Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish Reja: 1. Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish va uning turlari 2. Individual jinoiy xulqni bashorat qilish

Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish Jinoyatchilik bilan bog‘liq hodisa va jarayonlarning turli-tumanligi, jinoyatchilikning murakkab ijtimoiy hayot bilan bevosita bog‘liqligi bu salbiy ijtimoiy hodisani kompleks tahlil etishni, shu jumladan kelajakda jinoyatchilikning darajasi va tuzilishida qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligini ham o‘rganishni taqozo qiladi. Chunki kelajakda jinoyatchilikning darajasi va tuzilishida bo‘ladigan o‘zgarishlarga qarab unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish mumkin. Muayyan hodisa va jarayonlarda kelajakda qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligi bashorat qilish orqali aniqlanadi. Shu jumladan jinoyatchilikda kelajakda qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligi kriminologik bashorat qilish orqali aniqlanadi. Shunga ko‘ra, jinoyatchilikni bashorat qilish kriminologiya fani o‘rganadigan muhim muammolardan biri hisoblanadi. «Prognoz» – grekcha «prognoziya» so‘zidan olingan bo‘lib, «oldindan ko‘rish», ya’ni oldindan ilmiy bashorat qilish ma’nosini anglatadi. Fan-texnika taraqqiyoti ijtimoiy hayotning barcha sohalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatayotgan hozirgi davrda, ayniqsa, mamlakatimiz bozor iqtisodiyoti tizimiga o‘tayotgan vaqtda kelajakda jinoyatchilikning holati, darajasi, tuzilishi va dinamikasida qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligini oldindan bilish g‘oyat katta ahamiyatga ega. Kriminologik bashorat qilish – muayyan vaqt mobaynida jinoyatchilikning darajasi, tuzilishi va dinamikasida qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mumkinligi, uning determinantlari va oldini olish choralari hamda unga ta’sir qilishning boshqa vositalari haqida ehtimol tutilgan mulohazalardir. O‘tmishdagi va hozirgi jinoyatchilik haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilmasdan turib, kelajakda jinoyatchilikda qanday sifat va miqdor o‘zgarishlari bo‘lishi mumkinligini bashorat qilishning iloji bo‘lmaydi. Jinoyatchilikni bashorat qilishda olinayotgan vaqt mobaynida taxmin qilinayotgan vaziyatlar bilan bir qatorda, shu davrdagi tendensiyalar ham e’tiborga olinadi.

Jinoyatchilikni bashorat qilishda butun mamlakat miqyosida bo‘layotgan va bo‘ladigan o‘zgarishlarni e’tiborga olish bilan birga, muayyan hududlardagi o‘ziga xoslik, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy ahvol ham e’tiborga olinadi. Yuridik adabiyotlarda individual kriminologik bashorat qilish, jinoyatchilikni bashorat qilish hamda jinoyatga oid siyosat bo‘yicha bashorat qilish usullari bayon qilinadi. Individual kriminologik bashorat qilishda alohida shaxslarning jinoiy xulqi bashorat qilinsa, jinoyatchilikni bashorat qilishda jinoyatchilik ijtimoiy hodisa sifatida bashorat qilinadi. Jinoyatga oid siyosatni bashorat qilish esa, empirik tadqiqotlar natijasida jinoyat qonunchiligidagi o‘zgarishlarga muvofiq ravishda jinoyatchilikda bo‘ladigan muayyan o‘zgarishlar taxmin qilinadi. Agar individual jinoiy xulqni va jinoyatchilikni bashorat qilish asosan jinoyatchilikning ko‘payishiga to‘sqinlik qilish maqsadida bajarilsa, jinoyatga oid siyosatni bashorat qilishda qabul qilinadigan jinoyat qonunining samaradorlik imkoniyatlari va uning amalda muvaffaqiyatli tatbiq etilishi, jinoyatchilikka qarshi kurashdagi samaradorligi olinadi. Individual jinoiy xulqni hamda jinoyatchilikni bashorat qilish jinoyatchilikka qarshi kurash samaradorligini oshirsa, muvaffaqiyatli bashorat hisoblanadi. Jinoyatchilik va uning ustidan nazorat qilish jamiyatning jinoyatchilikka muayyan ta’sir qilish yo‘llaridan biri bo‘lgan kriminologik bashorat qilish orqali ham ta’minlanadi. Shu bilan birga, jinoyatchilikka qarshi kurashda jabrlanuvchilar haqida hamda viktimlikka moyillikni (masalan, ehtimol tutilgan keng doiradagi jabrlanuvchilar mavjud bo‘lgan joylarni) bashorat qilish jinoyatchilikka qarshi kurash ishida jiddiy ahamiyatga ega. Ma’lumki, jinoyatchilik individual va ijtimoiy jarayonlar doirasida yuz beradi. U jamiyatning rivojlanib borishi bilan birgalikda muttasil ravishda sifat va miqdor jihatidan o‘zgarib boradi. Unga qarshi kurashda esa ilmiy asoslangan, oldindan hisob-kitob qilingan tadqiqot natijalari zarur. Ana shu tadqiqot va

