Kriminologiyada ilmiy bashorat (prognoz) - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminologiyada ilmiy bashorat (prognoz)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Kriminologiyada ilmiy bashorat (prognoz) Reja: 1. «Ilmiy bashorat» tushunchasi va uning vazifalari 2. Ilmiy bashoratning turlari va manbalari 3. Kriminologiyada ilmiy bashorat qilish metodlari 4. Jinoiy xatti-harakatlarning ilmiy bashorati 5. Jinoyatchilikka qarshi kurashning ilmiy bashorati va rejalashtirilishi

«Ilmiy bashorat» tushunchasi va uning vazifalari Ijtimoiy va tabiiy fanlarda ilmiy atama sifatida keng qo‘llaniladigan «prognoz» grek tilidagi «prognosis» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida «bashorat», «oldindan bilish» degan ma’nolarni anglatadi. Kriminologiyada bu atama ilmiy maqsadlarda keng qo‘llaniladi va u o‘z mazmun-mohiyatiga ega. Umuman olganda, oldindan bilish, ya’ni u yoki bu mavhum holatni oldindan yuz berishini bashorat qilish folbinlar, ekstrasenslar tomonidan qo‘llanishi bizga yaxshi ma’lum. Zotan, dunyoviy fanlar nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda fikr yuritish mavhumlik asosida emas, balki ilmiylik asosida bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham oldindan bilish ilmiy bilishning muhim belgisi hisoblanadi. Ilmiy tahlil asosida u yoki bu voqelikni oldindan bilish va shu orqali yuzaga kelishi va rivojlanish jarayonlarini o‘rganish hamda hozirgi holatiga nisbatan kelgusida qanday shakl yoki holatga o‘tishi xususida bashorat qilish ilmiylik asosida kechmog‘i lozim. Binobarin, bashorat qilishning asosiy sharti ilmiylikdir. Kriminologiyaning asosiy predmeti jinoyatchilik bilan bog‘liq muam molar bo‘lganligi uchun ham bu ijtimoiy muammoning oldini olish va unga nisbatan o‘z vaqtida zarur chora-tadbirlar belgilash katta ahamiyat kasb etadi. Jinoyatchilikning qanday kelib chiqishi va qanday shaklda namoyon bo‘li- shini oldindan bilishda kriminologik bashorat juda muhimdir. Har qanday ilmiy tadqiqot ishida bo‘lganidek, kriminologiyada bashorat qilish ham voqea yoki hodisaning real mavjud bo‘lishini talab etadi. Zero, mavjud holatni to‘g‘ri baholay olish ilmiy bilishning yana bir muhim shartidir. O‘z navbatida, ilmiy bashorat natijalarini aniq ifodalash ham katta ahamiyatga ega. Bashorat qilish shakli turlicha bo‘ladi va u doimo o‘zgarib turishi mumkin. Chunki bashorat qilishning o‘zi muntazam va o‘ziga xos ravishda muvofiqlashtirilib boriladi. Kriminologik bashorat tadqiqot obyektidan kelib chiqqan holda o‘zining maqsad va vazifalariga ega. Bashorat qilishdan asosiy maqsad jinoyat chilikning umumiy holati, miqyosi, tizimi, o‘ziga xos xususiyatlari va dinamikasining qanday bo‘lishini hamda ularning bo‘layotgan o‘zgarishlarga ta’sirini, shuningdek,

