Ashyoviy huquqlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Ashyoviy huquqlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ashyoviy huquq tushunchasi va turlari 2. Xo`jalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi 3. Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqlari 4. Yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi 5. Servitut huquqi

www.arxiv.uz Ashyoviy huquq tushunchasi va turlari Mulkiy huquqlar tizimida mulk huquqi bilan bir qatorda ashyoviy huquqlar muhim o`rin egallaydi. Ma`lumki, mulkdor har doim o`z mol-mulkiga nisbatan shaxsan o`zi barcha vakolatlarini amalga oshirish imko-niyatiga ega bo`lavermaydi. Ba`zi hollarda obyektiv sabablarga ko`ra (Ma-salan, davlat mulkini idora qilishda) yoxud mulkdorning voyaga yetma-ganligi, mulkni shaxsan o`zi boshqarish huquqidan foydalanish imkoniya-tiga ega emasligi va boshqalar sababli mol-mulk boshqa shaxslar ixtiyo-riga vaqtinchalikka topshirilishi mumkin. Ana shunday hollarda mulkdor bo`lmagan shaxs boshqalarning mol-mulkiga egalik qilishi, foydalanishi va mulkdor ruxsat bergan doirada tasarruf qilishi ashyoviy huquqlar orqali amalga oshiriladi. Binobarin, ashyoviy huquqlar mulkdorning roziligi bilan uning mol-mulkini boshqa shaxslar tomonidan egallash, foydalanish tartibini belgilovchi huquqiy vositalar sifatida tuzilishi mumkin. Ashyoviy huquqlar – chegaralangan xarakter va tarkibga ega bo`lishi, mulkiy huquqlardan kelib chiqib, unga bog`liq bo`lishi, mutlaq tartibda himoya qilinishi kabi xususiyatlari bilan xarakterlanadi . O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga asosan ashyoviy huquqlarning quyidagi turlari mavjud: -xo`jalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi; -meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi; -yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi; -servitut huquqi. Xo`jalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi

www.arxiv.uz Xo`jalik yuritish huquqi davlatga qarashli korxonalarga nisbatan keng qo`llaniladi. FKning 176-moddasiga asosan, xo`jalik yuritish huquqi asosida ixtiyorida mol-mulk bo`lgan davlat unitar korxonasi bu mol-mulkka FKda belgilanadigan doirada egalik qiladi, foydalanadi va uni tasarruf etadi. Unitar korxona deyilganda, o`ziga biriktirib qo`yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan tijoratchi tashkilot tushuniladi. Unitar korxonaning mol-mulki bo`linmasdir va u qo`shilgan hissalar (ulushlar, paylar) bo`yicha, shu jumladan, korxona xodimlari o`rtasida ham taqsimlanishi mumkin emas (FK, 70-modda). Xo`jalik yuritish huquqida mulkiy huquqlar o`z mazmuniga ko`ra ikki qismdan iborat bo`ladi: a) xo`jalik yuritish huquqi asosida korxonaga biriktirib qo`yilgan mol-mulkka nisbatan mulk egasining huquqlari FKning 177-moddasi 1 va 2-qismiga asosan bu huquqlar quyidagilardan iborat: –qonunga muvofiq korxona tashkil etish; –korxona faoliyat sohasini va maqsadlarini aniqlash; –korxonani qayta tashkil etish va tugatish masalasini hal qilish; –korxona direktorini (rahbarini) tayinlash; –korxonaga qarashli mol-mulkdan belgilangan maqsadlarda foydalanish va uning saqlanishini nazorat qilish; –xo`jalik yuritishda bo`lgan mol-mulkni ishlatishdan kelgan foydaning bir qismini o`ziga olish. Mulkdorning ushbu huquqlari ayni vaqtda xo`jalik yurituvchi korxo-naning majburiyatlari hamdir. Bunga asosan korxona xo`jalik yuritish huquqi asosida o`ziga biriktirilgan ko`chmas mulkni mulkdorning roziligi-siz sotishga, ijaraga berishga, garovga qo`yishga, xo`jalik shirkatlari va jamiyatlarining ustav fondiga hissa, ulush sifatida topshirishga yoki uni boshqacha usulda tasarruf etishga haqli emas;