bashorat qilish natijalari huquqni muhofaza qiluvchi organlarning jinoyatchilikka qarshi kurash ishini tashkil etishning asosiy bazasi hisoblanadi. Jinoyatchilikni bashorat qilishda keng jamoatchilikning jinoyatchilikka bo‘lgan munosabati ham juda muhimdir. Ya’ni aholining jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga munosabati, sodir etilish ehtimoli bo‘lgan yoki sodir etilgan jinoyatlar haqida huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar berishga tayyorligi kabi masalalar e’tiborga olinishi kerak. Jinoyatchilikning darajasi va tuzilishi ma’lum darajada jinoyat qonunchiligi va uning amaliyotda qo‘llanish tajribasi bilan ham bog‘liq. Shu bois kriminologik bashorat qilishda jinoyat qonunchiligida bo‘layotgan o‘zgarishlar ham e’tiborga olinishi kerak. Jinoyatchilikni bashorat qilish – doimiy ravishda olib boriladigan bilishning ijodiy jarayoni bo‘lib, unga olib borilgan tadqiqotlarning yangi ma’lumotlari qo‘shib borilishini va uzluksiz jinoyatchilikning oldini olishni muttasil ta’minlashni talab etadigan vazifa. Jinoyatchilikni bashorat qilish kelajakda sodir bo‘ladigan barcha tasodif, o‘zgarishlarni to‘liq va aniq e’tiborga ololmaydi. Lekin, shunga qaramay, bashorat qilish orqali kelajakda jinoyatchilikning darajasi, tuzilishi va dinamikasi haqida haqiqatga yaqin bo‘lgan ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Bashorat qilishning yana bir muhim jihati faqatgina huquqni muhofaza qiluvchi organlarning jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi faoliyatini muayyan yo‘nalishda tartibga solib turish bo‘lmasdan, balki jazoni ijro etish muassasalari quvvatini hisobga olish hamda mahkumlarning miqdoriga qarab ularni joylashtirishga tayyor bo‘lishdan ham iboratdir. Kriminologik adabiyotlarda belgilanishicha, bashorat qilishda quyidagilar e’tiborga olinishi kerak: – o‘tgan 10 yil mobaynida jinoyatchilikka doimiy va intensiv ravishda ta’sir qilib kelayotgan ijtimoiy jarayonlarni ifodalovchi demografik, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy-ruhiy, tashkiliy boshqaruv va boshqa jarayonlardagi tendensiyalar, jumladan demografik, iqtisodiy sohalar; turmush darajasi; jinoyatchilikning sodir