jinoyatchilar shaxsining yangi toifalarga xos ravishda shakllanishini bilishdir. Tadqiqot obyektini tatbiq etishdan kelib chiquvchi maqsadga ko‘ra va oldindan bilish muddatlarini belgilash bilan bog‘liq holda kriminologik bashoratining maqsad va vazifalari mazmun hamda mohiyatiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, bashorat qilinayotgan muddat ko‘p vaqtni o‘z ichiga olsa, unda maqsad umumiy bo‘ladi va, aksincha, qisqa muddatli bashorat qilish ishlarini olib borishda maqsad aniq hamda ma’lum bir holatni tadqiq etishga qaratilishi lozim. Ta’kidlash joizki, bashorat qilish muddati qancha vaqtga belgilanganidan qat’i nazar, asosiy maqsad qaysi vaziyat yoki holat qanday bo‘lishi mumkinligini oldindan bilishdir. Bu vaziyat yoki holat to‘g‘risida imkon darajasida ko‘proq axborot to‘plash hamda tegishlicha tahlil ishlarini amalga oshirish lozim. Chunki kriminologik bashoratning aniq bo‘lishi, aytib o‘tilganidek, jinoyatchilikni o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytish mumkinki, ilmiy bashorat orqali ma’lum bir davr davomida jinoyatchilikning o‘ziga xos shakllanishi va dinamikasini bilishda muhim bo‘lgan ilmiy ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Hozirgi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar jarayonida yuzaga kelayotgan kriminogen holatlarni bartaraf etishda ilmiy bashorat nuqtai nazaridan yondashish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda jamiyat va davlat manfaatlariga qarshi qaratilgan turli jinoiy faoliyatlarning yuzaga kelayotganligi kriminologiyada ilmiy bashoratni yuqori bosqichga ko‘tarilishini taqozo etmoqda. Jumladan, uyushgan jinoyatchilik, terrorizm, g‘ayriqonuniy ravishda qurol-yarog‘ va narkotik vositalarni sotish va o‘tkazish kabi jinoiy faoliyatlarga avvaldan baho berish hamda ularning oldini olish uchun aynan qanday yo‘l tutish lozimligini ilmiy bashorat orqali aniqlanishi kriminologiya fani zimmasiga katta vazifalarni yuklaydi. Ilmiy bashoratning turlari va manbalari Kriminologiyada ilmiy bashorat qilish va uni samarali joriy etish uchun zarur bo‘lgan omillarning o‘ziga xos belgilari asosida klassifikatsiya qilish hamda tizimini yaratish katta ahamiyatga ega. Masalan, agar kriminologik bashorat umumiy bo‘lsa, ushbu umumiylik bevosita kriminologiya fani va jinoyatchilikning

ilmiy bashoratlaridan iboratdir. Shuningdek, jinoyatchilikni bashorat qilish birinchi marta sodir etilgan va retsidiv jinoyatlarni bashorat qilish turlariga bo‘linishiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Aynan shu ikki holat u yoki bu jinoyatchilikka oid umumiy holatni, ya’ni uning tizimi, o‘ziga xos xususiyatlari va dinamikasi bo‘yicha bashorat ishlarini tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Demak, kriminologiyada ilmiy bashorat o‘zaro bog‘liq tizimdan iborat. Shuningdek, jinoyatchilikni ilmiy bashorat qilish, yuqorida eslatib o‘tilganidek, muddatlari bo‘yicha ham farq qiladi. Shunga ko‘ra jinoyatchilikni ilmiy bashorat qilish uzoq muddatli, o‘rtacha va qisqa muddatlarda o‘tkazilishi nazarda tutiladi. Individual shaxsning o‘zini tutishini bashorat qilish mustaqil yo‘nalish hisoblanishini ham e’tiborga olmoq zarur. Chunki ushbu bashorat qilish yo‘nalishi jinoyatchi shaxsini alohida o‘rganishga imkon yaratadi. Individual bashorat muqaddam jinoyat sodir etgan va jinoyati uchun jazolangan shaxslarda o‘ziga xos xususiyatlar shakllanishi bilan bog‘liq holatlarni ilmiy bashorat qi- lishni o‘z ichiga oladi. Sanab o‘tilgan barcha bashoratlar umumiy tarzda jinoyatchilikni ilmiy bashorat qilish tushunchasini qamrab oladi. Shu o‘rinda har bir yo‘nalishdagi bashorat qilish o‘z mazmun-mohiya- tiga ega ekanligini yodda tutish lozim. Jumladan, qisqa muddatli