www.arxiv.uz b) xo`jalik yuritish huquqi asosida o`ziga mol-mulk biriktirilgan kor-xona bu mol-mulkka nisbatan yuqorida ko`rsatilgan huquqlardan tashqari-da bo`lgan huquq va vakolatlarni amalga oshirishga haqli. Korxonaga qarashli mol-mulkni u mustaqil tasarruf etadi (qonunda belgilangan hollar bundan mustasno). Xo`jalik yuritish huquqi asosida faoliyat yurituvchi korxona ma`mu-riyati mulkdor yoki u vakil qilgan organ tomonidan tayinlanadi va ularga hisob beradi. O`zbekiston Respublikasi FKning 178-moddasida operativ boshqa-rish huquqining mazmuni berilgan. Unga asosan davlat korxonasi, shu-ningdek muassasasi o`zlariga biriktirib qo`yilgan mol-mulkka nisbatan qonunda belgilab qo`yilgan doirada, o`z faoliyatining maqsadlariga, mulk-dorning topshiriqlariga hamda mol-mulkning vazifasiga muvofiq holda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini amalga oshiradilar. Davlat korxonasi yoki muassasasiga biriktirib qo`yilgan mol-mulk-ning egasi ortiqcha foydalanilmayotgan yoki noo`rin foydalanilayotgan mol-mulkni olib qo`yish hamda uni o`zi xohlagan tarzda tasarruf etishga haqli. Operativ boshqaruv huquqidan foydalanuvchi muassasa o`ziga biriktirib qo`yilgan mol-mulkni va smeta bo`yicha unga ajratilgan mab-lag`lar hisobiga sotib olingan mol-mulkini boshqa shaxsga berishga yoki boshqacha usul bilan tasarruf etishga haqli emas. Agar ta`sis hujjatlariga muvofiq muassasaga daromad keltiradigan faoliyat bilan shug`ullanish huquqi berilgan bo`lsa, bunday faoliyatdan olingan daromadlar bu daro-madlar hisobidan sotib olingan mol-mulk muassasaning mustaqil tasarru-figa o`tadi va alohida balansda hisobda olib boriladi (Masalan, davlatga qarashli oliy o`quv yurti kafedrasi tomonidan shartnoma asosida tadqiqot-lar o`tkazib, ishlab topilgan mablag`lar xuddi shunday tartibda tasarruf qilinadi). Davlat korxonasi o`ziga biriktirib qo`yilgan mol-mulkni uning egasi-ning (ya`ni davlatning) roziligi bilangina boshqa shaxsga berishga yoki uni boshqacha usulda tasarruf qilishga haqli. Agar qonun hujjatlarida bosh-qacha belgilangan bo`lsa, davlat korxonasi ishlab chiqaradigan mahsulot-larni o`zi mustaqil ravishda realizatsiya qiladi. Davlat korxonasining daromadlarini taqsimlash tartibi uning

www.arxiv.uz mol-mulki mulkdori tomonidan belgilanadi. Operativ boshqarish huquqi asosida faoliyat yurituvchi davlat korxonasining mol-mulki yetarli bo`lmaganida davlat uning majburiyatlari bo`yicha subsidiar javobgar bo`ladi (FK,72-modda, 5-band). Xo`jalik yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqining vujudga kelishi va bekor bo`lishi. Unitar korxonaga yoki muassasaga o`z mol-mulkini xo`jalik yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqi asosida biriktirib qo`yish haqidagi qaror biriktirib qo`yiladigan mol-mulk egasi (mulkdori) tomonidan qabul qilinadi. Biroq, ashyoviy huquqning vujudga kelishi uchun shunday qarorni qabul qilish kifoya emas. To`la xo`jalik yuritish huquqi yoki operativ boshqarish huquqi biriktirib qo`yiladigan mol-mulk mulkdor tomonidan unitar korxona yoki muassa- saga topshirilgan vaqtdan boshlab vujudga kelgan hisoblanadi (agar qonun hujjatlarida yoki mulkdorning qarorida boshqacha tartib belgilanmagan bo`lsa). Xo`jalik yuritish yoki operativ boshqarishda bo`lgan mol-mulkdan foydalanishdan olingan daromadlar, hosil va mahsulotlar, shuningdek, uni-tar korxona yoki muassasa shartnoma bo`yicha yoxud boshqa asoslarda olgan, mol- mulk qonunda belgilab qo`yilgan tartibda korxona muassasa-sining xo`jalik yuritishga yoki operativ boshqarishga o`tadi. Xo`jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida korxona yoki muassasaga biriktirib qo`yilgan mol-mulk mulkdorning qarori bilan korxona yoki muassasaning mol-mulki qonuniy suratda olib qo`yilgan hol-larda bekor bo`ladi. Ayni vaqtda xo`jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi mulk huquqining bekor bo`lishi qonuniy asoslari vujudga kelgan hollarda (mulk huquqini bekor bo`lish tartibi) bekor bo`lishi mumkin. Mulkiy kompleks sifatida davlat korxonasiga bo`lgan mulk huquqi davlat mol- mulkining boshqa mulkdorga o`tgan vaqtda bunday korxona o`ziga qarashli mol- mulkka xo`jalik yuritish huquqini ham saqlab qoladi. Operativ boshqarish huquqiga ega bo`lgan muassasa yoki korxonaga mulk huquqi boshqa shaxsga o`tganida bu muassasa va korrxona o`ziga birik-tirib qo`yilgan mol-mulkning operativ boshqarish huquqini o`zida saqlab qoladi.

www.arxiv.uz Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqlari Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga egalik qilish huquqi bu ashyoviy huquqning bir turi bo`lib, fuqaroning belgilangan o`lchamdagi va qonunda nazarda tutilgan hollarda ehtiyojlarni qondirish maqsadida yer uchastkasiga nisbatan bevosita egalik qilish huquqidir. Bunday ashyoviy huquq turi fuqarolarga ishlab chiqarish ehtiyojlari-ni qondirish uchun (dehqon xo`jaligi, bog`dorchilik, chorvachilik, milliy xalq hunarmandchiligi), shaxsiy ehtiyojlarni qondirish uchun (turar joy, dala hovli qurish va ta`mirlash uchun) noxo`jalik faoliyat yuritish uchun berilishi va turar joyni meros sifatida qabul qilish bilan vujudga keladi. Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi-ning obyekti – beriladigan maqsadlardan kelib chiqib, o`lchami qonun bilan tartibga solinadigan yer uchastkasi hisoblanadi. Subyekti –jismoniy shaxslardir. Shuni aytish kerakki, fermer xo`jaligiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan tomorqa yer uchastkalari xususiylashtirilishi va oldi-sotdi, garov, hadya, ayirboshlash obyekti bo`li-shi mumkin emas. Ammo bu huquq kredit olish uchun garovga qo`yilishi mumkin[118]. Yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi Yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi qonunan yuridik shaxslarga beriladigan ashyoviy huquqlarning alohida ko`rinishidir. Yer kodeksi[119]ning 17-moddasiga ko`ra, yuridik shaxslar yer uchastkasidan doimiy egalik qilish va foydalanish, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish huquqiga egadirlar. Bunday holatda yerdan foydalanish huquqi shartnomadan kelib chiqadi hamda mutlaq himoya qilinadi. Bunda subyekt yuridik shaxslar bo`lib,

www.arxiv.uz obyekt – konkret belgilangan yer uchastkasidir. Ushbu kodeksga ko`ra, yer uchastkasi ijara shartnomasi asosida muddatli, haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun quyidagilarga berilishi mumkin: –O`zbekiston Respublikasi fuqarolariga va yuridik shaxslariga; –chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarga, xalqaro birlash-malar va tashkilotlarga, chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarga. Bunday ashyoviy huquq turida yer foydalanuvchilarga qishloq xo`jaligi, o`rmon xo`jaligi, diniy tashkilotlar, mudofaa ehtiyojlari uchun berilishi mumkin. Ular bunda belgilangan yer uchastkasida mustaqil xo`jalik yuritish huquqiga ega bo`lishadi, shuningdek, yetishtirilgan hosildan tushgan daromadlarni erkin realizatsiya qilish huquqiga ega bo`ladilar. Yer uchastkalari ellik yilgacha bo`lgan, lekin o`n yildan kam bo`lmagan muddatga ijaraga beriladi [120]. Servitut huquqi Ko`chmas mulk egasi qo`shni yer uchastkasining egasidan, zarur hollarda esa boshqa yer uchastkasining egasidan ham o`zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut) huquqini berishni talab qilishga haqlidir. O`zganing yer uchastkasidan piyoda va transportda o`ta olishni ta`minlash, elektr uzatgich, aloqa va quvur liniyalarini o`tkazish, ulardan foydalanish, suv bilan ta`minlash uchun; shuningdek, ko`chmas mulk egasining ehtiyojlarini servitut belgilamay turib ta`minlashi mumkin bo`l-magan boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun servitut belgilanishi mumkin. Yer uchastkasida servitut belgilanishi yer uchastkasi egasining ushbu uchastkaga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquq-laridan mahrum etmaydi.

www.arxiv.uz Servitut belgilashni talab qilayotgan shaxs bilan o`zga yer uchast-kasining egasi o`rtasidagi bitimga ko`ra, servitut belgilanadi va u ko`ch-mas mulkka bo`lgan huquqlar belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilishi lozim. Servitutni belgilash xususida kelisha olinmasa, bahs servitutni talab qilayotgan shaxsning da`vosi bo`yicha sud tomonidan hal qilinadi. Fuqarolarning servitut huquqlari tijorat maqsadlaridan holi bo`lganligi uchun keng mulkiy huquqlarni talab qilmaydi. Shuningdek, garov ham ashyoviy huquq turi hisoblanadi. Uning narsasi har qanday mol-mulk, shuningdek, ashyolar va mulkiy huquqlar bo`lishi mumkin. Muomaladan chiqarilgan mol-mulk, kreditorning shaxsi bilan uzviy bog`liq bo`lgan talabnomalar, xususan, hayoti va sog`lig`iga yetkazilgan zararni qoplash to`g`risidagi talablar, alimentlar to`g`risidagi talablar hamda boshqa shaxsga berilishi qonun bilan man etilgan boshqa talablar bundan mustasnodir. Garov turlariga ipoteka, ya`ni ko`chmas mulkni garovga qo`yish hamda zakalat kiradi.

O'xshashlar

Rim huquqda boshqa ashyoviy huquqlar

Siyosiy huquqlar

Siyosiy huquqlar

Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar

Shaxsiy nomulkiy huquqlar tushunchasi va turlari