bo‘lib turishi; aholining jinoyatchilik va unga qarshi kurashish to‘g‘risidagi fikri; jinoyatchilikka qarshi kurash ishining moddiy ta’minlanganlik darajasi; – bashorat qilinayotgan muddat mobaynida taxmin qilinayotgan o‘zga-rishlar, tendensiyalar va bu jarayonlardagi o‘zgarishlar; – o‘tgan 10 yil mobaynida jinoyatchilikka ta’sir qilgan hodisalar (ichki- likbozlik, alkogolizm, giyohvandlik, zaharvandlik (toksikomaniya), fohishabozlik va h.k.) haqidagi statistik ma’lumotlar; – o‘tgan 10 mobaynida tanlab tadqiqot o‘tkazish natijasida olingan umuman jinoyatchilik va jinoyatlarning turlari, jinoyatchilar kontingenti, jinoyatchilikning hududiy taqsimlanishi, tajovuz qilish obyekti, jinoyat sodir qilish motivi, usullari va hokazolar bo‘yicha statistik ma’lumotlar; – shu muddat mobaynida, tanlab tadqiqot olib borish natijalariga ko‘ra, jinoyatchilikning oldini olish hamda jinoiy-huquqiy choralarni ifodalovchi ish hajmi, tuzilishi, oldini olish choralarini amalda tatbiq etishdagi tendensiyalar haqidagi statistik ma’lumotlar; – o‘tgan 10 yil mobaynida jinoyatchilikka qarshi kurash ishining qay darajada huquqiy tartibga solinganligi va moddiy jihatdan ta’minlanganlik darajasi hamda ularning jinoyatchilikka qarshi kurash ishida qay darajada samara berganligi haqidagi ma’lumotlar; – bashorat qilishni boshlash vaqtida jinoyatchilik, jinoyatchilikning holati va uning tendensiyalari to‘g‘risidagi aholining fikri bilan o‘tgan biruch yil ichidagi ma’lumotlarni solishtirish natijasidagi ma’lumotlar (jinoyatchilikka qarshi kurashning ahvoli, undagi tendensiyalar, huquqni muhofaza qiluvchi organlarining obro‘yi va hokazolar haqida aholining fikri); – yangi turdagi jinoyatlar, jinoyat sodir qilishning yangi shakl va usul-lari haqidagi ma’lumotlar (hatto ular juda ham kamligiga qaramasdan); – hududlararo va davlatlararo sodir etilgan jinoyatlar haqidagi ma’lu-motlar;

– O‘zbekiston Respublikasi bilan chegaradosh davlatlarda jinoyatchi-lik, ularda bashorat qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashning ahvoli to‘g‘risidagi ma’lumotlar. Kriminologik adabiyotlarda bashorat qilishning muddatiga qarab qisqa muddatli, o‘rta muddatli va uzoq muddatli turlari ishlab chiqilgan. Qisqa muddatli bashorat qilishda bir yoki ikki yillik muddat olinib, bunday bashorat qilish jinoyatchilikka qarshi kurashning joriy yili va kelasi yili uchun profilaktika choralarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Qisqa muddatli bashorat qilish ijtimoiy huquqni muhofaza qiluvchi faoliyatda jiddiy o‘zgarish yuz berganida (masalan, jinoyatlarni ro‘yxatga olish tizimida), huquqiy tartibga solish (masalan, ayrim huquq buzilishlari, kriminilizatsiya yoki dekriminilizatsiya qilinganda, amnistiya akti chiqqanda va hokazolarda), jinoyatchilikning darajasi va tuzilishidagi o‘zgarishlar hisobga olinadi. O‘rta muddatli bashorat qilish uch – besh yilni qamrab, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: – jinoyatchilikka qarshi kurash olib boruvchi subyektlarning jinoyatchi-likka qarshi kurash faoliyatini jamiyatda bo‘ladigan katta o‘zgarishlarni, bevosita jinoyatchilikka qarshi kurash ishiga yo‘naltirilgan iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlarni e’tiborga olgan holda tashkil etish; – jinoyatchilikka qarshi kurash ishlarining samaradorligini oshirish va ulardan imkoni boricha samarali foydalanish, shuningdek, kriminologiya nuqtai nazaridan o‘tkazilayotgan chora-tadbirlarga salbiy ta’sir qiladigan hollarni bartaraf qilish; – bashorat qilinayotgan vaqtda ijtimoiy va huquqiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda jinoyatchilikka qarshi kurash ishini maqsadga muvofiq yo‘nalishda tashkil etish; – bashorat qilinayotgan muddatda jinoyatchilikka qarshi kurashning moddiy jihatdan yetarli darajada ta’minlanishini hal etish;

– ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq jazolarni ijro etish joylaridan ozod bo‘lib kelayotganlar o‘rtasida retsidiv jinoyatlar sodir bo‘lishining oldini olish ishlarini maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish. Uzoq muddatli bashorat qilish kelajakdagi o‘n – o‘n besh yilni o‘z ichiga oladi. Bunda ana shu muddat ichida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar, tendensiyalar, jamiyat taraqqiyotiga qarab jinoyatchilikning sabablaridagi o‘zgarishlar umumiy tarzda taxmin qilinadi. Bunda, albatta, jinoyatchilikka ta’sir qiluvchi umumiy omillar hisobga olinadi. Kriminologik bashorat qilish taxminiy va tasodifiy hodisalarga asoslanmay, davlat va jamiyat rivojining aniq qonuniyatlari hamda jamiyatni rivojlantirish dasturiga asoslangan holda bajariladi. Shunga ko‘ra, kriminologik bashorat qilish bir qator kriminologik tadqiqotlar olib borish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu haqda «Kriminologik tadqiqotlar» bobida batafsil bayon qilingan. Binobarin, kriminologik bashorat qilish ham o‘z navbatida kriminologik tadqiqotning bir turi hisoblanadi. Kriminologik adabiyotlarda kriminologik bashorat qilishning asosiy bosqichlari belgilangan bo‘lib, u quyidagi bosqichlardan iborat: Birinchi bosqich – bashorat qilishning yo‘nalishini belgilab olish. Bu bosqichda bashorat qilishning maqsadi, vazifalari, yo‘nalishi, vaqti, bashorat qilish uchun kerakli harakatlar va unga tegishli barcha ishlar belgilab olinadi. Ikkinchi bosqich – jinoyatchilikning holati, darajasi, tuzilishi va dinamikasiga ta’sir qiluvchi jarayon va hodisalar haqidagi ma’lumotlarni hamda jinoyatchilikka qarshi kelajakda olib boriladigan kurash haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish. Bunda hal qilinishi kerak bo‘lgan hodisaga ta’sir qiluvchi jarayon va omillar haqidagi ma’lumotlar hamda jinoyatchilikning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi normativ materiallar, jinoyatchilikka qarshi kurashning normativ, moddiy ta’minlanishi, bu choralarning tuzilishi, kuchlar va ularning miqyosi va hokazolar haqidagi ma’lumotlar yig‘iladi.

Uchinchi bosqich – yig‘ilgan ma’lumotlarni qayta ishlash hamda bashorat qilinayotgan davr mobaynida qo‘llanadigan jinoyatchilikka qarshi kurash choralari haqidagi tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Kriminologiya adabiyotlarida kriminologik bashorat qilishning ko‘proq uchta usuli haqida aytiladi. Bular: ekstrapolyatsiya, ekspertlarning baholashi va modellashtirish usullari. Ekstrapolyatsiya usuli o‘tgan va hozirgi davrda jinoyatchilikdagi o‘zgarishlarni muayyan tartibda qatorlarga qo‘yib, kelajakdagi o‘zgarishlarini aniqlashdan iborat. Buning uchun muayyan yillar bo‘yicha jinoyatchilikning statistik ko‘rsatkichlari dinamik qatorlarga qo‘yib chiqiladi. O‘tgan va hozirgi yillar davomidagi jinoyatchilikning o‘zgarishlar tezligi, yo‘nalishi, xususiyatlari solishtiriladi. Bu qatorlarda, odatda, absolut ma’lumotlar va konfitsentlar olinadi. Mo‘ljallangan vaqt (bashorat qilinadigan vaqt) qanchalik qisqa bo‘lsa, ekstrapolyatsiya usuli shunchalik aniq ma’lumot beradi. Shuningdek, muayyan turdagi jinoyatlarning barqarorlik darajasi ham aniqroq ma’lumotlar olishning muhim sharti hisoblanadi. Masalan, kelajakdagi uch yoki besh yil mobaynida odam o‘ldirish va badanga shikast yetkazish jinoyatlari ekstrapolyatsiya usuli bilan bashorat qilinganda iqtisodiy jinoyatlarni bashorat qilishga nisbatan aniqroq ma’lumotlar olinadi. Chunki odam o‘ldirish va badanga shikast yetkazish jinoyatlari ancha barqaror hisoblanadi. Ammo ekstrapolyatsiya usulida jinoyatchilikni bashorat qilish usuli bilan aniq ma’lumotlarga ega bo‘lishni latent jinoyatchilik biroz murakkablashtiradi. Agar latent jinoyatchilikning ko‘rsatkichlari ham e’tiborga olinadigan bo‘lsa, ancha aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Bashorat qilishning ekspertlar baholashi usulida jinoyatchilikning kelajakdagi darajasi, tuzilishi, dinamikasi haqida ma’lumotlar bera oladigan, muayyan soha bo‘yicha yetarli ish stajiga, malaka va bilimga ega bo‘lgan ilmiy va amaliy xodimlarning jinoyatchilik va uning ayrim turlari hamda jinoyatchilikka intensiv ta’sir qiladigan jarayon va hodisalar haqidagi fikrlari olinadi va umumlashtiriladi.

Ekspertlarning baholashi orqali bashorat qilishda jinoyatchilikka ta’sir qiluvchi omillar ro‘yxati berilib ishlab chiqilgan va bu omillardagi o‘zgarishlar miqyosini baholash orqali ham o‘tkazilishi mumkin. Bashorat qilishning modellashtirish usuli jinoyatchilikning dinamikasini ko‘rsatuvchi va unga jiddiy ta’sir qiluvchi kompleks omillarning o‘zaro aloqadorligini e’tiborga olib, maxsus dastur tayyorlovchilar yordamida matematik formulalar tizimi asosida ishlab chiqilgan bashorat qilishdir. Modellashtirish kriminologik bashorat qilishning usuli sifatida muayyan vaqt mobaynida kuzatiladigan obyektning mavjud bo‘lishi va rivojlanishi qonunlarini kibernetik modellashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Kriminologik bashorat qilishda faqatgina bashorat qilishning bittagina usuli bilan cheklanib qolmasdan, yuqorida aytilgan usullarning qo‘shib olib borilishi haqiqatga ancha yaqin bo‘lgan ma’lumotlar olish imkonini yanada kengaytiradi. Kriminologik bashorat qilish doimiy ravishda olib boriladigan, tashkiliy jihatdan unga bog‘liq faoliyat ishlab chiqilishi jinoyatchilikka qarshi kurash rejasini ishlab chiqishga xizmat qiladigan boshqaruv va normativ faoliyat olib boradigan bo‘lishi kerak. Kundalik hayotda bashorat qilishning chuqurlashtirilgan va yengil usullaridan foydalaniladi. Chuqurlashtirilgan bashorat qilish ilmiy muassasalar va huquqni muhofaza qilish organlarining tahlil qilish bo‘limlari tomonidan o‘tkaziladi. Bu usul bir-biri bilan bog‘lanib ketgan keng doiradagi masalalarni qamrab oladi hamda 1–2, 3–5 yillar mobaynidagi muammolarni o‘z ichiga oladi. Bunda keng doiradagi bashorat qilishni axborotlar bilan ta’minlashda demograflar, iqtisodchilar, ruhshunoslar, tibbiyot mutaxassislari va hokazolar qatnashadi. Bashorat qilishning yengillashtirilgan usuli huquqni muhofaza qiluvchi organlarning huquqiy tahlil qilish bo‘limlari tomonidan o‘tkaziladi va ancha tor doiradagi omillar bilan bir-uch yillik muddatni o‘z ichiga oladi hamda jinoyatchilikka ta’sir qiluvchi asosiy tendensiyalargina olinadi. Kriminologik bashorat qilish jinoyatchilikka qarshi kurash ishlarini rejalashtirish borasidagi ishlarning asosiy bazasi hisoblanadi. Bashorat qilish

