Ko`chmas mulkni sotish, korxonani sotish, ayirboshlash shartnomasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Ko`chmas mulkni sotish, korxonani sotish, ayirboshlash shartnomasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

Ko`chmas mulkni sotish, korxonani sotish, ayirboshlash shartnomasi Reja: 1. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi tushunchasi va uning turlari 2. Ko`chmas mol-mulk sotish shartnomasining shakli 3. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasining predmeti va bahosi 5. Ko`chmas mulkni topshirish tartibi va sifati lozim darajada bo`lmagan ko`chmas mulkni topshirish oqibatlari 6. Uy-joy binolarini sotishning xususiyatlari

Ko`chmas mulkni sotish shartnomasi tushunchasi va uning turlari Ko`chmas mulkning oldi-sotdi shartnomasiga binoan sotuvchi yer uchastkasi, bino, inshoot, kvartira yoki boshqa ko`chmas mulkni sotib oluvchiga mulk qilib topshirishni o`z zimmasiga oladi. Sotib oluvchi esa buning uchun tegishli haqni to`lashi lozim. FKning 83-moddasiga asosan ko`chmas mulk yer osti boyliklari, ko`p yillik dov-daraxtlar, shuningdek, binolar va inshootlardan iboratdir. Ko`chmas mulkning muhim belgilaridan biri shundan iboratki, u yer bilan mustahkam uzviy bog`liq. Bunday bog`liqlik tabiiy holda vujudga kelganmi (masalan, buloq, kon) yoki inson mehnati orqali vujudga kelganmi (masalan, bino, quduq, bog` va shu kabilar) ahamiyatga ega emas. Ko`chmas mol-mulk yer bilan uzviy ekanligidan, uning ikkinchi bir belgisi kelib chiqadi; bunday mol-mulkni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish mumkin emas yoki ko`chirish jarayonida katta qiyinchiliklar vujudga keladi. Bunday qiyinchiliklar, eng avvalo, ko`chmas mol- mulkni ko`chirganda o`zining tabiiy xususiyatlarini yo`qotishi, undan tayinlanish maqsadi bo`yicha foydalanib bo`lmasligi, shaklan yoki jisman o`zgarishlarda namoyon bo`ladi. Ko`chmas mol-mulkning muhim belgisi sifatida uning alohida qiymatga ega ekanligi ham adabiyotlarda ko`rsatib o`tilgan. Masalan, ba`zi mamlakatlar qonuni bo`yicha dengiz va daryo kemalari, kosmik obyektlar ham (masalan, yerning sun`iy yo`ldoshlari) ko`chmas mol-mulk jumlasiga kiritilgan. Ko`chmas mol-mulkning quyidagi turlari mavjud: a) mol-mulk majmui sifatida korxona; b) turarjoy binolari; v) yer osti qatlamida, yer bag`rida joylashgan obyektlar (konlar, shaxtalar, g`orlar, yer osti sud xavzalari, tonnellar); g) joylashgan joyidagi yer sathi bilan uzviy mustahkam bog`liq obyektlar (binolar, bog`lar, inshootlar, o`rmonlar, ko`llar, daryolar, ariqlar); d) yer uchastkalari;

ye) garchi yer bilan bog`liq bo`lmasa-da, alohida qiymatga ega ekanligi sababli fuqarolik muomalasida ko`chmas mol-mulkning huquqiy rejimi joriy qilingan obyektlar-dengiz va havo kemalari, fazo obyektlari. Ko`chmas mol-mulk sotish shartnomasining shakli Ma`lumki, FKning 84-moddasiga asosan ko`chmas mulkka egalik qilish huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar, bu huquqlarning vujudga kelishi, boshqa shaxslarga o`tishi, cheklanishi va bekor bo`lishi davlat ro`yxatidan o`tkazilishi kerak. Ko`chmas mol-mulkka bo`lgan mulk huquqi davlat ro`yxatidan o`tkazilganda mulkdorlarga ko`chmas mol-mulkka nisbatan mulkdor ekanligi haqidagi hujjat berish, shuningdek, ko`chmas mulkdorini maxsus davlat reyestrida qayd qilish orqali amalga oshiriladi. Ko`chmas mol-mulkning sotuvchisi, binobarin, mulkdor sifatida tegishli hujjatga ega bo`lishi, ko`chmas mol-mulkning o`zi va mulkdori davlat reyestrida ro`yxatdan o`tgan bo`lishi shart. Aks holda, u ko`chmas mol-mulk oldi-sotdi shartnomasida sotuvchi sifatida qatnasha olmaydi. FKning 480-moddasiga asosan, ko`chmas mol-mulkni sotish shartnomasi taraflar imzolagan yozma shakldagi bitta hujjat tarzida tuziladi. Binobarin, bunda hujjatlarni almashish yo`li bilan shartnoma tuzish mumkin emas. Ko`chmas mol- mulkning oldi-sotdi shartnomasi yozma shakldagi bitta hujjat sifatida mavjud bo`ladi. Yuqoridagi talabga rioya qilmaslik shartnomaning haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi. Qonun talab qilgan hollarda ko`chmas mulkning oldi-sotdi shartnomasi notarial guvohlantirilmog`i lozim (Masalan, korxonalarning, turarjoy binolarining oldi-sotdi shartnomasida va hokazo). FKning 481-moddasiga asosan, ko`chmas mulkni sotish shartnomasiga binoan, ko`chmas mulkka bo`lgan huquqining sotib oluvchiga o`tganligi davlat ro`yxatidan o`tkazilishi lozim. Shartnomaning davlat ro`yxatidan o`tkazilishi shartnoma matniga vakolatli davlat idorasi tomonidan ustxat yozish yo`li bilan amalga oshiriladi. Ayni paytda sotib oluvchi mulkdor sifatida ko`chmas mulk davlat resstrida qayd etildi va unga mulkdorlik huquqini tasdiqlovchi hujjat beriladi. Mulk huquqi boshqa shaxsga o`tganligi davlat ro`yxatidan o`tkazilganiga qadar taraflarning ko`chmas mol- mulkni sotish shartnomasinin bajarilishi ularning uchinchi shaxs bilan

munosabatlarini o`zgartirish uchun asos bo`lmaydi. Agar taraflardan biri ko`chmas mulkka bo`lgan mulk huquqi boshqa shaxsga o`tganligini davlat ro`yxatidan o`tkazishdan bo`yin tovlasa, boshqa taraflarning talabiga binoan sud mulk huquqi boshqa shaxsga o`tganligini davlat ro`yxatidan o`tkazish to`g`risidagi qaror chiqarishga haqli. Mulk huquqi boshqa shaxsga o`tganligini davlat ro`yxatidan o`tkazishdan asossiz ravishda bosh tortayotgan taraf boshqa tarafning ro`yxatdan o`tkazish kechikkanligi sababli ko`rgan zararini qoplashi shart. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasining predmeti va bahosi Ko`chmas mulkni sotish shartnomasida shartnoma bo`yicha sotib oluvchiga topshirilishi lozim bo`lgan mulkni aniq berish imkonini beradigan ma`lumotlar, shu jumadan, ko`chmas mulk tegishli yer uchastkasida yoki boshqa ko`chmas mulkning tarkibida qanday joylashtirilganligini belgilash imkonini beradigan ma`lumotlar ko`rsatilgan bo`lishi shart. Masalan: Yer kodeksining 18-moddasida belgilangan asoslar bo`yicha xususiylashtirilgan yer uchastkasi sotilganda u joylashgan xudud yerning toifasi, umumiy maydoni va chizma re jasi, inshootlar, noturarjoy imoratlar sotilganda uning manzilgohi, tayinlanish maqsadi, maydoni, necha qavat ekanligi haqidagi ma`lumotlar ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Ko`chmas mulk xususiy alomatlari bilan belgilanadigan mol-mulk bo`lganligi sababli, uning aynan xuddi ana shu sifat belgilari shartnomada aniq-ravshan belgilangan bo`lishi kerak. Bu holat taraflar o`rtasida har xil nizolar vujudga kelishining oldini oladi. Agar shartnomada ko`chmas mulk haqida yuqoridagi ma`lumotlar bo`lmasa, ko`chmas mulk haqidagi shartni taraflar o`zaro kelishib olmagan, shartnoma esa tuzilmagan hisoblanadi. Binobarin, ko`chmas mulk sotish haqidagi shartnomaning muhim shartlaridan biri bo`lib, shartnoma predmeti va xususiy alomatlari shartnomada belgilash qo`yilgan hisoblanadi. Ko`chmas mulkni sotish haqidagi shartnomada yana shu mulkning bahosi nazarda tutilgan bo`lishi shart (FKning 485-moddasi). Shartnomada taraflar yozma ravishda kelishgan ko`chmas mulkning bahosi to`g`risida shart bo`lmasa uni sotish to`g`risidagi shartnoma buzilmagan

hisoblanadi. Binobarin, taraflar ko`chmas mulkning bahosi haqida o`ziro kelishuvga erishgan va bu kelishuv yozma shartnomada o`z ifodasini topgan bo`lishi lozim. Agar shartnomada baho haqidagi shart mavjud bo`lmasa, FKning 356-moddasi 4-qismida nazarda tutilgan bahoni belgilash qoidalari qo`llanilmaydi. Agar qonunda yoki ko`chmas mulkni sotish shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, yer uchastkasida joylashgan bino, inshoot yoki boshqa ko`chmas mulkning shartnomada belgilangan bahosi ana shu ko`chmas mulk bilan birga topshirilayotgan yer uchastkasi, tegishli qismining bahosini yoki unga bo`lgan huquqni o`z ichiga oladi. Ko`chmas mulkni sotish shartnomasida ko`chmas mulkning bahosi uning maydon birligi (masalan, 1 kv.m.ga 500 so`mdan) yoki boshqa ko`rsatkichiga (masalan, bog`da joylashgan mevali daraxtlar soni) qarab belgilangan bo`lsa, bunday ko`chmas mulk to`lanishi lozim bo`lgan umumiy bahosi sotib oluvchiga topshirilgan ko`chmas mulkning amaldagi miqdoriga asoslangan holda belgilanadi. Binobarin, bunday hollarda ko`chmas mulkning umumiy bahosi belgilangan bo`lishi shart emas. Masalan 20 kv.m. kvartira sotilgan bo`lsa, har bir kvadrat metr uchun 10.000 so`mdan baho kelishilgan bo`lsa va shartnomada o`z ifodasini topgan bo`lsa, kvartiraning bahosi 200.000 so`m qilib belgilanadi. Ko`chmas mulk bilan birga sotib oluvchiga o`tadigan boshqa huquqlar tarkibi va uni amalga oshirish niyatlari Bino, inshoot yoki boshqa ko`chmas mulkni sotish shartnomasiga binoan, sotib oluvchiga bunday ko`chmas mulkka egalik huquqini topshirish bilan bir vaqtda, ushbu ko`chmas mulk joylashgan va undan foydalanishi zarur bo`lgan yer uchastkasining muayyan qismiga bo`lgan huquqlar ham topshiriladi (FKning 487- moddasi 1-qismi). Bundan nafaqat ko`chmas mulk joylashgan yer uchastkasi, balki undan foydalanish uchun zarur bo`lgan maydon, masalan, binoga olib kiradigan

yo`lak ham nazarda tutiladi. Ma`lumki, Yer kodeksining 18-modda sida nazarda tutilgan hollardan tashqari, yer oldi-sotdi qilinmaydi. Yer davlat mulki bo`lib hisoblanadi va faqat foydalanish uchungina berilishi mumkin, xolos. Yer uchastkasiga bo`lgan mulk huquqi bilan yer ustida joylashgan ko`chmas mulkka nisbatan mulk huquqi farqlanadi. Masalan, bog`ga nisbatan mulk huquqi ma`lum bir fuqaroga tegishli bo`lsa, bog` joylashgan yerga nisbatan mulk huquqi davlatga tegishli bo`ladi. Bog`ning egasi yer uchastkasidan foydalanuvchi bo`lib hisoblanadi. Binobarin, bog` sotilgan taqdirda, sotib oluvchiga nisbatan mulk huquqi va bog` joylashgan yer uchastkasiga nisbatan foydalanish huquqi o`tadi. Sotuvchi sotayotgan ko`chmas mulk joylashgan yer uchastkasining mulkdori bo`lgan taqdirda sotib oluvchiga yer uchastkasining tegishli qismiga mulk huquqi yoki ijara huquqi yoxud ko`chmas mulkni sotish shartnomasida nazarda tutilgan boshqa huquq ham beriladi. Agar shartnomada ko`chmas mulkni sotib oluvchiga topshiriladigan tegishli yer uchastkasiga bo`lgan huquq belgilangan bo`lmasa, sotib oluvchiga yer uchastkasining ko`chmas mulk joylashgan va ko`chmas mulkdan foydalanish chun zarur bo`lgan muayyan qismigamulk huquqi o`tadi. Sotuvchiga mulk huquqi asosida qarashli bo`lmagan yer uchastkasida joylashgan ko`chmas mulkni agar bunday uchastkadan foydalanishning qonun yoki shartnomada belgilangan shartlariga zid bo`lmasa, ana shu uchastkasi mulkdorlarning roziligisiz sotishga yo`l qo`yiladi. Bunday ko`chmas mulk sotilganida, sotib oluvchi ko`chmas mulkni sotayotgan shaxs yer uchastkasining tegishli qismidan qanday shartlarda foydalangan bo`lsa, o`sha shartlarda foydalanish huquqini qo`lga kiritadi. FKning 483-moddasida yer uchastkasi sotilganda, ko`chmas mol-mulkka bo`lgan huquq mazmuni belgilab qo`yilgan. Yer kodeksining 18-moddasiga asosan, yuridik va jismoniy shaxslarning savdo, xizmat ko`rsatish obyektlarini xususiylashtirib olganda ular joylashgan yer uchastkalarini ham xususiylashtirish imkoniyatlari belgilab qo`yilgan. Binobarin, bunday holatda yuridik yoki jismoniy shaxsda nafaqat ko`chmas mol-mulkka nisbatan, balki o`sha ko`chmas mulk joylashgan yer uchastkasiga nisbatan ham mulk huquqi vujudga keladi. FKning

483-moddasida mulkdor ushbu obyektlarga nisbatan huquqlarni alohida-alohida holda tasarruf etish oqibatlari belgilab qo`yilgan. Sotuvchiga qarashli bino, inshoot yoki boshqa ko`chmas mulk joylashgan yer uchastkasi ana shu ko`chmas mulkni sotib olayotgan shaxsga mulk qilib topshirmagan holda sotilsa, yer uchastkasining ko`chmas mulko` joylashgan va ko`chmas mulkdan foydalanish uchun zarur bo`lgan qismidan sotuvchining foydalanish huquqi sotish shartnomasida belgilangan shartlarda saqlanib qoladi. Masalan, shaxs Yer kodeksining 18- moddasini sotgan holda, yer uchastkasi ustida joylashgan savdo yoki xizmat ko`rsatish obyektiga nisbatan mulk huquqini o`zida saqlab qolgan bo`lsa, ushbu obyektlardan foydalanish shartlari yer uchastkasini sotish haqidagi shartnomada belgilab qo`yilgan bo`lishi kerak. Agar uchastkaning tegishli qismidan foydalanish shartlari uni sotish shartnomasi bilan belgilangan bo`lmasa, sotuvchi yer uchastkasini ko`chmas mulk joylashgan va bu ko`chmas mulkdan ko`zlangan maqsadlarda foydalanish uchun zarur bo`lgan qismdan cheklangan holda foydalanish (servitut) huquqini saqlab qoladi. Oldi-sotdi shartnomasining shakliga nisbatan bitimlarning shakli haqidagi qoidalar (FKning 108-112-moddalari), shuningdek, shartnomaning shakli haqidagi qoidalar (FKning 336-moddasi) qo`llaniladi. Bunda shartnomaning turi va tovarning o`ziga xos xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. Oldi-sotdi shartnomasi shaklini belgilashda, birinchidan, fuqarolik muomalasining talablari, ikkinchidan esa, oldi-sotdi bitimlari qonuniyligining ustidan nazorat qilish zarurati, bunday munosabatlarda jamiyat manfaatlari yoxud ayrim shaxslar manfaati himoyasini ta`minlash zarurati bilan bog`liq holatlar belgilovchi omil bo`lib hisoblanadi. Masalan, naqd pul hisobiga amalga oshiriladigan chakana savdoda taraflarga qulaylik tug`dirish uchun oldi- sotdi shartnomasini maxsus rasmiylashtirish talab etilmaydi. Naqd pul baravariga tuziladigan va tuzilish vaqtining o`zidayoq ijro etiladigan oldi-sotdi shartnomasi, umumiy qoida bo`yicha summasidan qati nazar, og`zaki shaklda tuzilishi mumkin. Binobarin, savdo do`konlarida, bozorlarda tuziladigan oldi-sotdi shartnomalari tovarlarning xaridorlarga darhol topshirilgani va shu ondayoq haq to`langani sababli og`zaki rasmiylashtirilishi mumkin.

Agarda oldi-sotdi shartnomasini amalga oshirishda haq to`lash va sotilgan tovarni topshirish bir vaqtning o`zida, sotuvchi va xaridor tomonidan muqobil ijro etilmasa, masalan, tovar haqini oldindan to`lash, nasiyaga tovar sotish, tovar haqini bo`libbo`lib to`lash (FKning 420-422-moddalari) hollarida shartnoma yozma ravishda tuzilishi maqsadga muvofiq yoxud bunday hollarda tegishli harakatlarning sodir etilganligi (masalan, pul oldindan to`langanligi, tovar nasiyaga sotilgani) fakti chek, jeton, tilxat orqali guvohlantirilishi lozim. Bu esa kelgusvda taraflar o`rtasida nizolar kelib chiqishining oddini oladi yoxud bunday nizolarning adolatli hal etilishiga xizmat qiladi. Ko`chmas mol-mulk, shu jumladan, turarjoylar oldi-sotdisi, avtomobillar, ov, o`q otar qurollari va sh.k. predmetlar oldi-sotdisi ustidan nazorat o`rnatish ijtimoiy ahamiyatga ega. Shu sababli ham bunday shartnomalar yozma tuzilishi, notarial guvohlantirilishi, maxsus davlat ro`yxatidan o`tkazilishi talab etiladi. Bunday hollarda shartnoma tegishli shakdda rasmiylashtirilmasliga uning haqiqiy sanalmasligi yoki qonunda belgilangan boshqa oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Bunday talablar tashqi savdo bitimlariga nisbatan ham qo`llaniladi. Oldi-sotdi shartnomasida taraflar sotuvchi va xaridor hisoblanadi. Bunda taraflar sifatida fuqarolar va yuridik shaxslar qatnashishi mumkin. Ayni vaqtda muayyan hollarda shartnomada taraf sifatida davlat ham ishtirok etishi mumkin. Davlat o`zining ta`sir etish huquq layoqatiga ega bo`lganligi uchun tadbirkorlar va sotib oluvchi iste`molchilar bilan tuziladigan oldi-sotdi shartnomasida ishtirok eta olmaydi. Masalan, chakana oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, kontraktatsiya, energiya ta`minoti shartnomalarida va h.k. Oldi-sotdi shartnomasida davlat ishtirokining yaqqol misoli davlat ehtiyojlari uchun tovarlar yetkazib berish shartnomasidir[19]. Oldi-sotdi shartnomasi yuqorida ko`rsatilgan subyektlar o`rtasida, shuningdek, o`zaro tuzilishi mumkin. Shartnomada taraf sifatida fuqaro qatnashganda u muomala layoqatiga ega bo`lishi shart. Binobarin, voyaga yetgan, ya`ni 18 yoshga to`lgan va qonunda belgilangan tartibda muomala layoqati cheklanmagan har qanday shaxs

shartnomada taraf sifatida ishtirok eta oladi. Ayni vaqtda, qonun muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga layoqatsiz fuqarolarning ham oldi-sotdi shartnomasida taraf sifatida qatnashish holatlarini nazarda tutadi. Masalan, olti yoshdan o`n to`rt yoshgacha bo`lgan kichik yoshdagi bolalar mayda maishiy bitimlar tuzishga, masalan, kichik summada tovarlar sotish yoki sotib olishga (muzqaymoq, chanqovbosdi ichimliklar, qalam, daftar, havo sharlari va sh. k.) haqli (FKning 29-moddasi 2-qismi 1-bandi). O`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar o`z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlari hisobiga tovarlar sotib olish yoxud ularni sotishga haqli (FKning 27- moddasi 2-qismi 1-bandi). FKning 22-moddasi, 2-qismi va 28-moddada belgilangan tartibda to`la muomala layoqatiga ega bo`lgan voyaga yetmaganlar ham oldi-sotdi shartnomasida summasidan qati nazar, to`la huquqli taraf sifatida qatnasha oladilar. Spirtli ichimliklar yoxud narkotik moddalar suiiste`mol qilganligi sababli muomala layoqati cheklangan shaxslar ham mustaqil ravishda mayda maishiy bitimlar tuza oladilar (FKning 31-moddasi). Bunday shaxslar, shuningdek, o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar yirik summadagi oldi- sotdi shartnomalarini faqat homiysi, ota-onalari yoki farzandlikka oluvchilar roziligi bilangina tuza oladilar. Har xil tashkiliy tuzilmalar oldi-sotdi shartnomasida taraf bo`lishlari uchun kuyidagi ikki talabga javob berishlari shart: birinchidan, bunday tuzilmalar yuridik shaxs maqomiga ega bo`lishlari va ikkinchidan, ular tuzayotgan oldi-sotdi shartnomasi ularning ta`sis hujjatlariga zid bo`lmasligi lozim. Odatda shartnomada sotuvchi sifatida qatnashayotgan shaxsga sotilayotgan ashyo mulk huquqi asosida tegishli bo`ladi, biroq ayrim hollarda sotuvchi sotilayotgan tovarning mulkdori bo`lmasligi ham mumkin. U holda sotuvchining tovarni sotishga bo`lgan huquqi qonun yoki shartnoma asosida vujudga kelgan bo`lishi lozim (masalan, davlat korxonasi tomonidan unga xo`jalik yuritish huquqi asosida biriktirib qo`yilgan tovarni sotishi yoxud vositachilik (komission) do`konlarida tovarlarni sotish).

qonunda bir necha subyektga umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan ashyolarni sotishning alohida tartibi belgilangan. Mulkdorlardan biri o`z ulushini boshqa shaxsga sotgan vaqtda qolgan sheriklari sotilayotgan ulushni u sotiladigan narxda va boshqa teng shartlarda imtiyozli sotib olish huquqiga ega, kim oshdi savdosi orqali sotish hollari bundan mustasno (FKning 224-moddasi). Er-xotinga birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan, nikoh davomida ortgirilgan mol-mulk ham har ikkalasining roziligi asosida sotiladi. Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha erkin suratda boshqa shaxslarga berilishi mumkin bo`lgan, fuqarolik muomalasidan tashqari chiqarilmagan har qanday ashyolar tovar bo`lishi mumkin. Fuqarolik muomalasidan chiqarilgan obyektlar olish-sotish predmeti bo`la olmaydi. Sotilishi hamda sotib olinishi mumkin bo`lmagan korxonalar va mol- mulk turlari hamda guruhlarining ro`yxati O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 31 avgustdagi 119–1-sonli qaroriga 1-ilovada ko`rsatilgan[20]. Bunga davlat mutlaq mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan obyekglar, tarixiymadaniy va tabiiy meros obyektlari, harbiytexnikaviy mol-mulk; harbiy qurolyarog`lar, portlovchi va radioaktiv moddalar, umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llari, qabriston va sh.k. obyektlar kiradi. Ayrim obyektlar fuqarolik muomalasida cheklangan harakatda bo`ladi. Ularni maxsus ruxsat olish asosida sotib olish yoki sotish mumkin (masalan, kuchli narkotik dorilar faqat maxsus retsept asosida, ro`yxatda qayd etilib sotiladi). Tovar sifatidagi ashyolar xususiy alomatlar bilan belgilangan ashyolar yoxud jismiy alomatlari bilan belgilangan ashyolar yoki ko`chmas mol-mulk bo`lishi mumkin. Valyuta qiymatlarini olish-sotish davlatning vakolatli qarorlari tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Mamlakatimiz ichki savdo muomalasida sotilgan tovarlar uchun haq chet el valyutasida emas, balki umumiy qoida tarzida so`mda amalga oshiriladi. Sotilgan tovar haqini chet el valyutasida to`lashga davlatning vakolatli idoralari tomonidan belgilangan tartibda va hollarda.gina yo`l qo`yiladi. qimmatli qog`ozlarni olish-sotish, ayrim turdagi oldi-sotdi (chakana

oldi-sotdi, tovarlar yetkazib berish, energiya ta`minoti, korxonani sotish, ko`chmas mol-mulklarni sotish) maxsus belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Oldi-sotdi shartnomasi, agar qonunda boshqacha hol belgilangan bo`lmasa yoki u tovarning xususiyatidan kelib chiqmasa, shartnomani tuzish paytida sotuvchida mavjud bo`lgan tovarni, shuningdek, kelajakda sotuvchi yaratadigan yoki oladigan tovarni olish-sotish haqida ham tuzilishi mumkin. Shartnomaning tovar haqidagi sharti uning asosiy va muhim sharti hisoblanadi, busiz shartnoma mavjud bo`la olmaydi. Agar shartnoma tovarning nomi va miqsorini aniqlash imkonini bersa, tovar to`g`risidagi oldi-sotdi shartnomasining sharti kelishilgan hisoblanadi. Oldi-sotdi shartnomasida baho xaridor tomonidan sotib olinayotgan tovar uchun sotuvchiga to`lanadigan ma`lum miqsordagi pul summasidir. Agarda xaridor olinayotgan tovar evaziga sotuvchiga pul emas, balki ashyoni topshirsa, yoxud ma`lum xizmat ko`rsatishni, ish bajarishni o`z ustiga olsa, yoxud tekin olish nazarda tutilgan bo`lsa, u holda olish-sotish hisoblanmaydi. Oldi-sotdi shartnomasida tovarning bahosi taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi. qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli vakolatga ega bo`lgan davlat organlari belgilaydigan yoki tartibga soladigan baholar (tariflar, rassenkalar, stavkalar va h.k.) qo`llaniladi (FKning 356-moddasi, 2-qismi). Masalan, ayrim turdagi tovarlar faqat bir yoki cheklangan doiradagi bir necha korxonalar tomonidan ishlab chiqarilishi va bu korxonalar o`zlarining bunday ustun, monopol mavqeidan foydalanib, tovarlar bahosini belgilashda suiiste`molliklar qilishi mumkin. Shu sababli ham «Tovar bozorida monopolistik holatni va raqobatni cheklash to`rrisida»gi qonun (1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan), «Tabiiy monopoliyalar to`g`risida»gi qonun (1997 yil 27 aprelda qabul qilingan) va shu kabi qonunlarda tovarlar narxi belgilab qo`yilishi mumkin, biroq bozor munosabatlari tizimida ko`pchilik tovarlarning bahosi taraflar tomonidan o`zaro kelishuv asosida belgilanadi.

To`lovni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan harakatlarni amalga oshirish xaridor hisobidan amalga oshiriladi (FKning 418-moddasi 1-qismi). Masalan, pulni pochta orqali yuborish, sotuvchining bank hisob raqamiga o`psazish xarajatlari va h.k. Tovarning bahosi uning og`irligiga qarab belgilanadigan bo`lsa, ag`ar shartnomada boshqacha holat belgilanmagan bo`lsa, u sof og`irligi (netto) bo`yicha aniqlanishi lozim, bunda tovarning idish yoki o`rov holidagi og`irligi (brutto) asos bo`lib hisoblanmaydi. Agar oldi-sotdi shartnomasida tovarning bahosi uni belgilaydigan ko`rsatkichlar (tannarx, xarajatlar va h.k.)ga qarab o`zgartirilishi lozimligi nazarda tutilgan bo`lsa, ammo shu bilan birga, bahoni qayta ko`rib chiqish usuli belgilangan bo`lmasa, baho ushbu ko`rsatkichlarning shartnoma tuzilgan paygdagi va tovarni topshirish paytidagi o`zaro nisbatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Masalan, oldi-sotdi shartnomasi yanvar oyida tuzildi, tovar xaridorga may oyida topshirildi. Mana shu vaqt oralig`ida tovarning bahosi 20 foizga qimmatlashdi. Binobarin, bunday holda birlamchi baho va oxirgi baho o`rtasidagi nisbat hisobga olinmog`i lozim. Sotuvchi tovarni topshirish majburiyatini kechiktirib yuborganida baho tovarni shartnoma bo`yicha topshirish lozim bo`lgan vaqtdagi baho bo`yicha to`lanadi. Shartnoma tuzilgandan keyin bahoni o`zgartirishga qonun hujjatlari, shartnomada nazarda tutilgan holatlarda va shartlarda yo`l qo`yiladi. Baho haqida kelishuv shartnomaning muhim shartidir. Bunday kelishuvga erishilmaganida shartnoma tuzilmagan hisoblanadi. Baho nazarda tutilmagan va shartnoma shartlari bo`yicha belgilanishi mumkin bo`lmagan hollarda baho xuddi tovarlar uchun to`lanadigan narxlar bo`yicha belgilanadi. Ushbu qoida FKning 356-moddasi, 3qismi mazmunidan kelib chiqadi. Mazkur hollarda, garchi shartnomada baho haqida kelishuv mavjud bo`lmasa ham, taraflar bunday kelishuvga erishgani haqidagi prezumpsiya amal qiladi.

Oldi-sotdi shartnomasini ijro etish muddati taraflarning o`z majburiyatlarini amalga oshirish vaqti bilan belgilanadi. Bunday muddat qonun hujjatlarida yoxud taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi. Ko`chmas mulkni topshirish tartibi va sifati lozim darajada bo`lmagan ko`chmas mulkni topshirish oqibatlari FKning 486-moddasida sotuvchi tomonidan sotib oluvchiga ko`chmas mulkni topshirish tartibi va uni rasmiylashtirish shartlari belgilab qo`yilgan. Ko`chmas mulkning sotuvchi tomonidan topshirilishi va sotib oluvchi tomonidan qabul qilinishi taraflar imzolaydigan topshirish dalolatnomasi yoki topshirish to`g`risidagi boshqa hujjatga binoan amalga oshiriladi. Ko`chmas mulkni topshirish sotuvchi zimmasidagi majburiyatdir. Sotib oluvchi zimmasiga esa shartnoma bo`yicha kelishilgan haqni to`lash va topshirilgan ko`chmas mulkni qabul qilib olish majburiyati yuklatilgan. Agar qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, sotuvchining ko`chmas mulkni sotib oluvchiga majburiyati bu mulk sotib oluvchiga topshirilganidan va topshirish to`g`risidagi tegishli hujjatni taraflar imzolangan keyin bajarilgan hisoblanadi. Taraflardan birining ko`chmas mulkni shartnomada nazarda tutilgan shartlarda topshirish to`g`risidagi hujjatni imzolashdan bo`yin tovlashi tegishli ravishda sotuvchining mulkni topshirish majburiyatini bajarishdan, sotib oluvchining esa mulkni qabul qilib olish majburiyatini bajarishdan bosh tortishi hisoblanadi. Qaysi taraf o`z majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsa, qonunda va shartnomada belgilangan asoslar bo`yicha javobgarlikka tortiladi. Sotib oluvchining ko`chmas mulkni sotish shartnomasining shartlariga mos bo`lmagan ko`chmas mulkni qabul qilib olishi hatto bunday mos kelmaslik xususida ko`chmas mulkni topshirish to`g`risidagi hujjatda pisanda qilib qo`yilgan bo`lsa ham sotuvchining shartnomani tegishli darajada bajarilmaganligi uchun javobgarlikdan ozod qilish uchun asos bo`la olmaydi. Sotuvchi tomonidan sotib oluvchiga tegishli darajada sifatli bo`lmagan ko`chmas mulkni topshirish oqibatlari FKning 485-moddasida belgilab

qo`yilgan. Bunday hollarda sotib oluvchi quyidagi huquqlarga egadir: ko`chmas mulk bahosini undagi kamchiliklarga mutanosib ravishda kamaytirishga; ko`chmas mulkdagi kamchiliklarning sotuvchi tomonidan bartaraf etilishini talab qilishga; agarda o`z tomonidan yoki uchinchi shaxslar tomonidan ko`chmas mulkning kamchiliklari bartaraf etilgan bo`lsa, buning uchun qilingan xarajatlarning sotuvchi tomonidan qoplanishi talab qilishga; ko`rilgan zarar o`rnini qoplagan holda ko`chmas mulkni sotish shartnomasining bekor qilinishini talab qilish huquqiga ega. Yuqoridagi muqobil huquqlardan qaysi birini amalga oshirish sotib oluvchi tomonidan belgilanadi. Uy-joy binolarini sotishning xususiyatlari Fuqarolarning doimiy yashashga mo`ljallangan, belgilangan sanitariya, yong`inga qarshi, texnik talablarga javob beradigan binolar uy-joy deb e`tirof etiladi. Uy-joy ko`chmas mulk hisoblanadi. FKning 488-moddasida uy-joy binolarini sotishning o`ziga xos xususiyatlari belgilab qo`yilgan. Birinchidan, sotuvchi sotib olgandan keyin qonunga muvofiq, uy-joy binosidan foylanish huquqini o`zida saqlab qoladigan shaxslar yashab turgan uy, kvartira, uyning yoki kvartiraning bir qismini sotish shartnomasining muhim sharti bu shaxslarning ro`yxatini sotilayotgan uy-joy binosidan foydalanish huquqlari ko`rsatilgan holda tuzishdan iboratdir. Agar sotuvchi sotib oluvchidan bunday shaxslar mavjudligini yashirsa, shartnoma ushbu turarjoydan foydalanish huquqiga ega bo`lgan shaxslarning da`vosiga ko`ra, sud tomonidan haqiqiy emas deb topiladi. Shuningdek, kvartira, uyning yoki kvartiraning bir qismini sotish shartnomasi notarial tartibda tasdiqlanishi va davlat ro`yxatidan o`tkazilishi lozim. Binobarin, uy-joy binolarini sotish haqidagi shartnomaning og`zaki yoki oddiy shakl bilan rasmiylashtirilgani shartnomaning o`y-o`zidan haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi

O'xshashlar

Ayirboshlash shartnomasi

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Tadbirkorlik sohasida qo'llanadigan shartnomalar to'g'risida umumiy qoidalar

Oldi-sotdi shartnomasi

Ashyoviy huquqlar