Konstitutsiyaviy nazorat instituti

Konstitutsiyaviy nazorat instituti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy nazorat instituti Reja : 1. Konstitutsiviy nazorat tushunchasi va ob`yekti. 2. Konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi va ob`yektlari. 3. Konstitutsiyaviy nazorat organlari.

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy nazorat – Davlatning huquqli nazorat qilish faoliyatining o`ziga xos turi, davlatdagi va boshqa normativ aktlar qonunga muvofiqligini tekshirishdan iborat. Konstitutsiyaviy nazorat. a). Umumiy tomondan (masalan, AQSH, Argentina, Daniye, Meksika, Norvegiya, Yaponiya); b). Oliy sud instinsiyasi hisoblangan oliy sudlar (masalan, Avstraliya, Boshviya, Hindiston, Irlandiya, Kanada, Finlyandiya, Shveytsariya); v). Maxsus konstitutsiyaviy sudlar tomonidan (masalan, O`zbekiston Respublikasi, Avstriya, Germaniya, Italiya, Turkiya, Kipr); g). Sud ko`rinishda bo`lmagan aloxida organ (masalan, Fransiya konstitutsiyaviy kengash) tomonidan amalga oshiriladi. Ko`plab mamlakatlarning davlat huquqida «konstitutsiya» deb ataladigai aktlarning mavjud ekanligiga guvox bo`lamiz, lekin konstitutsion tuzum o`rnatilgan mamlakatlarning soni unchalik ko`p emasligini ham, bilamiz. Mana shu xolning o`zi konstitutsiya titulidagi aktlarning ko`pchiligi konstitutsion mazmunda emasligini bildiradi. Yuridik nazariya va amaliyotda «asosiy qonun» degan tushuncha ham qo`llaniladi. Lekin bu to`g`ri emas. Bunday anglashilmovchilik AQShning XVII-XIX asr oralig`ida Angliya ustidan mustaqillik uchun kurashda g`alaba qozonganidan so`ng yuz berdi. Amerikaliklar o`z konstitutsiyalari bilan faxrlanishgan, lekin Amerika Konstitutsionalizmining ingliz ildizlarini unutishdan edi. Ular albatta yana Asosiy qonunga ega bo`lmay turib yuz yillar davomida konstitutsion tuzum barpo qilgan kichkinagina Shveytsariyani ham unutishgan ko`rinadi. Yasperning «Smo`sli naznacheniye istorii» M.1994 kitobini o`qib chiqsangiz siyosiy erkinlikning klassik tipi Angliyada bundan VII asr oldin shakllanganiga va mana shu ma`naviy siyosiy asnoda Amerikada erkinlikning yangi tipini vujudga keltirilganiga hamda eng kichkina bo`lgan territoriyada bu erkinlikni o`z federalizmi doirasida Shveytsariya barpo etilganligiga amin bo`lasiz.

www.arxiv.uz Agar konstitutsiya va asosiy qonunni aynan deb bilsak, unda Buyuk Britaniyaga konstitutsion davlat deb atash noto`g`ri bo`lardi, zero Buyuk Britaniyada asosiy qonunlarning o`zi yo`q. Lekin konstitutsiyaning vatani sifatida Angliyaga konstitutsion ijodkorligida birinchilikni berishga to`g`ri keladi. Har doim ham Konstitutsiya tushunchasi bilan yuridik ustivorlikni bog`lash noto`g`ridir, chunki yuridik ustivorlik asosiy qonunga xosdir. Masalan, Eronda konstitutsiya deb nomlangan akt qabul qilingan. Biroq oliy yuridik kuchga Kur`oni Karimgina ega. Demak, konstitutsiya va asosiy qonun tushunchalari bir-biriga mos kelmaydi, lekin ular kesishadilari “Konstitutsiya” iborasini qadimgi davlatlardayoq ishlatishgan. Antik dunyoda konstitutsiyaning mazmuni xozirgidan sal boshqacha bo`lgan. Qadimgi Gretsiyada kostitutsiya deganda idora qilish, o`rnatishni tushunishgan. Qadimgi Rimda esa konstitutsiya deb turli mazmun va ahamiyatga ega bo`lgan huquqiy manbalarga aytishgan. Yustinian kodekslari konstitutsiyalar deb yuritilgan. So`nggi Rim davrida ijro hokimiyatining aktlari, ya`ni dekretlar, ediktlar, reskrintlar konstitutsiyalar deb atalgan. Xozirgi konstitutsiya ma`nosidagi ibora o`rta asrlarda qo`llanilib, o`rta asr Angliya xududlaridan o`sib chiqqan. Konstitutsionizmga o`sish harakatida Angliya yolg`iz emas edi, chunki reformatsiyaning o`chog`i bo`lgan Germaniya, ozodlik kurashi negizida konstitutsiya qo`llab-quvvatlangan Niderlandiya, konstitutsiyaning nazariy jixatdan rasmiylashishiga xissa qo`shgan Fransiya bo`lmaganda edi, dunyo ingliz konstitutsion qurilishining muvaffaqiyatiga guvox bo`lmagan bo`lar edi. Konstitutsiyaning tashkil topishida 1215 yil muhim sana xisoblanadi: 1215 yilda Ioan Yersiz erkinlikning Buyuk Hartiyasiga (Madna Charta) imzo chekdi. Qirol hokimiyati anglo-fransuz urushidagi muvaffaqiyatsizlikdan charchagan va zaiflashgan xolda dvoryanlar foydasiga yon bosishga majbur bo`lgan edi. Qirolik deyarli qo`llarida ushlab turgan baronlarning guruhi qirol va uning merosxo`rlariga qator majburiyatlarni bajarishga majbur qila oldilar. Xususan, bu majburiyatlar:

www.arxiv.uz - 1265 yildan buyon parlament deb ataluvchi aristokratik tabaqa-qirol kuriyasining ifodachisi bilan kollegial organlarning roziligisiz soliqlarni o`rnatmaslik majburiyati; - qo`l ostidagi fuqarolarning mulkiga tajovo`z qilmaslik; - erkin kishilarning erkinligi va shaxsiga tajovo`z qilmaslik, agar sudning xukmi bo`lmasa; - cherkovni erkin deb xisoblash, (ya`ni cherkov qirolga bo`ysunmaydi). Shu yo`l bilan qirol suverenitetining bir qismi qo`l ostidagi kishilarga o`tdi va endi bu shaxslar davlat uchun muhim bo`lgan moliyaviy masalalarda qaror qabul qilish huquqini qo`lga kiritdilar. XVII asr o`rtasi XVIII asr boshlarigacha Angliya siyosiy tarixi qirol va uning qo`l ostidagilar bilan kurash jarayonidan iborat bo`ldi. Bu narsa qirol hokimiyatining zaiflashuviga, qonunlarning bo`zilishiga, davlat markazlashuvining kuchayishiga, parlamentning kuchayishiga olib keldi. Shu bilan birga konstitutsion huquqiy kurilish rivojlanib, qirol hokimiyatini tiyib turar, halq suverenitetining (bu hokimiyatning parallel tarzdagi manbai edi) kuchayishiga turtki berardi. Erkinlikning Buyuk Hartiyasi-oddiy kishilarning siyosiy havfsizligini ta`minlashda yetarli bo`lmay qoldi. XIII asr oxirida parlament doimiy ravishda chaqirilib turadigan bo`ldi, doimiy faoliyat yuritadigan parlamentga extiyoj tug`ildi. Jamiyatning siyosiy faol qismini davlat hokimiyatiga ta`sir qilishi XIV asrdan boshlab kuchaydi: bunga parlamentning ikkiga bo`linishi sabab bo`ldi. Ikki nalatali parlamentning birinchi nalatasi saylanma palata bo`lib, yer egalari va shaharliklardan, mulk egalaridan iborat edi. Parlamentning XV asrdan boshlab qatiyligi parlament a`zolarining immuniteti tan olingach kuchaydi. Vesminster sudlarining faoliyati (umumiy huquq sudlari konstitutsion kurilishning muhim omillaridan biri bo`ldi. Bu sudlar tomonidan ingliz jamoalarida shakllangan odatlar umumlashtirildi va formalashtirildi. Natijada davlatdan mustaqil ravishda huquq tizimi vujudga keldi - bu huquq tizimi qirol, xattoki parlamentning ham ijodi emas, balqi ko`plab huquqiy odatlarni yaratgan jamiyatning va bu odatlarni tartibga keltirgan professional yuristlarning xizmatidir. Qirol, davlat sudlarining

www.arxiv.uz faoliyatisiz yashay olmaydi, sudlar mustaqilligining o`sib borishi esa davlat ham yuqori turuvchi adolat to`g`risidagi tushunchaga urg`u berilishini taqozo qildi. Adolat va huquq nafaqat insonni, balki davlatni ham qonunga rioya etishga majbur qilish xaqidagi tushunchani paydo qildi. Konstitutsion ijodkorlikda AQSH va Fransiyaning ham xizmatlari bor. AQSH va Fransiyaning olim va siyosatdoshlari davlat boshligi va parlament o`rtasidagi munosabatlarning britancha sistemasini xisobga olib hokimiyatning bo`linish prinsipini nazariy jixatdan ishlab chiqib taklif qildilar. AQShda bundan tashqari federatsiya joriy etildi, ya`ni konstitutsion huquqda davlat tuzilishining yangi formasi naydo bo`ldi. Aynan AQSH va Fransiyada yagona asosiy qonun formasida birinchi bo`lib konstitutsiyaga ega bo`lindi. Amerika va fransuz konstitutsiyalarini tarixan dastlabkilari deyishadi, konstitutsiyaning tug`ilgan yilini 1787 yil (1787 yilda AQSH konstitutsiyasi qabul qilingai edi) deb olishadi. Bularning barchasi ham to`g`ri emas. Chunki AQSH konstitutsiyasini qabul qilishlaridan oldin shtatlarda inglizchasiga qurilgan konstitutsiyalar yuritilar edi, birinchi amerika federal konstitutsiyasida eng zarur bo`lim, ya`ni inson huquqlarini kompleks muvofiqlashtirib turuvchi normalarga bag`ishlangan bo`lim yo`q edi. Huquqlar to`g`risidagi Bill qabul qilishach, faqat 2 yildan so`ng AQSH konstitutsiyasi yakunlangan konstitutsiyaga aylandi. Demak, konstitutsiya muayyan belgi va hususiyatlarga ega bo`lgan tarixan shakllangan huquqiy xolatdir. Konstitutsiya - bu shunday normalar kompleksidir, bu normalarning mazmunini halq suvereniteti prinsipi; insonning asosiy (fundamental) huquq va erkinliklari; davlat va boshqa sube`ktlar uchun majburiy bo`lgan qonuniylik prinsipi; davlat tuzilishi asoslari (federatsiyalarda federativ shartnomalar) tashkil etadi. Asosiy qonun esa nafaqat mazmuniy, balki formal - rasmiy tushunchani ham ifodalaydi va bu tushuncha ushbu normativ aktning milliy-huquqiy muvofiqlashtirib turish tizimida o`rni va rolini belgilashga yordam beradi. Asosiy qonun deganda eng asosiy va birlamchi davlat-huquqiy munosabatlarni kompleks tarzda muvofiqlashtiruvchi qonunlar uchun huquqiy baza bo`luvchi va oliy yuridik kuchga ega bo`luvchi sistemaga solingan normativ