ilmiy bashorat jinoyatchilikka qarshi kurashning ma’lum bir qisqa davrini o‘z ichiga oladi va shu davrda qanday faoliyat ko‘rsatish lozimligini tavsiya etadi. Qisqa muddatli bashorat orqali jinoyatning sodir etilishi o‘ziga xos qonuniyatlar asosida qanday o‘zgarishi mumkinligi ilmiy nuqtai nazaridan bashorat qilinadi, shu bilan birga, jinoyatchilikning ayrim ko‘rsatkichlari bo‘yicha yaqin kelgusida qanday o‘zgarishlar bo‘lishi belgilab beriladi, ya’ni bir yildan besh yilgacha yoki shu davr mobaynida har bir yilda qanday o‘zgarib borishi mumkinligi taxminiy aniqlanadi. O‘rtacha muhlatdagi ilmiy bashorat qilish ham uzoq muddatli ilmiy bashorat singari jinoyatchilikka qarshi kurash strategiyasini belgilashda katta ahamiyatga ega. Bunda jinoyatchilikning o‘ziga xos shakllanishi hamda o‘zgarishi ma’lum bir muddatda qanday kechishi bashorat qilinadi. O‘z xususiyatiga ko‘ra o‘rtacha muddatda olib boriladigan bashorat ishlari uzoq muddatli bashoratning uzviy

bosqichi hisoblanadi va olti yildan o‘n yilgacha bo‘lgan davrlarga mo‘ljallanadi. Ushbu davr mobaynida jinoyatchilik bilan bog‘liq barcha vaziyatlar ilmiy-nazariy jihatdan tahlil etiladi va tavsiyalar beriladi. Qisqa va o‘rtacha muddatli ilmiy bashoratlardan farqli ravishda uzoq muddatli bashoratlarda asosiy e’tibor ijtimoiy muammolarning eng zarur va dolzarb jihatlariga qaratiladi. Uzoq muddatli ilmiy bashoratlar faqat bir holatni belgilashi mumkin emas. Chunki ijtimoiy jarayon vaqti-vaqti bilan mazmunan va mohiyatan o‘zgarib turishini oldindan belgilab berish juda ham murakkabdir. Shuning uchun ham jinoyatchilikni ilmiy bashorat qilishning uzoq muddatlari alohida yondashuvni, barcha tadqiqot ishlarini atroflicha ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Uzoq muddatli ilmiy bashorat ishlari o‘n yildan o‘n besh yilgacha, ba’zan yigirma yilgacha bo‘lgan muddatlarga mo‘ljallanishi mumkin. Shu orqali jamiyat hayotidagi barcha jarayonlarni atroflicha tahlil etish va jinoyatni keltirib chiqaruvchi sharoitlarni aniqlash imkoniyatlari yuzaga keladi. Kriminologiyada ilmiy bashorat ishlab chiqish yoki uning axborot manbai o‘n yil davomida ro‘y bergan ijtimoiy o‘zgarishlar jarayoni va ularning jinoyatlarni yuzaga kelishiga ta’siri (ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy- ruhiy, demografik, tashkiliy- boshqaruv kabilar), shuningdek, jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi va jinoyatchilik «tusini» beruvchi (ichkilikbozlik, giyoh- vandlik, toksikomaniya, fohishabozlik kabilar) holatlar, ma’lum bir hududiy birlikda qiyosiy ravishda tadqiqotlar olib borish va o‘n yildan kam bo‘l- magan davr mobaynida jinoyatchilik tizimi hamda dinamikasining ko‘rsat- kichlari, amalga oshirilgan profilaktika tadbirlarining hajmi, shu jumladan jinoiy jazolarning qo‘llanishi hisoblanadi. Shu bilan birga, jinoyatchilikka qarshi kurashda kamida o‘n yil da vomida amalga oshirilgan normativ-huquqiy o‘zgarishlar, davlat organlari va jamoat tashkilotlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi o‘rni va uni takomillashtirilishi kabi jarayonlar ham jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish va ilmiy bashorat qilishda muhim axborot manbai hisoblanadi. Ayniqsa, hozirgi kunda xalqaro miqyosda sodir etilayotgan jinoyatlar xususida ilmiy bashorat ishlarini yo‘lga

qo‘yish dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Kriminologiyada ilmiy bashorat qilish metodlari Har bir fanda, shu jumladan kriminologiyada ham, ilmiy bashorat qilishda ma’lum ilmiy bilish metodlari asosida yondashiladi. Zotan, ji noyatchilikni ilmiy bilish asosida uning oldini olish tadbirlarini joriy etishda muhim o‘rin tutgan ilmiy bashoratlarni ishlab chiqish, aytib o‘tilganidek, chuqur mazmun va mohiyatga ega. Tadqiqotlarni mukammal o‘tkazishda esa asosiy maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda zarur uslubiy yondashuv, ya’ni metodlarni to‘g‘ri qo‘llash katta ahamiyat kasb etadi. Nazariy jihatdan qaralganda ilmiy bashoratning o‘zi kriminologiya fanning metodi hisoblanadi. Shunday bo‘lsa-da, ushbu metod asosida tadqiqot olib borish va ko‘zda tutilgan maqsadga erishish ham o‘ziga xos uslubiy yondashuvni talab etadi, ya’ni ilmiy bashoratni amalga oshirish uchun maxsus ilmiy metodlarga ehtiyoj seziladi. Binobarin, ilmiy bashorat nazariyasi va amaliyotida ham o‘ziga xos maxsus metodlar mavjud. To‘g‘ri, kriminologik ilmiy bashoratni amalga oshirishda mavjud voqelikning sifati tahlil etiladi. Sifat o‘zgarishi esa o‘z-o‘zidan miqdor o‘zgarishi bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Demak, jinoyatchilikning sifat va miqdor o‘zgarishi doimo o‘zaro bog‘liq. Miqdor o‘zgarishini o‘rganish asosida umumiylik xususiyatlari yoki farqini aniqlash mumkin. Buning uchun ko‘plab jinoyatlar tadqiq etilib, o‘rtacha ko‘rsatkichlar topiladi. Bu esa o‘ziga xos yondashuvni va aniqlikni talab etadi. Statistika metodi - ilmiy bashoratning eng muhim metodlaridan biri. Umumlashtirish orqali ko‘rsatkichlarni qayd etish ikkinchi darajali, ya’ni asosiy masalaga xos bo‘lmagan holatlar inobatga olinmasligini taqozo etadi. Statistika metodi ilmiy bashorat qilishda jinoyatchilikning kelgusi holatining miqdoriy ko‘rsatkichlarini ifodalaydi hamda ma’lum bir jadval, diagramma va grafiklarda qayd etadi. Kriminologiyada ilmiy bashoratni amalga oshirishda qo‘llaniladigan yana bir metod ekstrapolyatsiya metodidir. Bu ham o‘ziga xos ravishda statistika metodining davomidir. Ushbu metod jinoyatchilikning miqyosi va tizimining

oldingi hamda hozirgi holatini o‘zaro solishtirish orqali o‘ziga xos qonuniyatlarni aniqlaydi. Shu maqsadda ma’lum bir davr oralig‘ida yillar bo‘yicha statistik qatorlar ko‘rsatiladi va bashorat qilinishi lozim bo‘lgan davrda jinoyat chilikning o‘ziga xos xususiyatlari va oshish tezligining yo‘nalishini bildiruvchi ko‘rsatkichlar yuzaga keladi. Statistik qatorlar absolyut miqdorlar va koeffitsiyentlardan tashkil etiladi. Bunday metodlar orqali o‘ziga xos va qat’iy jarayon yoki holatlar bo‘yicha bashorat ishlarini yuritish mumkin. Ammo jinoyatchilik hech qa- chon qat’iy jarayonda kechmaydi, u doimiy ravishda sifat va miqdor o‘zgarishlariga egaligini yodda tutish lozim. Shuning uchun ham bu me- todlardan faqat alohida tur yoki guruhlarga kiruvchi jinoyatlarga bog‘liq holatlarni bashorat qilishda foydalanish yaxshi samara beradi. Kriminologiyada ilmiy bashorat ishlarini yuritishda modellashtirish metodi ham joriy etiladi. Ma’lumki, kelgusida bo‘lishi mumkin bo‘lgan jinoyatchilikni oldindan tadqiq etish juda murakkab, ya’ni bu jinoyatchilik hali mavjud emas. Ushbu mavhumlikdan chiqib ketish esa yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan holatni shakllantirish modelini yaratishni talab etadi. Bu esa kriminologiyada ilmiy bashoratning o‘zagini tashkil etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib tasavvur qilinsa, ya’ni alohida turdagi bir jinoyat aytaylik o‘n yil avval qanday sodir etilgan, uning sodir etilishiga ta’sir etgan muhit va jinoyatchining shaxsi to‘g‘risida tadqiqotchida yetarlicha axborot bo‘lishi mumkin. Biroq aynan shu turdagi jinoyat o‘n yildan so‘ng qanday sodir etiladi va uning sodir etilishiga ta’sir etuvchi muhit qanday bo‘lishi mumkinligini avvaldan aytish murakkab vazifadir. Aynan shu holatdan kelib chiqqan holda alohida olingan jinoyatning modelini yaratishga ehtiyoj seziladi. Bu borada fan- texnika yutuqlariga tayanish, EHM orqali dasturlar yaratish katta ahamiyatga ega. Kriminologiyada ilmiy bashorat ishlarini ekspert tomonidan baholashni joriy etish mumkin. Umuman olganda, u yoki bu yo‘nalishda qilingan ishlar tegishli soha mutaxassislari tomonidan baholanishi lozim. Baholash metodining samarasi jinoyatchilik bilan bog‘liq ijtimoiy muammolarni hal etishda chuqur ilmiylikni

talab etadi. Tegishli soha bo‘yicha tajriba to‘plagan malakali va yetuk mutaxassislar fikrini olish katta ahamiyatga ega. Shuning dek, tegishlicha ishlab chiqilgan xulosa varaqalarida (matris) to‘plangan faktlar ekspert xulosalari asosida baholanishi diqqatga sazovordir. Biroq ushbu metod o‘ziga xos kamchiliklardan ham xoli emas. Masalan, ekspertga hal etish uchun qo‘yiladigan savollar ro‘yxatini tuzish va bu savollar ma’lum bir holatni baholashi uchun miqdoriy ko‘rsatkichlar asosida baholanishini ta’minlanishiga ham imkon yaratish zarur. Ko‘p hollarda ma’lum bir vakolatga ega bo‘lmagan ekspertlar to monidan asl voqelik to‘g‘ri va xolis baholanmasligi hamda shu orqali olingan baho haqiqatdan uzoq bo‘lishi mumkinligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Kriminologiyada ilmiy bashorat sifatida qo‘llaniladigan metod - ilmiy faraz (gipoteza) yuritish ham o‘z mohiyatiga ega. Yuqorida ta’kidlagani- mizdek, kriminologiyada ilmiy bashorat kelgusida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan jinoyatchilikni tubdan o‘rganishdir. Tabiat va jamiyatda yuzaga keladigan har qanday voqelik dabdurustdan yuzaga keladi deb qarash mutlaqo noto‘g‘ridir. Har qanday voqelik o‘z- o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Shuningdek, jinoyatchilik ham o‘zaro bog‘liq bosqichlar asosida shakllanib boradi. Demak, ilmiy farazda muqaddam va hozirgi mavjud voqeliklar inobatga olinishi hamda avvalgi boblarda alohida ta’kidlaganimizdek, albatta laboratoriya kuzatuvlari va tadqiqotlari asosida isbotlanishi darkor. Ilmiy bashorat va uning biz sanab o‘tgan metodlari kriminologiya fanida o‘ziga xos maxsus metodlar jumlasiga kiradi va jinoyatchilikning oldini olishda zarur bo‘lgan tadqiqotlarni o‘tkazishga ijobiy yordam beradi. Eng muhimi, har bir metodning o‘zaro bog‘liqligini inobatga olish lozim. Chunki ilmiy bashoratni ishlab chiqish jinoyatchilikni atroflicha tadqiq etish bilan bog‘liq ekanligini yodda tutish lozim.

Jinoiy xatti-harakatlarning ilmiy bashorati Jinoyatchilikka qarshi kurashishda ayrim jinoyatlarning yuzaga kelishi sabablarini o‘rganish bilan bir qatorda, aynan shu jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarni jinoyat qilishga undovchi xatti-harakatlarning yuzaga kelishini ilmiy bilish ham katta ahamiyatga ega. Shaxs ruhiyatida jinoiy qilmish sodir etishga ta’sir etuvchi illatlarning qanday va qachon yuzaga kelishini bilish fan ehtiyojlari uchun g‘oyatda zarur. Demak, jinoyatchi shaxslarning jinoiy xatti-harakatlari yuzaga kelishini oldindan bilish va ilmiy bashorat qilish jinoyatchilikning oldini olishdagi muhim tadbirlardan biridir. Shuning uchun ham kriminologiyada ma’lum bir shaxsning jinoyat sodir etishi mumkinligi va uni shu yo‘lga kirishiga olib keluvchi muhit va, umuman, bu borada ham o‘ziga xos qonuniyatlar mavjud ekanligi fanda atroflicha o‘rganiladi. Bunda asosiy e’tibor jinoyatchining shaxsiga qaratiladi. Kriminologiyada ushbu muammoni o‘rganishda asosan ikki yo‘nalishda tadqiqot ishlari olib boriladi. Birinchi yo‘nalish muqaddam bir necha bor jinoyat sodir etgan shaxslar (retsidivist jinoyatchilar xususida bashorat qilish) tomonidan jinoyatlar bo‘lishi va uni qanday sodir etilishi mumkinligini tadqiq etish bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalish hali jinoyat sodir etmagan, biroq shaxsda jinoyat sodir etishga moyillik borligi tufayli jinoyat sodir etishi mumkinligini (birinchi bor sodir etiladigan jinoyatlarni bashorat qilish) o‘rganishga qaratiladi. Ma’lumki, har bir shaxsning o‘zini tutishi, xulqi va, umuman, xatti- harakatlari ma’lum holatlar natijasida yuzaga keladigan harakatlar yig‘indi- sidir. Bunda shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari markaziy o‘rinni egallaydi. Shaxsning shakllanishi jamiyat va undagi mavjud yashash tarziga mos ravishda yuzaga keladi. Jamiyat a’zolarining o‘zlarini tutishi, xulqi ham shaxsning individual shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar ushbu qonuniyatga asoslanadigan bo‘lsak, shaxsning jinoiy yo‘lga kirishidagi asosiy sabablarni oldindan bilish mumkin bo‘ladi. Bunga shaxsni jinoiy yo‘lga kirishiga sabab bo‘luvchi ichki va tashqi omillar mavjudligini ilmiy tahlil qilish orqali erishish mumkin.

To‘g‘ri, shaxsning shakllanishi xususida darhol uzil-kesil xulosa chiqarish haqiqatdan yiroqdir. Chunki shaxsning o‘ziga xos xususiyatlarining shakllanishiga birinchi galda vaqt ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni shaxsning shakl lanishi qisqa yoki uzoq vaqt davomida ro‘y berishi mumkin. Shu bois shaxsning asosiy xislatlarini bilish hamda xulosa chiqarish o‘ziga xos yondashuvni talab etadi. Jazoni o‘tayotgan mahkumning shaxsini o‘rganish boshqa shaxslarga nisbatan oson kechadi. Chunki jazoni ijro etish muassasasi rahbariyati va jamoasi uning o‘ziga xos xususiyatlarini, qiziqishi, xohishi, maqsadlari yoki irodasi qandayligini doimiy ravishda kuzatib borish imkoniyatiga egadirlar. Shaxsning xatti-harakatlari va xulqida kechadigan o‘zgarishlarning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi vaziyatlarni aniqlashda ham aynan shu joylarda imkoniyat kengroq bo‘ladi. Quyidagilar shaxsning xulqiga ta’sir etuvchi holatlar hisoblanadi: - mehnatga munosabati; - intizomi; - mahkumlar ishtirokida tashkil etiladigan jamoatchilik tashkilotlariga bo‘lgan munosabati va ishtiroki; - o‘z ustida ishlashi va o‘qishga munosabati; - oilasi bor yoki yo‘qligi hamda oila a’zolari bilan doimiy munosabati; - qarindosh-urug‘lari va do‘stlari bilan o‘zaro munosabatlari; - o‘zi tomondan sodir etilgan jinoyat va sud hukmiga bo‘lgan muno sabati; - sudlanganligi va uning necha marta qaytarilganligi; - sodir etgan jinoyatining og‘ir yoki yengilligi; - sud hukmi bilan belgilangan jazoning qanchasi o‘talganligi va, umuman, jazo muhlati; - mahkum etilguniga qadar jinoyatga moyil va xulqi buzuq shaxslar bilan munosabati; - yashash joyi (shahar, qishloq); - jazoni o‘tab bo‘lganidan so‘ng shug‘ullanadigan mehnat faoliyati va ish joyi; - jazoni o‘tab bo‘lganidan so‘ng o‘qishga qiziqishi; - ijtimoiy-foydali faoliyat yo‘nalishlarini qaysi sohalarda davom ettirishi va

hokazo. Jinoyatchilar shaxsini ijtimoiy muhitda, ya’ni oila, maishiy hayot, ishlab chiqarish va, umuman, jamiyatda tadqiq etish esa bir qator qiyinchiliklar tug‘diradi. Chunki har bir shaxs ustida tadqiqot olib borilishi mumkin emas. Demak, bunday vaziyatlarda jinoyatchining shaxsini o‘rganishda, biz yuqori da ta’kidlab o‘tganimizdek, so‘rov ishlarini yo‘lga qo‘yish maqsadga erishishda katta ahamiyatga ega. Ushbu muammo yuzasidan kriminologik tadqiqotlarning olib borilayot- ganligi aynan jinoyatchilarning shaxsini ma’lum bir sharoitda o‘rganishning o‘ziga xos dolzarbligidandir. Jinoyatchilikka qarshi kurashning ilmiy bashorati va rejalashtirilishi Har qanday ilmiy tadqiqot xulosasi amaliyot ehtiyoji uchun xizmat qilmog‘i lozim. Kriminologiyada ilmiy bashorat o‘tkazishda o‘ziga xos maqsad ko‘zda tutiladi. Jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshirishda ilmiy bashoratning tashkil etilishi ham o‘z maqsadiga ega. Kriminologiyada ilmiy bashoratni amalga oshirishdan ko‘zda tutilgan maqsad, birinchi galda, jinoyatchilikka qarshi kurash tizimini takomil- lashtirishga qaratilgan bo‘lishi, ikkinchidan, har qanday ish chuqur va atroflicha ishlab chiqilgan reja asosida amalga oshirilmog‘i lozim. Shunday ekan, ilmiy bashorat jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish uchun zarur bo‘lgan rejalarni puxta ishlab chiqilishiga dastlabki manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘z navbatida, bunday rejalarga kriminologiya nuqtai nazaridan ma’lum talablar qo‘yiladi. Shunga ko‘ra, kriminologiyada jinoyatchilikka qarshi kurashni rejalashtirish ma’lum bir davrga mo‘ljallash (joriy yoki istiqbolli) asosida tashkil etiladigan maqsad va vazifalarni hal etishning vositalari hamda yo‘nalishlarini ilmiy tahlil etish, shuningdek, o‘tkazilishi lozim bo‘lgan tadbirlarning uslubiy va sarf-xarajatlar manbasini (moliyaviy, mutaxassislarni jalb etish, moddiy texnika ta’minoti kabilar) ta’minlash orqali amalga oshiriladi.

Kriminologiyada rejalashtirish subyektlari sifatida jinoyatchilikka qarshi kurash olib boruvchi davlat organlarining xodimlari va ilmiy-tadqiqot muassasalari hamda ushbu ilmiy muassasalarning olimlari, mutaxassislari e’tirof etilgan. Rejalashtirish asosan quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi: - ma’lum hudud yoki miqyosda - alohida bir ishlab chiqarish yoki sanoat obyekti, tuman, viloyat, biror-bir hududiy birlik yoki davlat miqyosida; - ijrochilar va ishtirok etuvchi shaxslar hamda ularning u yoki bu vazifani bajarishlariga ko‘ra - tarmoqlar bo‘yicha, tarmoqlararo yoki umumdavlat tomonidan belgilanadigan tadbirlarni bajarish bo‘yicha; - rejalashtirish predmeti va bajariladigan vazifalarga ko‘ra; - muddatiga asosan uzoq muddatli (10-20 yil); o‘rtacha muddatli (3 5 yil), qisqa muddatli (oy, chorak, yil, 1-2 yil). Shu bilan birga, davlatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish bo‘yicha (masalan, aholi migratsiyasi bilan bog‘liq jarayonlar, ta’lim tizimi, maorif, madaniyat va sport kabi ijtimoiy yo‘nalishlardagi rivojlantirish bilan bog‘liq hollarda), huquqni muhofaza qilish organlarining aniq vazifalari belgilangan rejalarida (ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati, adliya, pro kuratura kabi idoralar), shuningdek, ularning hamkorlik ishlarini olib borishdagi o‘zaro ishlab chiqilgan rejalarida yuzaga keladigan mavjud tadbirlarni rejalashtirilishi ham kriminologiya tavsiyalari asosida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, jamiyat a’zolarining ayrim toifalari o‘rtasida jinoyat chilikka qarshi kurashni yo‘lga qo‘yish va shu maqsadda aniq chora- tadbirlarning belgilanishi katta ahamiyatga ega (voyaga yetmaganlar, yoshlar, retsidiv jinoyatchilar, guruhiy jinoyatchilar yoki mastlik orqasida jinoyat sodir etganlar va h. k.). Rejalashtirish qaysi yo‘nalishda va qaysi shaklda bo‘lmasin, mavjud holatga tayanish, aniqlik, muvofiqlashtirish (koordinatsiya), takrorlanmaslik, javobgar shaxslar tomonidan belgilangan vazifaning bajarilishini ta’minlash, rejalashtirish ishlarida uchraydigan kamchiliklar hisobini olib borish kabi prinsiplarga

yondashgan holda ishlab chiqilmog‘i lozim. Rejani ishlab chiqish va uning tizimi rejalashtirilayotganda ishning mohiyati, hajmi va tadqiqot obyektlarining xususiyatlariga ko‘ra turlicha bo‘lishi va ayni vaqtda jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlarining belgilanishini ham e’tiborga olish zarur. Bu borada hozirgi kunda ichki ishlar va boshqa huquq-tartibot organlarining rejalarida qo‘llanilayotgan tizim yaratilganligiga e’tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir. Bu idoralarning tarmoq va tarmoqlararo rejalari umumiy, maxsus va yakuniy qismlardan iborat bo‘lib, jinoyatchilikka qarshi kurashda rejalashtirish ishlari yuqorida biz sanab o‘tgan prinsiplar asosida ishlab chiqiladi. Umumiy qism, asosan, ji noyatchilik umumiy holatining tahlili, profilaktik chora- tadbirlarning maqsad va vazifalari (jinoyat turlari bo‘yicha alohida chora-tadbir ko‘rishni e’tiborga olmagan holda), aholi o‘rtasida huquqni muhofaza qilish ishlarini tashkil etish, hokimiyat organlarining turli bo‘g‘inlari va tarmoqlarida jinoyat chilikka qarshi kurashishni takomillashtirish bo‘yicha taklif va mulohazalar berish, shuningdek, profilaktika ishlarini yuritishga mas’ul idoralarni tashkil etishni ham ko‘zda tutishi lozim. Eng muhimi, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etishga e’tibor umumiy qismda belgilanadigan chora-tadbirlar qatoriga kiritilishi va aniq vazifalar belgilanishi maqsadga muvofiqdir. Rejaning maxsus qismida esa jinoyatchilikka qarshi kurashda aha miyatga ega chora-tadbirlar belgilanishi va ularning amalga oshirilishini ta’minlashga qaratilgan ishlar aniq ifodalanishi zarur. Nihoyat, yakuniy qismda, yuqorida ta’kidlanganidek, zarur moddiy-texnika, kuch va vositalar manbai, belgilangan ishlarning yakunlanishi kabilar qayd etilmog‘i lozim. Ta’kidlash joizki, ijtimoiy muammolarni, shuningdek, jinoyatchilik bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlarning tashkil etilishi ko‘p tomondan rejalashtirishni yuqori darajada bo‘lishiga bog‘liq. Reja- lashtirishda asosiy manba, yuqorida bayon etilganidek, chuqur ilmiylik asosida yaratilgan kriminologik bashoratlar hisoblanishini o‘quvchi yodda tutishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari

Kriminologiya fanining metodlari

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari