўз юритилганда таъкидлаш лозимки, кўпайтиришнинг жуфт қадамидаги қўшилувчилар рақамининг ихтиёрий комбинациясида битта қўшиш ёки битта айириш бажарилиши мумкин, ҳолос. Жамлаш тактларининг ўртача сонини ҳисоблайлик. Кўпайтирувчининг биринчи жуфт хонаси учун 00, 01, 10 ва 11 комбинацияларининг ихтиёрий биттасининг пайдо бўлиш эҳтимоллиги 1(4 га тенг. Ихтиёрий кейинги хоналар жуфти учун 01, 10, ва 11 комбинацияларнинг ҳар бирининг пайдо бўлиш эҳтимоллиги 1(4 га тенг. 00 ва 1..00 комбинациялари учун эса уларнинг пайдо бўлиш эҳтимоллиги биргаликда 1(4 ни ташкил қилади. Ҳақиқатан, берилган жуфтликка бирни узатиш эҳтимоллигини р орқали белгиласак, 00 комбинациясининг эҳтимоллиги (1-р) га, 1.00 комбинациясининг эҳтимоллиги р(1(4 га тенг бўлади ва иккаласининг йиғиндиси (1-р)(1(4(р(1(4(1(4 бўлади.

www.arxiv.uz Ихтиёрий бошқа комбинациянинг, масалан, 01 нинг пайдо бўлиш эҳтимоллиги (1-р)(1(4(р(1(4(1(4 бўлади. 01, 10 ва 11 комбинатсиларида кўпайтиришнинг жуфт қадамида битта жамлаш ёки битта айириш такти талаб қилиниши, 00 ва 1..00 комбинацияларида эса битта ҳам қўшиш ёки айириш тактининг талаб қилинмаслигини ҳисобга олсак, кўпайтиришнинг жуфт қадамига жамлаш- айиришнинг ўратача 3(4 такти тўғри келади. Шундай қилиб, кўпайтирувчининг ҳар бир хонасига қўшиш-айиришнинг ўртача 3(8 (ёки 0,375) такти тўғри келади. Кўпайтирувчи хоналарининг ихтиёрий сонини таҳлил этиш усулида ноллар ва бирлар кетма-кетлиги аниқланади, сўнгра кўпайтирувчи хоналари гуруҳланиб ишланади. Масалан, агар кўринишдаги гуруҳ учраса, бирданига к хонага силжитиш амалга оширилиб, қисмий кўпайтмалар йиғиндисига кўпаювчи қўшилади. Агар кўринишдаги гуруҳ таҳлил этилса, к хонага силжитиш амалга оширилиб, қисмий кўпайтмалар йиғиндисидан кўпаювчи айирилади. кўринишдаги гуруҳ таҳлил этилганида уни янги кўринишдаги гуруҳга алмаштирилади, яъни аввал қисмий кўпайтмалар йиғиндисидан кўпаювчи айирилади, сўнгра к хонага силжитиш амалга оширилиб, алмаштириш натижасида ҳосил бўлган кейинги хоналар гуруҳи таҳлил этилади. Бу усул бўйича кўпайтириш хоналарнинг ихтиёрий сонига силжитиш имкониятига эга бўлган силжитувчи қурилманинг яратилишини тақозо этади. Ундан ташқари, бу усул ноллар ёки бирлар кетма-кетлигининг етарли узун қаторидан ташкил топган сонлар учун юқори самара беради. Аммо, одатда хоналардаги ноллар ёки бирлар тез-тез алмашиниб туради. Демак, бу усул бу ҳолда ҳеч қандай самара бермайди. Шунинг учун, бу усул одатдаги кетма-кет кўпайтириш усуллари билан биргаликда ишлатилиши мумкин. Кўпайтириш амалини тезлаштиришнинг аппарат усуллари

www.arxiv.uz Кўпайтириш амалини тезлаштиришнинг мантиқий усулларида фақат кўпайтирувчининг хоналарини гуруҳлаш ва кўпайтирувчининг бир қадами мобайнида гуруҳ хоналарини таҳлил этиш амалга оширилса, аппарат усулларида ҳам кўпайтирувчи, ҳам кўпаювчи хоналари гуруҳланади. Натижада бир хонали кўпайтирувчилар ва жамлагичларда ишланадиган иккили Ахборот блокларини йириклаштириш ва демак, узунлиги чегараланган операндларни бир-бирига кўпайтириш вақтини айтарлича камайтириш имконияти туғилади. Мантиқий усуллардагидек аппарат усуллар ҳам тезлаштириш тартибига эга. Тезлаштиришнинг аппарат усулининг тартиби бир вақтда биргаликда ҳар бир хонали кўпайтиргич ёки жамлагичда ишланадиган иккили операндларнинг жуфтлари сони билан белгиланади ва 1(Т(н оралиқдаги катталик орқали аниқланади. Т(1 да кўп хонали кўпайтириш қурилмаси сифатида икки кириш йўлли конъюнкторлардан фойдаланилса, Т(н да кўп хонали кўпайтириш қурилмаси матрица принципида ишловчи бир хонали комбинацион кўпайтиргич кўринишида бўлади. Мисол тариқасида иккита беш хонали сонни бир-бирига кўпайтиришни кўрайлик. Õ 1 x15 x14 x13 x12 x11 Õ2 x25 x24 x23 x22 x21 ______________________________ _____________________________ ___ x15x21 x14x21 x13x21 x12x21 x11x21 x15x22 x14x22 x13x22 x12x22 x11x22 x15x23 x14x23 x13x23 x12x23 x11x23 x15x24 x14x24 x13x24 x12x24 x11x24 x15x25 x14x25 x13x25 x12x25 x11x25 ________________________________________________________ _______ Õ3x310 x39 x38 x37 x36 x35 x34 x33 x32 x31 Ушбу кўпайтиришни амалга оширувчи комбинацион кўпайтиргичнинг чизмаси 4.2-расмда келтирилган.

www.arxiv.uz Қурилмада кўпайтириш вақти Ткўп((2н-1)(қўш. Бу ерда (қўш - битта комбинацион жамлагичда қўшиш вақти. SM 5 SM 4 SM 3 SM 2 SM 1 SM 10 SM 9 SM 8 SM 7 SM 6 SM 20 SM 19 SM 18 SM 17 SM 16 SM 15 SM 14 SM 13 SM 12 SM 11 x 1 3x 23 x 1 2x 23 x 1 1x 23 x 1 3x 24 x 1 2x 24 x15x23 x1 4x 23 x 1 4x 25 x 1 3x 25 x 1 2x 25 x 1 1x 25 x1 5x 24 x 1 4x 24 x 1 1x 24 x 1 5x 25 x310 x39 x34 x33 x35 x36 x37 x38 x32 x31 4.2 -расм Комбинацион кўпайтиргич. кыïàéòèðãè÷ .

www.arxiv.uz Адабиёт лар: 1. Ғаниев С . К ., Каримов М . М ., Мамбетов Н . М . Ҳисоблаш тизимларининг Ахборот асослари . Олий ўқув юрт.студ. учун дарслик. -Тошкент.: ТДТУ, 2002. 2. Савельев А.Я. Основы информатики. Учеб. Для вузов. –М Изд-во МГТУим. Н.Э 3. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Узбекистон Республикасида молиявий хужалик назорати ва тафтиш утказишнинг ташкил қилиниши

Нуксонли товар сотилганда ва ишни бажариш, хизмат курсатишдаги шартнома шартлари бузилган тақдирда истеъмолчининг ҳуқуқлари

Давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш

Қадимги юнон (Греция)да сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги юнонистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Юнонистон сиёсий ва хукукий таълимотлари