www.arxiv.uz akt gavdalanadi. Asosiy qonunlarning mavjud bo`lishi va e`lon etilishi davlat- huquqiy isloxotlarning o`tkazilishini soddalashtiradi, davlat tuzumining eng asosiy hususiyatlarini aniq payqab oladi. Konstitutsiyaviy nazorat organlarining obyektlari – odatdagi qonunlar, konstitutsiyaga kiritiladigan to`zatishlar, halqaro shartnomalar, palatalar reglamenti, hokimiyatning ijro organlari normativ aktlari (ma`muriy adliya tizimi yo`q mamlakatlarda) bo`lishi mumkin. Federativ davlatlarda ittifoq va federatsiya subyektlariga tegishli masalalarni mansublik darajasini (taalluqligini) hal etish ham konstitutsiyaviy nazorat vakolatlariga kiradi. Konstitutsiyaviy nazorat mohiyatiga ko`ra formal (bunda qonun va boshqa normativ aktlar qabul qilinishda protsessual harakatlarning, o`rnatilgan qonunga mosligi tekshiriladi) yoki moddiy (bunda qonun va boshqa normativ aktlarning mazmunan konstitutsiyaga muvofiqligi tekshiriladi), shuningdek, abstrakt biron-bir sababsiz (ma`lum bir vakolatga ega subyektlar tashabbusi bilan amalga oshiriladi) yoki konkret (biror bir konkret sud munosabati bilan amalga oshiriladi) bo`lishi mumkin. Mavjud davlatlar amaliyotida konstitutsiyaviy nazorat tomonidan kuchga kirgan amaldagi qonunlar tekshirilishi (Amerika Qo`shma Shtatlari, Germaniya, Italiya) yoki parlament tomonidan ko`rib chiqilishi kutilayotgan qonun loyihalari dastlabki tekshiruvdan o`tkazilishi mumkin (Shvetsiya, Finlyandiya). Fransiya, Mavritaniya, Gabonda va boshqa davlatlarda parlament tomonidan qabul qilingan qonunlar, harakatga (kuchga) kirgunga qadar konstitutsiyaviy nazorat tomonidan ko`rib chiqiladi. Konstitutsiyani xayotga tadbiq etish qonun ijodkorligi, ijroiya hokimiyat aktlar sud tomonidan qarorlar qabul qilinishi, davlat organlari faoliyatlari, jamoat tashkilotlari va fuqarolar yordamida, shuningdek, jamiyatning turli sohlaridagi e`tirobga molik jarayonlar asosida amalga oshiriladi. Konstitutsiyani oliy yuridik kuchga egaligi uning himoyasi va unga amal qilinishi ustidan nazoratni talab qiladi. Konstitutsiyaning huquqiy ustunligini ta`minlash uchun unga amal qilinishi kerak. Biz jahon amaliyotiga nazar tashlasak, zamonaviy mamlakatlarda konstitutsiyaga zid bo`lgan qonunlar va boshqa aktlar qabul qilinishiga yo`l qo`ymaydan maxsus

www.arxiv.uz organlar mavjudligini ko`ramiz. Shu bilan birga nazoratning boshqa vositalari ham mavjud. Masalan, qonuniylik ustidan prokuror nazorati, konstitutsiyaning kafolati sifatidagi prezidentning roli, parlament a`zolarining faoliyatlari ana shular jumlasiga kiradi. Shuningdek, konstitutsiyani himoya qilishni noyuridik usullari ham bo`lishi mumkin. Masalan, Gana, Germaniya, Slovakiya konstitutsiyalariga ko`ra butun halq va har bir fuqaro demokratik konstitutsiyaviy tizimga qarshi tajovo`zalarga to`sqinlik qilishga xaqli. Konstitutsiyaga zid xatti-harakatlar uchun mansabdor shaxslarning javobgarligi ham mavjud, Konstitutsiyaning normalarini bo`zilishini olidini olish maqsadida qat`iy chora-tadbirlar qo`llanilishi mumkin. Masalan, sud tomonidan siyosiy partiyalarni faoliyatini ta`qiqlash, favqulodda xolatni joriy etish va boshqalar jahon amaliyotida ko`p bora qo`llanilgan. Ixtisoslashtirilmagan konstitutsiyaviy nazorat ham mavjud. Bunda yuqori vakolatli organlar tomonidan konstitutsiyaviy nazorat bo`yicha masalalar boshqa sohalar qatorida amalga oshiriladi. Masalan, Prezident, parlament, ombudsman va boshqalar. Lekin amaliyotda muhim rolni maxsus konstitutsiyaviy nazorat organlari o`ynaydi. Masalan, konstitutsiyaviy sud. Konstitutsiyaviy nazorat nafaqat konstitutsion normalar muxofazasida, balki bu normalarning zamonga mos tarzda rivojlantirib borishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga yaqqol misol AQSH konstitutsiyadir. Konstitutsiyaviy nazoratni 200 yil davomida amal bo`lishi bilan AQSH sudlari, eng avvalo AQShning oliy sudi o`z amaliyotlari jarayonida yangi «Xayotiy» konstitutsiyani yaratdi. Boshqa mamlakatlarga ham konstitutsiyaviy huquqning yangi normalari konstituiyaviy nazorat organlari tomonidan yaratiladi. Masalan, Hindiston, Italiya, Kanada, Fransiya. «Konstitutsiya nazorat» atamasi halq hokimiyati organlari, shuningdek ijtimoiy funkiyalarni amalga oshiruvchi yoki halq hokimiyatini amalga oshirishda ishtirok etish uchun tashkil etilgan jinoyat birlashmalarining faoliyati va aktlarini konstitutsiyaga mosligini tekshirish shaklini nazarda tutadi.

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy nazorat xaqidagi dastlabki fikrlar XVII asrda Buyuk Britaniyada paydo bo`lgan deb hisoblanadi. Bunday deyilishiga sabab bu Maxfiy Kengash faoliyati bilan bog`liq. Bu organ koloniyalarda qabul qilingan aktlarni Angliya Parlamenti tomonidan shu koloniyalar uchun chiqarilgan qonunlarga yoki umumiy huquq normalariga zid kelmasligi ustidan tekshiruvni olib borgan. Lekin, zamonaviy konstitutsiyaviy nazorat tushunchasi birinchi bo`lib AQShda U.Merberiyning J.Medisonga qarshi 1803 yilgi ishida namoyon bo`ldi. J.Marshall raisligidagi Oliy Sud federal konstitutsiyaning mamlakatning eng oliy qonuniga zid keladigan kongressning har qanday aktlarini sud tomonidan yuridik kuchga ega emas deb topilishi xaqida e`lon qildi. Buning natijasida Lotin Amerika davlatlaridan 1891-yil Braziliya, 1917 yili Urugavayda konstitutsiviy nazorat amal qila boshladi. Birinchi jahon urushiga qadar Yevropaning Norvegiya, Gretsiya va qisman Shvetsariya ham bu borada AQShga ergashdilar. Birinchi jahon urushidan so`ng Yevropada konstitutsiyaviy nazoratning o`ziga xos modeli ishlab chiqildi va u tezlik bilan boshqa qit`alarga ham tarqala boshladi. Konstitutsiyaviy nazoratning yevropacha modeli g`oyasi Avtriyalik yurist olim Gani Kelzenga tegishlidir. U 1920 yili Avtriya federal konstitutsiviy qonunini, keyinchalik esa Konstitutsiviy Sudni ishlab chiqishda va tuzishda qatnashgan. Konstitutsiyaviy nazoratni qo`llash uchun quyidagi uch teoriyadan foydalaniladi: Organik teoriya. Unga ko`ra konstitutsiya yuqori turuvchi hokimiyat akti bo`lganligi sababli qonunda belgilangan quyi turuvchi organ xujjatlari yuqori turuvchi organ xujjatlariga zid kelmasligi kerak. Institutsion teoriya. Unga ko`ra davlat organlari konstitutsiya normalari amal qilgan xolda faoliyat yuritadilar. Federativ davlatlarda federatsiya subyektlari bir- birlarining faoliyatlariga aralashishlariga yo`l qo`yilmaydi. Tabiiy huquqiy teoriya yoki jamoat shartnomasi teoriyasi. Unda konstitutsiyaviy nazorat orqali konstitutsiya tomonidan belgilangan rahbar va uning rahbarligi ostidagilar uchun qoidalar inson va fuqaro huquqlari kafolatlari ta`minlanishi ko`rasatiladi.

www.arxiv.uz Barcha teoriyalar to`g`ri va ular bir-birlarini to`ldiradilar. XX asrga kelib huquqiy normalar soni anchagina kengaydi va ularning konstitutsiyaga mos kelmaslik havfli darajasi tabiiyki ko`paydi. Tabiiyki konstitutsiviy nazorat yozma huquq, shu jumladan u yozma konstitutsiya amal qiluvchi mamlakatlargagina xos. Yozma huquq albatta har qanday milliy va mahalliy huquqiy xolatlardan o`zining oliy yuridik kuchi bilan farq qiladi. Konstitutsiviy nazoratning o`ziga xosligi ba`zi musulmon davlatlari, masalan, Eronda qonun va qonun osti aktlarining nafaqat konstitutsiyaga, balki Qur`onga ham mos bo`lishini tekshirilishida namoyon bo`ladi. Konstitutsiyaviy nazorat tizim sifatida nimlarni o`zida ifodalaydi? Birinchidan, konstitutsiyaviy nazorat sud nazorati doirasi bilan chegaralanib qolmaydi. Qonunchilik, ijroiya organlarning funksional rollarini, har bir halqning an`analari, milliy va ma`naviy qadriyatlarini ham e`tiborga olish kerak. Ikkinchidan, konsitutsiyaviy nazorat tizim yoki turli xil vakolatlarga ega bo`lgan muhim va murakkab organlarning jami sifatida muayyan tartib-qoidalar asosidagina mavjud bo`lishi va samarali faoliyat olib borishi mumkin. Bulardan ijtimoiy munosabatlardagi konstitutsion tartib, jamiyatning rivojlanishida demokratik tamoyillarning mustahkamlanishi, nazoratning mustaqilligi, uning birlashtiruvchi harakteri, jamiyat a`zolari manfaatlariga qaratilganligi, konstitutsiyaviy nazoratning birligi kabilarni alohida ajratib ko`rsatish maqsadga muvofiq. Konstitutsiyamizning tarixiy rivojlanish va amaliyoti shuni ko`rsatdiki, konstitutsiyaning ustunligi tamoyilini amalga oshirish uchun bu tamoyilni va xatto uni e`lon qiluvchi konstitutsion qoidalarning o`zishi ham aqidaparastlarga asoslab berishning o`zi yetarli emas. Yevroapada XX asr boshigacha konstitutsiyaviy nazorat instituti bo`lmagan. AQShda esa bir asr oldin paydo bo`lgandi. AQShda konstitutsiyaning ustunligi nafaqat uning VI moddasida konstitutsiyaning ustunligini e`lon etilgani bilan balki, konstitutsiyaviy sud nazorati bilan ham ta`minlanganidir. Lekin konstitutsiyaviy nazorat har doim ham qonunchilikni bo`zilishidan muhofaza qila olmaydi. Bu ayniqsa davomli konstitutsiyaviy nazorat amal qiluvchi mamlakatlarda uchraydi. Davomli konstitutsiyaviy nazoratni

www.arxiv.uz normativ akt kuchga kirgandan so`ng amalga oshiriladi. Shunday xollar ham bo`lganki, normativ aks o`n yillab amal qilgandan so`nggina uning noqonuniyligi to`g`risida masala ko`rib chiqilgan. Konstitutsiyaiy nazorat organlari amaliyotida ham ular tekshirayotggan aktni noto`g`ri talqin qilingan xollar ham uchragan. Unda konstitutsiyaviy sud a`zolari qaror qabul qilishda minimum ovoz hisobiga bir to`xtamga kelishgan. Masalan, AQShda 5;4 Shunga qaramay konstitutsiyaviy nazorat muhim demokratik institut hisoblanadi. Uning asosiy funksiyalariga asosiy qonunga amal qilishini ta`minlash, zaruriy stabillikni ta`minlash kiradi. Yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek aktlarning konstitutsiyaviyligi yuzasidan so`rovlar o`tkazish huquqiga ega davlat organlari konstitutsiyaviy nazorat subyektlari bo`la oladilar. Konstitutsiyaviy nazorat subyektlari tizimi quyidagilar: Halq xomiyati organlari. a) davlat hokimiyati organlari va ularning alohida huquq va vakolatlarga ega tarkibiy bo`limlari yoki qismlari davlat boshlig`i, prezident; Veto huquqi vositasida konstitutsiyaga amal qilinishiga rahbarlik qiladi. Konstitutsiyaviy sudga murojaat qiladi, konstitutsiya normalarini bo`zishda aybdor mansabdor shaxslarni vazifasidan ozod qiladi; parlament yoki qonunda belgilangan parlament a`zolarining ma`lum bir qismi; Konstitutsiyaviy sudlar; Xukumat; Konstitutsiyaviy sudga murojaat etuvchi subyektlar sifatida umumiy yurisdiksiyali sudlar; Federatsiya subyektlari; Inson huquqlari himoyachisi yoki prokuror. b) Mahalliy o`zini-o`zi boshqarish organlari.

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy Sudga murojaat etish huquqiga ega subyektlar sifatida jismoniy shaxslar ittifoqi; a) Siyosiy partiyalar; b) Jamoat birlashmalari. Konstitutsiyaviy Sudga murojaat etish huquqiga ega subyektlar sifatida jismoniy shaxslar; a) Fuqarolar b) Chet fuqarolari v) Fuqaroligi bo`lmagan shaxslar. Konstitutsion, organik va oddiy qonunlar, konstitutsiyaga to`zatishlar, parlament reglamentlari, davlat hokimiyati ijroiya organlari normativ aktlar konstitutsiyaviy nazorat obyektlari bo`ladi. Konstitutsiyaviy yoki organik qonunlar oddiy qonunlarga qaraganda yuridik ahamiyati katta bo`ladi. Odatiy qonunlarning organik qonunlarga zid kelish kelmasligini tekshirish ham kinstitutsiyaviy nazorat organlarining vazifasi hisoblanadi. Shu bilan birga referendum yo`li bilan qabul qilingan qonunlar odatda konstitutsiyaviyligini tekshirishni talab qilmaydi. Chunki bunda halq suverenitetining namoyon bo`lishi ifodalanadi. Referendum yo`li bilan konstitutsiyani qabul qilish yoki unga o`zgartirish kiritish uchun mutloq ko`pchilikning ovozi talab etilsa, u xolda referendum yo`li bilan qabul qilingan qonunlarni ham yuqoridagi talab bo`lganda konstitutsiyaviyligi ustidan tekshiruv amalga oshirlishi ham mumkin. Xorijiy mamlakatlarda qonunlarni 3 turi bor: konstitutsiyaviy; organik; ordinar qonunlar. Konstitutsiyaviy qonun loyihalari asosan konstitutsiyaviy nazorat organlari tarkibining ko`pchilik qismi tomonidan ma`qullangachgina parlamentga taqdim etiladi. Masalan, Moldovada konstitutsiyaviy qonunni qabul qilish tashabbusiga

www.arxiv.uz qonunda belgilangan tartibda o`sha davlat fuqarolari, parlament, davlat boshlig`i va hukumat ega hisoblanadi. Organik qonunlarga saylov tizimi, referendumni tashkil etish va o`tkazish, parlamentni va uni faoliyati, mahalliy boshqaruv, siyosiy partiyalar, Sudlar, mulk va vorislik huquqi kabi bir qancha qonunlar misol bo`ladi. Ordinal qonunlar yuqoridagi qonunlarga nisbatan kamroq ahamiyatga ega bo`lgan oddiy qonunlardir. Bunday qonunlarga misol qilib Amnistiya to`g`risidagi qonunni olish mumkin. Ko`pchilik mamlakatlar konstitutsiyalarida halqaro huquqning ustivorligi qayd etiladi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki davlat huquqining halqaro huquq normalariga mosligini tekshirish ham konstitutsiviy nazoratga xosdir. Ko`pincha tayorlab qo`yilgan halqaro shartnomalar kuchga kirishishdan avval konstitutsiyaviy nazorat idoralari tomonidan tekshiriladi. Ba`zi xollarda halqaro shartnoma konstitutsiyaga muvofiq kelgan xollar ham uchrab turadi. Ayrim konstitutsiyalar ushbu nomuvofiqliklarni oldini oluvi normalarga ega. Masalan. Fransiya konstitutsiyasining 54-moddasida «Agar konstitutsiyaviy Kengash mamlakat Perezidenti premyer ministri yoki palatalarning raislari so`roviga ko`ra halqaro majburiyatlarni konstitutsiyaga nomuvofiqligini aniqlasa, ushbu halqaro akt faqatgina konstitutsiyani qayta ko`rib chiqilgandan so`nggina ratifikatsiya qilish mumkinligi» xaqida aytilgan. Konstitutsiyaviy nazorat obyektiga shuningdek, mansabdor shaxslar faoliyatining konstitutsiyaviyligi ustidan nazorat olib borish ham kiradi. Qoida sifatida ushbu mansabdor shaxslar prezident, premyer ministr, ularning o`rinbosarlari, xukumatning boshqa a`zolari, sudyalar hisoblanadi. Agar ularning harakatlari konstitutsiyaga zid deb topilsa ularga impichment e`lon qilinib lavozimdan bo`shatiladi. Davlat tomonidan muayyan vakolatlar berilgan jamoat birlashmalarining qabul qilgan aktlari va faoliyatlari ham konstitutsiyaviy nazorat qilinadi.

www.arxiv.uz Amal qilish vaqtiga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat joriy va davomli bo`ladi. Joriy nazoratga akt qonuniy kuchga kirishidan avval tekshiriladi. Davomli nazorat amaldagi yoki rasman e`lon qilingan aktlar ustidan bo`ladi. Amal qilish o`rniga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat ichki va tashqiga bo`linadi. Ichki konstitutsiyaviy nazorat qoida sifatida joriy nazoratga xos. Lekin ichki davomli nazoratga ham misollar borligini inkor etmaymiz. Bunday nazorat asosan konsultativ harakterga ega. Tashqi nazorat ko`p xollarda davomli nazorat bo`ladi. Chunki hali qabul qilinmagan qonun loyihalari tashqi nazorat uchun keltirilmaydi. O`tkazish zaruriyatiga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat zaruriy va fakultativga bo`linadi. Zaruriy nazoratda akt konstitutsiyaviy nazorat organi tomonidan tekshirilishi shart bo`ladi. Bu nazorat turi odatda joriy nazoratga mansubdir. Fakultativ nazorat talabgor subyekt tashabbusi bilangina amalga oshiriladi. Konstitutsiyaviy nazorat ko`pincha fakul`tativ bo`ladi: u ma`lum bir organ yoki mansabdor shaxsning talabi bilan yoki aktning konstitutsiyaviyligiga shubxa bildirgan har qanday individ talabi bilan amalga oshiriladi. Huquqiy oqibatlar nuqtai nazariga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat konsultativ va o`rnatuvchi bo`ladi. Konsultativ nazoratda masala huquqiy tizim asosida emas, balki ruxiy ahamiyati bilan hal qilinadi. Yuridik jixatdan hech kimni majburlamaydi va bog`lab qo`ymaydi. O`rnatuvchi harakterdagi nazorat esa tabiiyki hamma uchun majburiy harakterga ega. O`rnatuvchi harakterdagi nazorat orqali aktning konstitutsiyaviyligi tasdiqlansa, shu akt yuzasidan boshqa shikoyatlar qabul qilinmaydi, agarda aktning konstitutsiyaga zidligi aniqlansa, shu zaxotiyoq u o`zining yuridik kuchini yo`qotadi. Ko`pincha, konstitutsiyaviy nazorat deganda aynan o`rnatuvchi harakterdagi konstitutsiyaviy nazorat tushuniladi. Shakliga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat mavxum va konkret konstitutsiyaviy nazoratlarga bo`linadi. Mavxum nazorat – bu akt yoki normaning konstitutsiyaviyligini biror-bir ishga bog`lamasdan tekshirish deb tushuntiriladi. Joriy nazoratga mavxum nazorat mos keladi. Konkret nazorat biror-bir ish bilan bog`liq xolda, asosan sud ishlari bo`yicha amalga oshiriladi. YA`ni norma yoki

www.arxiv.uz aktning konstitutsiyaviyligiga qo`shilmaslik xollari bo`lganda amalga kiritish yoki kiritmaslik ustidan olib boriladi. Bundan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, konkret nazorat davomli nazoratga xosdir. Ko`lamiga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat to`liq yoki qisman bo`ladi. To`liq nazorat ijtimoiy munosabatlarning barcha sohasini qamrab oladi. Qisman nazorat esa ushbu munosabatlarning muayyan qatlamidagina amal qiladi. Masalan, inson va fuqaro huquqlariga nisbatan. Tarkibiga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat formal va moddiyga bo`linadi. Formal nazoratda konstitutsiyaning talab va shartlariga amal qilinishi tekshiriladi. YA`ni aktning qabul qilinishi; aktni chiqarish uni qabul qilgan organning vakolatida bo`lganmi yoki bo`lmaganmi, qabul qilish jarayoni aktning qanday shaklda qabul qilinganligi bilan bog`liq masalalar nazorat ostiga olinadi. Moddiy nazoratga aktning tarkibiy bo`linma va qismlarining konstitutsiya xolatiga mosligi bilan bog`liq masalalar ko`riladi. Vaqt bo`ylab harakati nuqtai-nazaridan konstitutsiyaviy nazoratning yana ikki shakli bor. Birinchisi, ex tuns. Unda konstitutsiyaga zid deb topilgan akt yoki norma amalga kirgan kundan boshlab bekor qilinadi. Bunda norma yoki aktning noqonuniyligi aniqlangunga qadar amalda bo`lgan muddat uchun yetkazilgan zarar qoplanadi, shu norma tufayli bekor qilingan munosabatlar tiklanadi. Ikkinchi shakl ex nuns bo`lib, unda norma yoki aktning konstitutsiyaga zidligi aniqlansa, undan faqat kelajak xollar uchun qo`llanilmaydi. Bu Ruminiya konstitutsiyasida ham belgilab qo`yilgan. YA`ni konstitutsiyaviy sud qarorlari majburiy bo`lib, kelgusi xollar uchun qo`llaniladi. Zamonaviy xorijiy mamalkatlar amaliyotida konstitutsiyaviy nazoratning ikki shakli qo`llaniladi: joriy hamda davomli. Joriy nazoratda qonunning konstitutsiyaviyligini parlament muxokamasidan o`tish chog`ida tekshiriladi. To`g`riroq aytganda joriy nazorat qonun loyihalari ustidan tekshiruv olib boradi. Masalan Shvetsiya va Finlandiyada.

www.arxiv.uz Davomli nazoratda piromulgatsiya qilingan va kuchga kiritilgan aktlarning konstitutsiyaviyligi ustidan tekshiruv olib boriladi. Masalan, AQSH, Italiya, Germaniya. Ayrim davlatlarda har ikkala shakl ham qo`llaniladi. Masalan, Fransiya, Nikoragua, Panama. Davomli konstitutsiyaviy nazorat amal qiluvchi davlatlarda konstitutsiyaga zid deb topilgan aktlarning qaysi vaqtdan bekor bo`lishi xaqida masala jiddiy bosh qotirishga undaydi. Chunki parlament tomonidan aktning qabul qilinishi va uning konstitutsiyaga zidligi aniqlangunga qadar ancha vaqt o`tib ketishi mumkin. Ushbu vaqt mobaynida o`sha muvofiq bir qancha huquqiy munosabatlar sodir etilishi mumkin. Bu xollarda ikkita prinsip qo`llaniladi: A) qonun kuchga kirgan paytdan boshlab bekor qilinadi; B) qonun konstitutsiyaga zid deb topilgan paytdan boshlab bekor qilinadi. Ikkinchi prinsip amaliyotda ko`proq qo`llaniladi, sababi bunda fuqarolik munosabatlari yoki boshqa huquqiy munosabatlarda noaniqliklar kelib chiqmaydi. Bizning yurtimizda davomli konstitutsiyaviy nazorat amal qiladi. YA`ni normativ aktlar qabul qilingach tashabbus bilan chiqqan organlar talabi bilan ko`rib chiqiladi. Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlar orasida boshqa vazifalarini bajara turib, konstitutsiyaviy nazoratni ham amalga oshiruvchi muassasalar va mansabdor shaxslar bilan birga faqat mana shu maqsad uchun tashkil etilgan konstitutsiyaviy nazorat organlari ham mavjud. Konstitutsiyaviy nazorat organlarining bir qancha asosiy turlari bor: Umumiy sudlar, lekin bunda yakuniy qaror yuqori sud instansiyasi tomonidan qabul qilinadi. Masalan, AQSH, Norvegiya, Yaponiya, Meksika. Oliy sud. Masalan, Shvetsariya, Irlandiya, Kolumbiya. Boshqa sud organlaridan xoli bo`lgan maxsus Konstitutsiyaviy Sudlar. Masalan, Italiya, Ispaniya, Avstriya. Sud tizimiga kirmaydgan maxsus organlar. Masalan, Fransiyadagi Konstitutsiyaviy Kengash.

www.arxiv.uz Erondagi o`ziga xos konstitutsiyaviy nazorat organi bo`lmish 1979 yili to`zilgan ko`zatuvchi kengash va boshqalar. Ayrim mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat funksiyasi ayniqsa qabul qilingan qonunlarni konstitutsiyaga mosligini nazorat qilish parlamentning o`ziga, shuningdek doimiy ishlovchi organiga yuklatilgan. Masalan, yuqori vakillik organi prezidiumi, davlat soveti va boshqalar. Ba`zida bu maqsad uchun parlament qoshida deputatlar bilan birga konstitutsiyaviy huquq bo`yicha bir necha mutaxassislarni o`z ichiga olgan maxsus organ tashkil etilgan. Bunday tartib Ruminiya, sobiq GDRda mavjud bo`lgan. Xozirgi davrda ba`zi mamlakatlarda masalan, Xitoy va KXDRda maxsus konstitutsiyaviy organlari yo`q. Ularning fikricha bunday organlarning mavjud bo`lishi parlament ustunligiga zid hisoblanadi. Konstitutsiyaviy nazorat organi ilk marta parlament ustuvorligi shakllangan Buyuk Britaniyada ham yo`q. Bir qator mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazoratning ba`zi funksiyalarini konstitutsiya kafolati hisoblangan prezident amalga oshiradi. Masalan, Fransiyada. Sudning konstitutsiyaviy nazorati alohida ahamiyatga ega. Bu funksiyaning anglo- sakson huquqiy tizimi amal qiluvchi ko`pchilik mamlakatlarda asosiy maqsadi jinoyat va fuqarolik ishlarini ko`rishdan iborat bo`lgan umumiy sudlar amalga oshiradi. Masalan Avstraliya, Hindiston, Kanada, AQSH. Ba`zi mamlakatlarda faqat Oliy sud tomonidan (Gana, Shri-Lanka, Estoniya), federatsiyalarda shtatlarning oliy sudlari tomonidan amalga oshiriladi (Hindiston, Kanada, Malayziya), biroq oxirgi hal qiluvchi qarorni davlatning Oliy Sudi qabul qiladi. Bir qator mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat maxsus organga Konstitutsiyaviy Sudga topshirilgan. Masalan Germaniya, Italiya, O`zbekiston, Ruminiya. Odatda u hokimiyatning turli tarmoqlari ishtirokida shakllantiriladi. Ba`zi mamlakatlarda konstitutsiyaviy sud masalasini Oliy Sud tarkibida faoliyat olib boruvchi alohida ixtisoslashtirilgan konstitutsiyaviy kafolat, konstitutsiyaviy odil sudlov palatalari amalga oshiradi.

www.arxiv.uz Qozog`iston, Marokash, Senegal, Tunis, Fransiyada Konstitutsiyaviy kengash qabul qilingan. Ba`zida ular sudlov organlari bo`lmasa ham konstitutsiyaviy sud oliy konstitutsiyaviy sud deb nomlanadi. Konstitutsiyaviy kengashlar odatda sudlov korpusining ishtirokisiz shakllantiriladi. Ba`zi mamlakatlarda ular prezident tomonidan tayinlanadi. Fransiyada kengash tarkibining 1/3 qismini prezident tayinlaydi va qolgan qismini parlamentning ikkita palatasi saylaydi. Efiopiyadagi shunga o`xshash organ konstitutsiyaviy tekshirish kengashi deb nomlanadi. Eronda konstitutsiyaviy nazoratni o`ziga xos organ – Ko`zatuvchi kengash amalga oshiradi. U o`n ikkita a`zodan iborat bo`lib, shundan 6 tasida din vakillari davlat boshlig`i bo`lmish oliy ruxoniy shaxs tomonidan tayinlanadi va 6 nafar huquqshunos parlament tomonidan taklif qilinadi. Ko`zatuvchi kengash qonunlarni 1979 yilgi qabul qilingan konstitutsiyaga emas, balki eng avvalo Qur`onga zidligi uchun 1982 yil agrar reforma va tashqi savdo monopoliyasi to`g`risida 1987 yil mehnat to`g`risida qonunlarni bekor qildi. Shunday bo`lsa ham oxirgi qarorni qabul qilish parlamentga tegishli deb hisoblanadi. Parlament va Ko`zatuvchi Kengash o`rtasida kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun maxsus kelishtiruvchi organ tashkil qilingan. Pokistonda konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi Oliy Sud bilan bir qatorda yana ikkita organ mavjud: Huquqiy aktlarni Qur`onga mosligini nazorat qiluvchi Islom Kengashi va Shariat Sudi. Shariat sudi fuqarolarga tegishli bo`lgan aktlarning shariatga muvofiq emasligi to`g`risidagi jismoniy shakllarning da`volari ko`rib chiqadi. Konstitutsiyaviy nazorat organlariga konstitutsiyaviy nazoratdan tashqari odatda boshqa funksiyalar ham yuklatiladi. Masalan, referendum qonuniy o`tkazilishini ko`zatish hamda uning natijalarini e`lon qilish (Fransiya), Markaziy va hududiy organlar o`rtasida ko`rib chiqish (Ispaniyada), respublika Prezidentiga nisbatan parlament tomonidan qo`yilgan ayblovni ko`rib chiqish (Italiya), siyosiy partiyalarni konstitutsiyaga muvofiq emas deb topish, yuqori davlat organlariga konstitutsiyaviy masalalar bo`yicha konstitutsiyani sharxlash va xulosa berish,

www.arxiv.uz ba`zi mamlakatlarda esa oddiy qonunlarni ham sharxlash funksiyasi yuklatilgan. Masalan, O`zbekiston, Polsha, Misr. O`zbekiston Respublikasida konstitutsiyaviy nazoratni Konstitutsiyaviy Sud organi amalga oshiradi. Konstitutsiyaviy Sud: Qonunlar va Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan boshqa xujjatlar, Prezident Farmonlari, xukumat hamda davlat hokimiyati mahalliy idoralarining qarorlari, respublikaning dalatlararo shartnomalari va boshqa majburiyatlarga respublika konstitutsiyasining mosligini aniqlaydi; Qoraqalpog`iston Respublikasining konstitutsiyasi va qonunlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga mosligi xaqida xulosalar beradi; Respublikasi Konstitutsiyasi normalari va qonunlarini izoxlaydi; O`z huquq doirasiga kiruvchi boshqa ishlarni ko`rib chiqadi. Konstitutsiyaviy Sud tartibida raislik qiluvchi uning o`rinbosari, kotibi va Sudning 5 nafar a`zosi bo`lgan. Qoraqalpog`iston Respublikasining vakili ham shu jumlaga kiradi. Sud`yalar Oliy Majlis tomonidan Prezident taqdimnomasiga binoan 5 yil muddat bilan yakkama-yakka tartibda saylanadilar. Konstitutsiyaviy Sud sud`yalar tarkibidan 5 kishi, shu jumladan raislik qiluvchi, uning o`rinbosarlari va kotibi saylangan taqdirdagina ishga kirishadi. Siyosat va huquq sohasida mutaxassis bo`lgan, saylov kunigacha kamida 35 yoshga to`lgan, odatda yuridik mutaxassisligi bo`yicha kamida 10 yil ish stajiga va yuqori malakaga ega bo`lgan Respublika fuqarosi Konstitutsiyaviy Sud sud`yasi etib saylanishi mumkin. Konstitutsiyaviy Sud a`zosi deputat bo`la olmaydi, turli harakatlarda qatnasha olmaydi, xaq to`lanadigan boshqa ishlarda ham ishlay olmaydi. Konstitutsiyaviy Sud sud`yasi daxlsizlik huquqiga egadir. Unga nisbatan saylov ishi faqatgina Respublika Bosh prokurori tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Konstitutsiyaviy Sud a`zosi almashtiriladi, uning vakolatlari Oliy Majlis qarori bilan quyidagi xollarda to`xtalishi mumkin. Iste`foga chiqish xaqida iltimos qilsa; Tibbiyot komssiyasi xulosasiga ko`ra kasallik sababli o`zoq vaqt yotib qolsa; Respublikadan tashqariga jo`nab ketsa;

www.arxiv.uz Unga nisbatan ayblov xukmi kuchga kirsa. Konstitutsiyaviy Sud qarorlari matbuotda e`lon qilingan vaqtdan boshlab kuchga kiradi. Ular qat`iy bo`lib, ular ustidan shikoyatlar qabul qilinmaydi. Konstitutsiyaviy sud doimiy ishlovchi organ hisoblanadi. Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organ Konstitutsiya yoki qonunni yoxud uning ma`lum bir qismini konstitutsiyaga zid deb topsa, bu normalar o`zining yuridik kuchini yo`qotadi va sud va boshqa organlar tomonidan amalga oshirilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy nazorat organi O`zbekiston Respublikasida Konstitutsiyaviy nazorat to`g`risidagi 1990 yil 20 iyun qonuni asosida tashkil etilgan va “O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi to`g`risida”gi qonun qabul qilinganiga qadar amal qilgan, ya`ni bu qonun 1995 yilning 30-avgustida qabul qilingan. Konstitutsiyaviy sud – bir qator mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organ hisoblanadi. Ilk bora konstitutsiyaviy sud, ya`ni konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiradigan organ 1920 yilda Avstriyada ta`sis etilgan. Shundan so`ng bu institut G`arbiy va Sharqiy Yevropa keng tarqaldi, shuningdek, Osiyo, Afrika, Amerikaning ayrim mamlakatlari tomonidan ham qo`llanila boshladi. Odatdagi Oliy sudlardan farqli holda Konstitutsiyaviy sud umumiy yurisdiksiyadagi sudlar tizimiga kirmaydi. Ba`zi bir davlatlarda Konstitutsiyaviy sud alohida guruhga mansub sud hisoblanib, shunga muvofiq ravishda sud tizimiga kiritilgan bo`lsa (Rossiya Federatsiyasi), boshqa davlatlarda (Germaniya, Italiya, Ruminiya, Bolgariya, Mongoliya) sud hokimiyatiga mansub bo`lmagan, aloxida nazorat organi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud a`zolari parlament tomonidan saylanadi (Germaniya, Xorvatiya), yoki davlat boshlig`i tomonidan tayinlanadi (Kipr), ba`zi hollarda Konstitutsiyaviy sud a`zolari parlament yoki boshqa hokimiyat organlari va adliya tomonidan tayinlanadi (masalan, Italiyada Konstitutsiyaviy sud prezident, parlament va magistratura tomonidan teng ovozda tayinlanadi). Turli davlatlarda Konstitutsiyaviy sud konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshirish bilan birgalikda konstitutsiyani sharhlash, siyosiy partiyalar

www.arxiv.uz faoliyatini konstitutsiyaga muvofiqligi masalasini hal etish, vakolatlar to`g`risidagi masalalarni ko`rib chiqish huquqiga ega. Konstitutsiyaning huquqiy ustunligini ta`minlash uchun unga amal qilinishi lozim. Biz jahon amaliyotiga nazar tashlasak, rivojlangan mamlakatlarda konstitutsiyaga zid bo`lgan qonunlar va boshqa aktlar qabul qilinishiga yo`l qo`ymaydigan va unga ma`sul bo`lgan organlar mavjudligini ko`ramiz. Shu bilan bir qatorda boshqa vositalar ham mavjud: qonuniylik ustidan prokuror nazorati, konstitutsiya kafolati sifatida prezidentning roli, parlament vakillarining (Ombudsman va boshqalar) faoliyati ana shular jumlasiga kiradi. Shuningdek, konstitutsiyani himoya qilishning noyuridik usullari ham bo`lishi mumkin. Masalan, Gana, Germaniya, Slovaniya konstitutsiyasiga ko`ra butun halq va har bir fuqaro demokratik konstitutsiyaviy tuzumga qarashi tajovo`zlarga to`sqinlik qilishga xaqli: konstitutsiyani bo`zganlik uchun mansabdor shaxslarning javobgarligi (masalan, impichment, yuqori mansabdor shaxslarni maxsus sudlarga topshirilishi), hattoki, konstitutsiyani bo`zilishiga yo`l qo`ymaslik uchun repressiv choralarni qo`llash (konstitutsiyaviy tuzumni qo`porishga harakat qiluvchi siyosiy partiyalarning faoliyatini sud tomonidan ta`qiqlab qo`yilishi, favqulodda holat e`lon qilish) ham mavjud. Konstitutsiyaviy nazoratni sudning, maxsus organlar, ba`zi mamlakatlarda esa (Fransiya) ma`muriy sudlar tomonidan amalga oshirilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Konstitutsiyaviy nazorat faqatgina konstitutsiya normalarini himoya qilish bilan chegaralanib qolmaydi, balki uni o`rganayotgan sharoitga mos ravishda rivojlanishiga ham ko`maklashadi. Bunga eng yorqin misol – Amerika Qo`shma Shtatlari, bu yerda 1987 yili umuman boshqacha ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlarda qabul qilingan konstitutsiya hozirgi kunda ham amalda. Konstitutsiyaviy nazoratning deyarli ikki yuz yil davomida amalda bo`lishi (1803 yildan beri) bilan Amerika Qo`shma Shtatlarining Oliy sudi o`z amaliyotlari vositasida yangi, “hayotiy” (“tirik”) konstitutsiya yaratdi. Boshqa mamlakatlarda ham konstitutsiyaviy huquqning yangi normalari konstitutsiyaviy nazorat organlari tomonidan yaratiladi (masalan Hindiston, Italiya, Kanada, Fransiya va boshqalar).

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy nazorat – muhim demokratik institutdir. Uni to`g`ri yo`lga qo`yilishi jamiyatdagi ijtimoiy kuchlarning o`zaro munosabatini ifoda etuvchi va zarur bo`lgan siyosiy muvozanatni saqlab turuvchi asosiy qonunga amal qilinishini ta`minlaydi. Konstitutsiyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlar orasida boshqa vazifalarni bajara turib, konstitutsiyaviy nazoratni ham amalga oshiruvchi muassasalar va mansabdor shaxslar bor va faqat mana shu maqsad uchun tashkil qilingan konstitutsiyaviy nazorat organlari ham mavjud. Ayrim mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat funksiyasi, ayniqsa qabul qilingan qonunlarni konstitutsiyaga mosligini nazorat qilish parlamentning o`ziga, shuningdek doimiy ishlovchi organiga ( yuqori vakillik organiga prezidiumiga, davlat soveti (kengashi)ga va boshqalarga) yuklatilgan. Ba`zida bu maqsad uchun parlament qoshida deputatlar bilan birga konstitutsiyaviy huquq bo`yicha bir necha mutaxassislarni o`z ichiga olgan maxsus organ tashkil etilgan (bunday tartib Ruminiya, Sobiq GDR da mavjud bo`lgan). Bir qator mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazoratning ba`zi funksiyalarini konstitutsiya kafolati hisoblangan prezident amalga oshiradi (Fransiya va boshqalar). Konstitutsiyaviy nazorat organlariga yuqori davlat organlari va mansabdor shaxslar, federatsiya subyektlari, avtonom tuzilmalar, deputatlar va senatorlar gruppasi, sudlar, ombudsmanlar, fuqarolar, agarda ularning konstitutsion huquqlari bo`ziladigan bo`lsa (odatda ish umumiy va boshqa sudlar tomonidan ko`rib chiqilgandan keyin) murojaat qilishlari mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, xorijiy mamlakatlarda konstitutsiyaviy nazorat institutlari amaliyoti va tajribasini o`rganish respublikamizda konstitutsiyamiz normalarining hayotga to`la tadbiq qilinishida, demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurishda, fuqarolarimizning huquqiy ongi va madaniyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shak-shubxasiz, asosiy qonun-yuridik texnika sohasida muhim kashfiyot va ixtiro hisoblanadi. Shuning uchun ham ko`plab konstitutsiyalar asosiy qonun formasiga ega bo`lib, uning barcha ustunliklarini o`zida jamlagan. Asosiy qonun formasi

www.arxiv.uz konstitutsion normalarning ta`sis ahamiyati, aloxida ahamiyatini ta`kidlaydi, boshqa qonunlar orasida konstitutsion normalarni ahamiyatli ekanligini ko`rsatadi, konstitutsion maqsadlarga erishishga va konstitutsiyani huquqiy muhofaza qilishga bo`lgan intilishni yengillashtiradi. Konstitutsion yo`nalishdagi dastlabki xujjat bo`lgan-erkinlikning Buyuk Hartiyasiga murojaat etaylik. 61-moddada ko`rsatilishicha, qirol o`z qo`l ostidagilarga erkinlikda yon bosib, o`z hokimiyatini o`zi va Angliyaning erkin aholisi o`rtasidagi munosabatlarni murosaga keltirish maqsadida huquqiy shart va tartiblar bilan chekladi. Angliyaning keyingi huquqiy rivoji Konstitutsiyaning tinchlik tomon yo`l tutish funksiyasini bajarib kelganligini tasdiqlaydi. Xususan, “halq kelishuvi” deb nom olgan konstitutsion loyixa paydo bo`ldi, konstitutsion aktlar ijtimoiy kelishuvni o`rnatish g`oyasi bilan sug`orilgan preambulalar bilan yoziladigan bo`ldi. Birinchi amerika konstitutsiyasining preambulasidan ham yaqqol shu narsani ko`rsa bo`ladiki, bu konstitutsiyaning to`zuvchilari konstitutsiyani konstitutsiya yordamida ichki osoishtalikka erishish, umumiy havfsizlikni o`rnatish mumkin bo`lgan vosita deb bildilar. «Ijtimoiy shartnoma doktrinasi asoschilari-G.Grotsiy, T.Gobbe, Djon Lokklar o`z asarlarida mustahkam davlat tuzumining asoslari halq tomonidan halqning manfaati va farovonligini ta`minlash yo`lida xukumatlarning tuzilishi va odamlar o`rtasidagi tinchlik-osoyishtalikni o`rnatish uchun xukumatning halqqa bo`ysunishida ekanligini ta`kidlaganlar. Bu mualliflarning g`oyalari konstitutsion ijodkorlikning va keyinchalik qonunchilik amaliyotining nazariy manbalari bo`lib xizmat qildilar. Xozirgi konstitutsion xujjatlarning ko`pchiligi ijtimoiy kelishuv-konstitutsion tuzumning asosi ekanligini e`lon qiladi. Konstitutsiyani qabul qilish va o`zgartirish protsedurasi shu qadar murakkabki, buning uchun siyosiy va ijtimoiy guruhlar o`rtasida oliy darajadagi kelishuv erishmoq kerak. Boshqariluvchining kelishuvi doimo tekshirilib turilmog`i va saylovlarda saylovchilar tomonidan tasdiqlanib turilmog`i, odil sudlov tomonidan nazorat etilib turilmog`i lozim. Fuqaroviy va siyosiy erkinliklar, jamiyat va huquq xizmatidagi davlatning mavjudligi-jamiyatda ijtimoiy kelishuv va tinchlikning

www.arxiv.uz qaror topishi uchun konstitutsiyada aynan shu shartlar bo`lishi kerak. Davlatning, ma`sulligida va nazoratida hamda muhofazasida insonlar farovonlik va baxtga erishish huquqidan foydalana olishlari kerak. Yuqoridagilarga fuqaroviy kelishuv va tinchlik o`rnatilgandagina erishish mumkin. Konstitutsiyaning mohiyatini huquqiy jixatdan rasmiylashgan fuqaroviy kelishuv ya`ni shaxsiy va siyosiy erkinlikka asoslangan ijtimoiy kelishuv sifatida tushuntirsa bo`ladi. Konstitutsiya qator majburiy bo`lgan elementlarni o`z ichiga oladi: halq suvereniteti to`g`risida qoida har qanday konstitutsiyaning mazmunini tashkil qilishi shart. Halq suvereniteti halqlarning hokimiyatga nisbatan uzviy va shaxsiy huquqi xisoblanadi. Halq suvereniteti to`g`risidagi qoidaning mavjud bo`lishi siyosiy jamiyatning na millatning hokimiyagning eng oliy va dastlabki manbai ekanligini anglatadi. Davlat organlarining hokimiyati halq suverenitetidan xosil qilinadi. Davlat halqning agenti rolini bajarib, halq oldida mas`uldir. Oliy davlat organlari o`z vakolatlariga fuqarolarning ishonchiga sazovor bo`lganidan keyingina ega bo`ladilar. Bu ishonchning yo`qotilishi yoki suiste`mol qilinishi parlamentning tarqatib yuborilishi, xukumatning istefoga chiqishi, vazirlarning ishdan bo`shatilishiga olib kelishi mumkin. Yoki yuridik sanksiyalarning qo`llanishilishiga, ya`ni impichment e`lon qilinishi, deputatlar vakolatlarining to`xtatilishiga olib kelishi mumkin. Fuqarolarning davlatga bo`ysunishlari majburiyati halq va millatning hokimiyatni mas`ul mansabdor shaxslar va partiyalarga ishonib topshirganligidir, ya`ni halq va millat buysunishga rozi bo`lganlar. Konstitutsiya halq hokimiyatchiligi halqning cheksiz va so`zsiz hokimiyatini anglatmaydi, albatta. Halq suvereniteti muayyan cheklovlar bilan bog`lik bo`ladi. Buning o`ziga yarasha sabablari bor. Halqning cheklanmagan so`zsiz hokimiyati ba`zi bir konstitutsion prinsipi va qadriyatlarni havf ostiga qo`yadi: demokratiya jamiyatni chidab bo`lmas, diktaturadan ham yomonroq axvolga keltirib qo`yishi mumkin. Konstitutsiya halqqa nafaqat vakolat beradi, balki uni majbur qiladi va huquqlarda cheklaydi ham. Konstitutsiyani joriy qilib, halq nafaqat davlat uchun, balki o`zi uchun ham «siyosiy uyin»ning shartlarini

www.arxiv.uz belgilaydi. Italiya konstitutsiyasi halq suverenitetini tan olsada, halq tomonidan bu suverenitetni konstitutsiya chegaralari va formalarida qo`llanishini talab qilinadi. Saylovlar, referendumlar, kollektiv tashabbuslar (petitsiya va qonunchilik takliflari), partiyalarning faoliyati, «bosim ko`rsatish gruppalari», lobbi-bular o`sha nazarda tutilgan formalardir. Formal tarzdagi murakkabliklar, ta`qiqlar halq hokimiyatchiligining spontan tarzda namoyon bo`lishining oldini oladigan chegara to`siqlarni paydo qiladi. YA`ni bular ijtimoiy fikrning anglashilmovchilik turiga tushib qolishiga yo`l qo`ymaydi. Masalan qabul qilingan qonun baxslashuv va tortishuvga sabab bo`lishi mumkin; ba`zi bir masalalar bo`yicha, masalan budjetni tasdiqlash masalasi bo`yicha referendum o`tkazilishi mumkin emas; konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish uchun ko`pchilikning ovozi talab qilinadi saylovchilarning, deputatlarning, federatsiya subyektlarining; deputatlar o`z saylovchilari tomonidan chaqirib olinmaydilar va x.k. Moxiyatan olganda, halq suvereniteti inson huquqlari tomonidai cheklangandir. Halq suvereniteti hokimiyatga pisbatan shaxsiy va uzviy huquqdir. Lekin, inson huquqlari ham tabiiy va uzviy huquqlar deb tan olingan. Konstitutsiya halq suverenitetini amalga oshirish yo`lida shaxsiy erkinlikni bo`zish imkoniyatini ko`zda tutmaydi. GFRning asosiy qonunida “nemis halqi inson huquqlarini har qanday kishilik jamiyatining, dunyoda tinchlik va adolat o`rnatishning asosi sifatida daxlsiz va uzviy ekanligini tan oladi” deyilgan. Halq hokimiyati odil sudlov bilan bog`liqdir, Konstitutsiya joriy etgan odil sudlov halq hokimiyatidir. Sudlarning mustaqilligi esa ularning odil sudlovni amalga oshirishga majburligini anglatadi va sud qabul qilgan qarorlari uchun siyosiy javobgarlikka tortilmaydi. Odil sudlov halq suverenitetining noqonuniy bo`lgan aktlariga to`g`anoq ham bo`ladi. Halqning hokimiyatga bo`lgan huquqi Monarxning suvereniteti tomonidan cheklanishi mumkin. Parlamentli monarxiya mamlakatlarida bu cheklashlar formal tarzda bo`ladi. Bu cheklovlar halqni davlat boshlig`ini hurmat qilishga majbur qiladi va halqqa siyosiy qarorlarni rasmiylashtirishda qatnashish imkonini beradi. Dualistik monarxiya mamlakatlarida ikki suveren-halq va monarx u yoki bu siyosiy sohalarda ustivorlikka ega bo`ladi. Siyosiy qarorlarning bir qismi suveren yoki

www.arxiv.uz uning vakillari (parlament, xukumat) o`rtasidagi kelishuvni talab etadi. Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish ham monarxning, ham halqning (parlament, referendum) ma`qullashini talab etadi. Federatsiya subyektlarining aholisini tashkil etuvchi halqning suvereniteti ittifoqdosh davlatning barcha millat suvereniteti tomonidan cheklanadi. Kaliforniya haqiqatdan ham suveren - bu konstitutsiyada ham ko`rsatilgan. Biroq bunday suverenitetning chegarasi AQSH va Kaliforniya shtatining konstitutsiyalarida belgilab qo`yilgan. Shtat aholisi va yeri federatsiya halqining qismi hisoblanadi. Monarx yo`q bo`lgan yoki qonuniy merosxo`ri bo`lmagan mamlakatlarda halq suverenitetga ega bo`lib, konstitutsiyani joriy etishi mumkin. Halq suvereniteti bilan bir qatorda shaxs maqomining huquqiy asoslari ham konstitutsiya mazmunining muhim elementlaridan sanaladi. Bu elementsiz konstitutsiya tugallangan bo`lmaydi. Bunday to`liqsiz konstitutsiyaga misol qilib XIX asrda German Ittifoqi tarkibiga kirgan ba`zi davlatlarning asosiy qonunlarini keltirish mumkin. Alohida nemis monarxiyalari keng ko`lamli konstitutsion aktlarni (Baden, Saksoniya) qabul qilishgan bo`lsa, boshqalari o`zlarining asosiy qonunlarida konstitutsiyaning bazi bir elementlarini mustahkamlaganlar, masalan, vakillik qonun chiqaruvchi organlar vakolatlari va strukturasini (Saksen - Veymar) olganlar xolos. Hattoki AQSH konstitutsiyasi ham huquqlar to`g`risidagi Billga darrov ega bo`lmagan. Konstitutsiya avtorlari demokratiya tashkil etilgan davlatning o`zi - o`zidan fuqaroviy huquqlarni ta`min etadi deb o`ylashgan edi. Shuning uchun ham Amerika konstitutsiyasining dastlabki tekstida inson huquqlari xaqidagi masalaning epizodik yechimi bor edi xolos. Masalan, qonuniy xibsga olishga qarshi harakatlarni to`xtatish ta`qiqlandi (Habeas corpus), zodagonlarga titul va unvonlarni berish ta`qiqlandi - bularning barchasi mamlakat aholisi o`rtasida tenglik o`rnatish uchun qilingan edi. Konstitutsion huquqlar turlicha va xilma – xil bo`ladi. Ammo shaxsiy daxlsizlik, hayotga, erkinlikka, mulkka, siyosiy huquqlarga, vijdon erkinligiga bo`lgan huquqlar majburiydir. Har qanday konstitutsiya fuqarolarning qonun va davlat oldida tengligini ko`zda tutadi yoki e`lon qiladi. Konstitutsiyaning qabul qilinishi

www.arxiv.uz bilan odamlar o`rtasida tenglik o`rnatilavermaydi. Lekin davlat huquqiy muvofiqlashtirish bu tenglikni o`rnatish sohalarini kengaytiradi, teng huquqli shaxslar sonini ko`payadi. Konstitutsiya hokimiyatning oliy institutlari strukturasi va ularni tashkil qilishdek masalani ham tartibga soladi. Bu - halq suverenitetidan va shaxsning konstitutsion maqomidan hosil bo`lgan. Konstitutsiya uchun parlamentarizm instituti majburiy bo`lsa, konstitutsion davlat uchun esa vakillik qonun chiqaruvchi organning mavjud bo`lishi majburiydir. Kamdan-kam hollarda istisno tariqasida, parlament ishtirokisiz, ya`ni fuqarolar yig`ilishi, referendum orqali qonunchilikni amalga oshirish mumkin.Konstitutsiyada parlamentning siyosiy ustivorligi qayd etilishi mumkin - Yaponiya konstitutsiyasining 41- moddasi «Parlamentning davlat hokimiyatining oliy organi va davlatning yagona qonun chiqaruvchi organi» ekanligini e`lon qiladi. Boshqa davlat organlari esa parlament oldida mas`uldir, sudlar va davlat boshlig`i siyosiy jixatdan neytral bo`lib, siyosiy qarorlar qabul qilishda ishtirok etmaydi. Boshqa mamlakatlarda konstitutsiya hokimiyat bo`linishini o`rnatadi. Bunda parlament oliy organ bo`lmaydi, ya`ni parlament va davlat boshlig`i hamda hukumat o`rtasida «tiyib turish va qarshi turib berish» sistemasi o`rnatiladi. Alohida davlat organlari o`z vakolatlari doirasida harakat qiladilar. Ham parlament, ham davlat ma`muriyat o`z qarorlarini o`zaro kelishib qo`ya qolishadi. Ular o`zaro nazorat ostida bo`ladilar. Konstitutsiyada davlatning huquqiy muvofiqlashtirish asoslari to`g`risidagi qoidalar albatta mavjud bo`ladi. Boshqaruvning parlament formalarini o`rnatuvchi konstitutsiyalar ustivorlikni odatda qonunga berishadi, ya`ni qonun ustivorligini tan olishadi. Hamma konstitutsiyalarda ham qonunga ustivorlik maqomi berilavermaydi. Prezidentlik respublikalar, dualistik monarxiyalarda davlat boshlig`i «veto» huquqidan foydalanadi: qonun qabul qilinishiga yo`l qo`ymasligi va buning o`rniga me`yoriy aktni e`lon qilishi mumkin. Va nihoyat, federativ shartnoma, muxtoriyat maqomi yoki ma`muriy xududiy birlikning huquqiy holati asoslari - konstitutsiyaning ajralmas qismi hisoblanadi. Konstitutsiya quyidagilarni joriy etib, o`rnatadi:

www.arxiv.uz - tashqi siyosatning asoslari, davlatning halqaro tashkilot va ittifoqlardagi ishtiroki; - tabiatni muhofaza qilish shartlari, davlatning ekologik yo`nalishdagi siyosati; - davlataning konfessiyalar, diniy oqimlar va tashkilotlar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish; - ijtimoiy siyosat asoslari, fuqarolik jamiyatining nazariy tushunchalari, fuqaroviy munosabatlarning davlat tomonidan qo`llab - quvvatlanishi, ijtimoiy davlat prinsiplariga rioya qilishda davlatning majburiyati; - iqtisodiy siyosat asoslari; - milliy mustaqillikni mustahkamlovchi qoidalar; - davlatning harbiy, havfli holatlardagi faoliyatini muvofiqlashtiruvchi normalar. Konstitutsiya matnida konstitutsiyaning kuchga kirishi yoki konstitutsiya qabul qilinishi bilan oldingi bir qator qonunlarning o`z kuchini yo`qotishi holatlari uchrashi mumkin. Konstitutsiyalarni avlodlarga bo`lish orqali o`rganish davlatshunoslik faniga ko`p narsa beradi. Birinchi avlod konstitutsiyalaridan ba`zilari hamon o`z ahamiyatlarini yo`qotmaganlar: Britaniya konstitutsiyasining anchagina qismi, 1789 yilgi inson va fuqaro huquqlari fransuz Deklaratsiyasi, AQSH konstitutsiyasi (1787), Shveytsariya (1874), Belgiya (1831), Norvegiya (1814), Lyuksemburg (1868) konstitutsiyalari. Demak, birinchi avlod konstitutsiyalarining paydo bo`lishini XVII asrdan XIX asrning oxiri bilan chegaralash mumkin. Siyosiy betaraflik, bajarilishi qiyin bo`lgan siyosiy majburiyatlar va dasturlarning yo`qligi, eng zarur normalarning qisqa va lo`nda ifodalanishi - birinchi avlod Konstitutsiyalariga xos hususiyatlar edi. Ikkinchi avlod konstitutsiyalari II jahon urushiga qadar bo`lgan davrda shakllandi. Finlyandiya konstitutsiyasi qism - qism bo`lib 1919 yildan 1922 yilgacha qabul qilingan. Xorij nazariy material va amaliy tajribadan foydalanish, unifikatsiya jarayoni kuchaydi. Ikkinchi avlod konstitutsiyalari keng ko`lamda, keng qamrovli bo`la bordi va ular bir - biriga o`xshar edilar. Bu davrda konstitutsion ijodkorlikning eng yorqin ifodasi Veymar konstitutsiyasi bo`lib, u professor Gugo Proys

www.arxiv.uz tomonidan ishlab chiqilib, 1919 yilda Germaniya tomonidan qabul qilingan edi. Konstitutsion yangiliklar bu- ba`zi ijtimoiy - iqtisodiy huquqlarning kiritilishi bo`lgan. Bu davrda vijdon erkinligining zamonaviy versiyasi konstitutsiyalarda mustahkamlandi. Avvalambor, dinga e`tiqod qilish erkinligi tan olindi, diniy sabr-toqat rejimi amal qildi, ya`ni inson e`tiqod qilishda tanlab olish imkoniyatini qo`lga kiritdi, davlat dini bazida saqlanib turdi, ba`zida ta`qiqlandi. Uchinchi avlod konstitutsiyalarini II jahon urushidan keyingi davr konsttutsiyalari tashkil etadi. Bu konstitutsiyalar - keng, ba`zan tantanali matnlar bilan to`lib toshgan konstitutsiyalar bo`ldi. Zamonaviy konstitutsiyalarda ijtimoiy - iqtisodiy programma va huquqlar e`lon qilingan. Mehnat qilish huquqi konstitutsiyadan joy olgan bo`lsada, hammani ish bilan va maosh bilan ta`minlash kafolati berilmagan. XX asr kataklizmalari shuni ko`rsatdiki, ijtimoiy - iqtisodiy ziddiyatlar konstitutsion tuzumning o`ziga havf sola boshladi va ijtimoiy majburiyatlarni o`z yelkasiga olgan davlat o`zini ijtimoiy - iqtisodiy huquqlarni amalga oshirishda konkret yuridik majburiyatlar olib qiynalmaslikka intildi. Deyarli barcha konstitutsiyalar huquq va erkinliklar to`g`risidagi bo`limdan boshlanadi, huquqiy davlat prinsipini e`lon qiladi va uchinchi avlod konstitutsiyalari asosiy qonun formasiga ega bo`la bordi. Ikkinchi avlodga mansub Finlyandiya konstitutsiyasi hamon yagona asosiy qonun bo`lib rasmiylashmadi. Finlyandiya konstitutsiyasiga Boshqaruv formasi haqidagi AKT (1919), oliy sud xaqidagi qonun (1922), Parlament nizomi (1928) kabi konstitutsion mazmundagi normalar kirgan. Shvetsiya konstitutsiyasiga uchta asosiy qonun kirgan: boshqaruv formasi to`g`risidagi, taxt merosi to`g`risida va matbuot erkinligi to`g`risidagi qonun kirgan. Buyuk Britaniya va Yangi Zelandiya konstitutsiyalari aniq strukturaga ega emas, oddiy inglizlar ongida konstitutsiya va huquq sistemasi o`rtasida farq ham yo`q. Davlatshunoslikda konstitutsiyalarni «yozilgan» va «yozilmagan» konstitutsiyalarga bo`lish ananasi vujudga kelgan. Avvallari bu an`ana konstitutsiyalarni asosiy va asosiy bo`lmagan qonunlar formasida farqlashni anglatar edi. Biroq, qator qonunchilik aktlari bo`lib to`zilgan konstitutsiyalar baribir yozma formaga egadirlar. Konstitutsiyalar original va o`zlashtirilgan

www.arxiv.uz konstitutsiyalarga bo`linadi. Konstitutsion an`analarga ega bo`lgan va buni konstitutsiyani yaratishda foydalangan mamlakatlar original konstitutsiyalarga ega bo`lishadi. Bular - Angliya, Fransiya, Germaniya, Niderlandiya, AQSH, Shveytsariya, Skandinaviya mamlakatlari. Boshqa mamlakatlar o`z davlatchiligini alternativ yo`l bilan, nokonstitutsion yo`l bilan rivojlantirganlar va o`zlarining konstitutsion nazariya va amaliyotlarini shakllantirmaganlar. Davlat-huquqiy muvofiqlashtirishning konstitutsion modelini to`la yoki qisman qabul qilishni xoxlagan mamlakatlar xorij tajribasini o`zlashtirganlar. Fransuz konstitutsiyasini to`la Kod Divuar mamlakati o`zlashtirgan. AQSH konstitutsion tuzumining asosiy elementlari Lotin Amerikasi mamlakatlari konstitutsiyalari uchun namuna bo`lib hizmat qilgan. O`tgan asrlarda Yaponiya Germaniya tajribasidan foydalangan bo`lsa, II jahon urushidan so`ng Yapon konstitutsiyasi yig`ma bo`lib qoldi. Yevropa tipidagi parlament monarxiyalari elementlari va Amerika konstitutsion nazorat elementlari bilan Yapon konstitutsiyasi boyidi. Jahon tajriba amaliyoti konstitutsiyalarni qabul qilish va unga o`zgartirish kiritish yo`llarini ishlab chiqdiyu. Ta`sis hokimiyatga ega bo`lgan subyektlargina asosiy qonunlarni tasdiqlashlari mumkin. Ta`sis hokimiyatining subyektlari bo`lib suverenitet egalari - halq, monarx, xudo yoki suverenitetning vakillari (agar sulolani ta`sis etish, siyosiy hokimiyatni taqsim etish, fuqaroviy erkinliklarni xadya qilish, davlatchilik asoslarini o`rnatish kabi vakolatlarga ega bo`lmasalar) hisoblanishlari mumkin. Asosiy qonunlar quyidagilar tomonidan o`rnatilishi yoki o`zgartirilishi mumkin: 1.Ta`sis organlari tomonidan. Bu organlar - konstitutsion konvent, ta`sis majlisi, ta`sis kongressi, «kongress» formasidagi parlament (Fransiya), maxsus halq majlisi (Maldiv), musulmon jamoalarining vakillik instituti - Jirga bo`lishi mumkin. 2.Referendum orqali. Shuni aytish kerakki, ta`sis hokimiyatini amalga oshirish uchun referendumdan foydalanish mumkin. II jahon urushi arafasida Germaniyada referendum o`tkazilib, kansler va prezident lavozimlari bitta shaxs sistemasida gavdalangan edi.

www.arxiv.uz 3.Qonunchilik vakillik organi yoki davlat boshlig`i bilan parlamentning birgalikda faoliyati bilan Latviyada asosiy qonunga o`zgartirishlar parlament tomonidan deputatlar umumiy tarkibining kamida 2/3 qismi qatnashgan majlislarda qabul qilinadi. Uchta o`qishda qonun muhokama qilinadi va katnashchilarning 2/3 qismi ovoz bergandagina qaror qabul qilinadi. Litva, Italiya konstitutsiyalariga o`zgartirish kiritish uchun 3 oy oralig`ida 2 marta muhokama qilinishi va 2 marta ovozga qo`yilishi kerak. Agar Italiya konstitutsiyasiga o`zgartirish kiritishda qarshilik ko`rsatilsa, deputatlarning bir qismi saylovchilarning muayyan soni talabi bilan ushbu masala referendumga qo`yilishi mumkin. Asosiy qonunni qabul qilish va unga o`zgartirish kiritish uchun Norvegiya va Litvada 2/3 qism ovoz, Ispaniyada 3/5 qism ovoz talab etiladi. Agar Italiya parlamenti (general Kortes) konstitutsiyani qayta ko`rib chiqish haqidagi taklifni qo`llab - quvvatlasa u holda qonun chiqaruvchi organ tarqatib yuboriladi. Va asosiy qonunning qayta ko`rib chiqish to`g`risidagi masalani deputatlarning yangi ko`rib chiqadi. 4.Oktroirlashtirish orqali, Oktroirlashtirish (oktroirovaniye) - bu bir yoqlama akt bo`lib, bu akt natijasida suveren davlat tuzumini o`rnatadi yoki o`zgartiradi, siyosiy hokimiyatni amalga oshirish shartlarini belgilaydi. Konstitutsiyani oktroirlashtirish halqqa siyosiy va fuqaroviy erkinliklarni berish akti demakdir. Oktroirlashtirish absolyut monarx tomonidan amalga oshirilishi mumkin - shunda uning hokimiyati cheklanadi, natijada koloniyalar ustidan monarxning suvereniteti yo`qoladi. Siyosiy jihatdan huquqsiz millat yoki aholi o`zlarini suveren deb e`lon qilishlari mumkin (Niderlandiya, AQSH). 1990 yili Nepal qiroli Birendra halqqa Konstitutsiya deb ataluvchi asosiy qonunni xadya qiladi. 1982 yilgacha Kanadaning konstitutsion qonunlari formal tarzda Buyuk Britaniyada tasdiqlanardi. Malayziya sultonliklarida asosiy qonunlar monarxlar tomonidan oktroirlashtiriladi. Oktroirlashtirish belgilari Qur`oni Karimni xadya qilishda ham ko`rinadi. Olloxning suvereniteti cheklangan bo`lmaydi, deb hisoblanadi. Muhammad payg`ambar orqali muslimlar jamoasida siyosiy asoslar o`rnatilgan edi, AQSH

www.arxiv.uz konstitutsiyasiga ham Kongress ham ta`sis organi - Konvent tomonidan o`zgartirishlar kiritilishi mumkii. Italiya va Ispaniyada konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish parlament yo`li bilan va referendum orqali ham bo`lishi mumkin. Federativ davlatlar konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish va uni qabul qilish xaqida federatsiya subyektlaridan rozilik so`rashadi. Konstitutsiyani huquqiy muxofaza qilishni parlament protseduralari ta`minlaydi. Italiyada hukumat qoshidagi Sanoq palatasi Ministrlar Soveti chiqaradigan aktlarni nazorat qiladi. Sanoq palatasi o`z faoliyati yuzasidan parlamentga hisobot beradi. Muhofaza qilish funksiyasi mustaqil faoliyat formasiga AQSH konstitutsion huquqida erishdi. Oliy sud qonunlarning konstitutsion mazmunga ega ekanligini hal qildi. Fransiya Konstitutsion komiteti parlament tasdiqlagan qonunning konstitutsiyaviyligini nazorat qiladi. FRGda, Avstriya, Ispaniya, Veshriya, Alabaniyada Konstitutsion sud, Polshada konstitutsion tribunal, Eronda konsultativ kengash - Ash - SHo`ro shunday faoliyat yuritadi. Norvegiya, Yaponiya, J.Koreyada sudlar bu funksiyani bajaradilar. AQSH, Fransiya, GFR, Yaponiya, Italiya va Buyuk Britaniya konstitutsion aktlari o`ziga xos hususiyatlarga ega. 2 - jahon urushidan oldin qabul qilingan eski, shuning bilan birga hozirgi paytda ishlayotgan, Konstitutsiyalarning moddiy va shakliy tomondan ko`rinishlari, yozilgan va yozilmagan konstitutsiyalar, ularning umumiy va farq qiladigan tomonlari mavjud. Konstitutsiya qabul qilinayotgan paytdagi siyosiy ahvol, davlat boshqaruvi va tuzilishining Konstitutsiyalarining mohiyatiga ta`sirini, Konstitutsiyaning ijtimoiy- siyosiy, yuridik, mafkuraviy vazifalarining tub mohiyatini yoritilishi talab etiladi. Konstitutsiya shunday qonuniy xujjatki, u doimo rivojlanib, o`zgarib turishiga to`g`ri keladi, chunki u ijtimoiy hayotning rivojlanishi shuni talab qiladi. Konstitutsiyalar ijtimoiy munosabatlarning hamma obyektlarini tartibga solib turadi. II - jahon urishidan keyin qilingan konstitutsiyalarni (Italiya , Yaponiya, GFR, Fransiya, Ispaniya, Hindiston va hokazolar) alohida e`tibor bilan o`rganishlari

www.arxiv.uz lozim, chunki, bu konstitutsiyalar yangi demokratik yo`nalishdagi ijtimoiy hayotning hamma talablarini o`zida mujassamlashtirilgan konstitutsiyalardir.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Bizdan ozod va obod Vatan qolsin” — T., “O`zbekiston”, 1993. 2. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 3. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. — T., “O`zbekiston”, 1995. 4. Inson huquqlari to`g`risidagi halqaro bill(. — T., 1992. 5. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi. — T., “Adolat”, 1998. 6. Boboyev H.B., Ramazonov I. Inson huquqlari. T., 1997 y. O`quv qo`llanmasi. 7. Saidov A.X. Kiyosiy konstitutsiyashunoslik. O`kuv qo`llanma. Toshkent. IIV Oliy i. maktabi, 1993 8. U. Tojixonov, A.X. Saidov Jahon Konstitutsiyalari. — T., O`z.R i. I.I.V. “Adolat”, 2001. 9. Chirkin V.YE.Sravnitelnoye konstitutsionnoye pravo. –M.. 1996. 10. Chirkin V.YE. Konstitutsionnoye pravo zarubejnix stran. M. Yurist, — 1997. –568 s. 11. www.akadmvd.uz 12. www.lex.uz 13. www.ziyonet.uz 14. www.ref.uz

O'xshashlar

Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi va uning konstitutsiyaviy huquqlari

Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

Ijtimoiy tuzumning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari

Xorijiy davlatlar konstitutsiyaviy huquqining manbalari