jinoyatchilikka qarshi kurashishning eng samarali usullarini tanlash va ishlab chiqish imkonini beradi. Individual jinoiy xulqni bashorat qilish Kriminologiyada individual jinoiy xulqni bashorat qilishga ham alohida ahamiyat beriladi. Individual jinoiy xulqni bashorat qilish alohida kishilar shaxsini o‘rganish jarayonida amalga oshiriladi. Individual bashorat qilish ancha murakkab muammo bo‘lib, shaxsning xulqi, qiziqishlari, moyilligi, qadriyatlarga munosabat, ruhiy xususiyatlari va hokazolarga qarab olib borilishi mumkin. Individual jinoiy xulqni bashorat qilish shaxsning ichki faktlari hamda tashqi obyektiv faktlarga baho berishga asoslangan holda o‘tkazilishi bilan ham murakkabdir. Individual bashorat qilishda faqat «ehtimollik» qoidasiga asoslangan holda ehtimol tutilgan jinoiy xulq bashorat qilinadi. Shaxs haqida qanchalik batafsil va aniq ma’lumotlar olingan bo‘lsa, bashorat ma’lumotlari shunchalik aniq bo‘ladi va shaxs tomonidan jinoyat sodir etilishining oldini olishning samarali choralari ishlab chiqiladi. Shaxsning kelajakdagi xulqini bashorat qilishning asosini uning harakatlari, ijtimoiy aloqalari va atrofini o‘rab turgan muhit tashkil etadi. Ammo shaxsning xulqini bashorat qilish uchun uning atrofini o‘rab turgan muhit va ijtimoiy aloqalaridagi o‘zgarishlar dinamikasi albatta e’tiborga olinishi kerak. Inson shaxsiga salbiy ta’sir qiluvchi omillarning xususiyatlariga qarab oldini olish choralari qo‘llanishi, ya’ni o‘sha shaxs tomonidan sodir etilishi mumkinligi haqida qilingan bashorat yuz bermasligi kerak. Individual jinoiy xulqni bashorat qilish va jinoyat sodir etilishini yakka tartibda oldini olish ma’lum darajada yagona jarayon bo‘lib, shaxs bilan olib boriladigan individual tarbiya va jinoyatning oldini olish muayyan reja asosida olib boriladi. To‘g‘ri, barcha shaxslar uchun yagona bo‘lgan tarbiyaviy ishlar rejasini tuzib chiqishning iloji yo‘q. Chunki har bir kishining shaxsi o‘ziga xos bo‘lib, ularning jismoniy va ruhiy xususiyatlari, axloqan buzilishining chuqurligi darajasi, qiziqish va moyilligi va boshqa sifatlari har xil. Shunga qaramasdan, shaxslarning

ayrim tipik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ma’lum darajada individual xususiyatlari e’tiborga olingan tarbiyaviy ishlarning namunaviy rejasini ishlab chiqish mumkin. Jinoyat sodir etilishini yakka tartibda oldini olish: ishontirish, oldini olish, yordam berish, majbur qilish orqali amalga oshiriladi. Ishontirish usuli – shaxsdagi ijtimoiy xilof yo‘nalishni o‘zgartirish va ijtimoiy ijobiy yo‘nalishlarni mustahkamlash maqsadida olib boriladigan tushuntirish tadbirlaridan iborat kompleks tarbiyaviy choralardir. Ishontirish shaxsdagi jinoyatga olib keladigan asosiy yo‘nalishlarni yengib o‘tish yoki ularni bartaraf qilish maqsadida qo‘llanadi. Ishontirish usulini amalga oshirish shakllari: individual va jamoa suhbatlari, shaxs xulqini muhokama qilish, shaxsni individual yoki jamoa bo‘lib o‘z tarbiyasiga olish, ijtimoiy foydali faoliyatga jalb qilish va hokazolardan iborat. Ishontirish usullarini amalga oshirish jarayoni huquqbuzarning ongi, his- tuyg‘ulari, irodasiga turli shaklda ruhiy va pedagogik ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. Jinoiy xulqni individual suhbatlar o‘tkazishning uchta turidan, ya’ni tanishtirish, ogohlantirish va tarbiyaviy ishlardan iborat harakatlar orqali bartaraf etish mumkin. Tanishtirish suhbati ancha mas’uliyatli suhbat bo‘lib, uning asosini shaxs bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning mazmunini belgilaydi. Bunday suhbatning ruhiy muhiti, umumiy yo‘nalishi, mazmuni iliqlik, inson taqdiriga g‘amxo‘rlik, uning xulqiga nisbatan talabchanlik ruhida bo‘lishi kerak. Bunday suhbatlar samarali va ta’sirchan bo‘lishi uchun shaxs haqida ko‘proq ma’lumotlarga ega bo‘lish lozim. Ogohlantirish suhbatlari profilaktik ro‘yxatga olingan shaxsning huquqqa xilof xulqi yuz berganida yoki kundalik turmushida jiddiy o‘zgarish bo‘lganida o‘tkaziladi. Ogohlantirish suhbati shaxsga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish bilan birga, shaxs xulqi ustidan nazorat qilish hamda individual oldini olishni muayyan ma’lumotlar bilan ta’minlashni ham nazarda tutadi.

Ro‘yxatga olingan shaxsga yordam berish jinoyatchilikning oldini olish subyektlarining eng samarali faoliyatidir. Yordam berish shaxsni ishga joylashtirish, yordam berish, dam olishini tashkil etish, ijtimoiy foydali aloqalar o‘rnatish, pul mablag‘larini sarf-xarajat qilishida yordam berish, hayot yo‘lini tanlashiga va hokazolarda yordam berishdan iborat. Ayniqsa, jazodan ozod bo‘lib kelgan shaxslarni ishga joylashtirish yaxshi samara beradi. Yordam berish choralari shaxs yashayotgan mikromuhitga ta’sir ko‘rsatish orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Mikromuhitga ta’sir qilish shaxsni boshqa o‘qish jamoasiga yoki xuddi shunday boshqa o‘quv yurtiga o‘tkazish, boshqa mehnat jamoasiga o‘tkazish, salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga kuchli ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan uning ta’sir kuchini bartaraf qilishdan iboratdir. Majbur qilish usuli huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatiga tegishli. Majbur qilish usuli faqat qonunga asoslangan bo‘lib, nazorat ostidagi shaxslarning tajovuzidan jamiyat va kishilarni himoya qilishni nazarda tutadi. Majbur qilish usuli o‘zining yuridik tabiati, mazmuni va yo‘nalishiga ko‘ra tegishli qonun me’yorlari orqali amalga oshiriladi. Bular: ma’muriy qamoqqa olish, ma’muriy ushlab turish, jarima solish, surunkali alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka mubtalo bo‘lgan bemorlarni majburiy davolash, ma’muriy nazorat o‘rnatish, jinoyat sodir qilgan shaxslarni jinoyat qonunining tegishli moddasi bilan javobgarlikka tortish. Shunday qilib, individual jinoiy xulqni bashorat qilish va jinoyat sodir bo‘lishining oldini olish yagona jarayon bo‘lib, bir maqsadga – yaqin kelajakda shaxsning jinoyat yo‘liga o‘tib qolishini oldini olishga qaratiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Kriminologiya fan sifatida

Kriminologiyada ilmiy bashorat (prognoz)

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari