Jinoyat protsessual majburlov choralari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyat protsessual majburlov choralari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120 KB

Ko'chirib olish

Jinoyat protsessual majburlov choralari Reja: 1.Jinoyat protsessual majburlov choralari tushunchasi va turlari 2. Ushlab turish 3. Ehtiyot choralari tushunchasi va turlari, ular qo`llanilishining asoslari va tartibi 4. Qamoqqa olish 5. Garov 6.Munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat 7. Shaxsiy kafillik va jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi 8. Voyaga yetmaganni kuzatuv ostiga olish uchun topshirish

Jinoyat protsessual majburlov choralari tushunchasi va turlari Surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlariga jinoyatlar to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqqanda surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasi borasida jinoyat ishlarini sudda yuritishga protsessual huquqlari hamda protsessual majburiyatlari bo`lgan fuqarolarni guvohlar, jabrlanuvchilar, ayblanuvchilar va boshqalar sifatida jalb qilishga to`g`ri keladi. Ushbu majburiyatlar jinoyat ishlarini sudda yuritishda ishtirok etuvchilar tomonidan aksariyat hollarda ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Ammo tergov va sud amaliyotida ayrim shaxslar tomonidan o`z protsessual majburiyatlarini bajarmaslik holatlari uchraydi. Jinoyat protsessual huquq qonun talablarini bajarmaydigan shaxslarga nisbatan yoki bunday bajarilmaslikning oldini olish uchun davlat majburlovini qo`llash imkoniyatini nazarda tutadi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar xulq-atvoriga ta`sir etish usullari sifatida qo`llaniladigan jinoyat protsessual tusdagi choralar jinoyat- protsessual majburlov choralari deb ataladi. Davlat majburlovining boshqa choralaridan ular shu bilan farq qiladiki, ular jinoyat ishini yuritish davrida qo`llaniladi va protsessual xususiyatga ega bo`ladi; vakolatli davlat organlari tomonidan o`zlarining vakolat doirasida qo`llaniladi; xulq-atvori yoki bunday xulq-atvor ehtimoli jinoyat ishlarini sudda yuritish muvaffaqiyatli olib borilishi uchun monelik qiladigan yoki monelik qilishi mumkin bo`lgan ishda ishtirok etuvchi shaxslarga nisbatan qo`llaniladi; ishlarni sudda yuritishning umumiy vazifalaridan kelib chiqadigan aniq maqsadlarga ega; qonunda nazarda tutilgan asoslar, shartlar mavjud bo`lganida hamda ularning qonuniyligi va asosliligini kafolatlaydigan tartibda qo`llaniladi; alohida mazmunga va xususiyatga ega bo`ladi. Protsessual majburlov choralari deganda jinoyat-protsessual qonunda nazarda tutilgan majburlov xususiyatidagi vositalar tushunilib, ular jinoyat ishi yuritilishi uchun mas`ul bo`lgan vakolatli davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan qonunda belgilangan tartibda va asoslar bo`lgandagina jinoyat protsessi ishtirokchisiga nisbatan uning tergov yoki sud harakatlari o`tkazilishiga monelik qiladigan noqonuniy xulq-atvorining, unga yuklatilgan vazifalar bajarilmasligining oldini olish, shuningdek gumon qilinuvchi, ayblanuvchining kelgusidagi jinoiy

faoliyatiga chek qo`yish hamda jinoyat ishlarini sudda yuritish boshqa vazifalarini bajarish maqsadida qo`llaniladi. Barcha jinoyat protsessual majburlov choralari uchun ular qo`llaniladigan shaxslarning irodasi va xohishidan qat`i nazar amalga oshirilish imkoniyati umumiy hisoblanadi. Lekin bunday imkoniyat hamma vaqtda ham amalda ro`yobga chiqmaydi, chunki fuqarolar ko`pincha mansabdor shaxsning o`z majburiyatlarini bajarishiga nafaqat monelik qilmaydi, balki ixtiyoriy va ongli ravishda huquq me`yorlarining ko`rsatmalarini bajaradilar. Majburlov fuqarolarning shaxsiy, mulkiy va boshqa subyektiv huquqlarini toraytirish va cheklashda ifoda etiladi. Fuqarolar huquqlarini cheklashga quyidagilar taalluqli bo`lishi mumkin: erkinlikni, turar joy daxlsizligini, yozishmalar sirlarini, harakatlanish erkinligini, muayyan mehnat faoliyatini olib borish huquqini cheklash va hokazo. Tashqi jihatdan majburlov subyektning ruhiy, jismoniy yoki ma`naviy ta`sir etish shaklida ifoda etiladi hamda nafaqat noqonuniy xulq-atvorga chek qo`yish, balki uning oldini olish maqsadini ko`zlaydi. BMT Bosh Assambleyasi qabul qilgan «Mansabdor shaxslarning huquqiy tartibotni saqlash bo`yicha xulq-atvori to`g`risida»gi kodeksning 3-moddasiga binoan «Mansabdor shaxslarga huquq-tartibotni saqlash uchun majburlash kuchini ishlatish vakolatini berish kerak. Mansabdor shaxslar bu vakolatdan oqilona foydalanib, jinoyatlarning oldin olishlari, huquqbuzarliklarni, gumon qilingan shaxslarni ushlab turishlari mumkin. Ushbu maqsadlardan tashqari mansabdor shaxslarga majburlash, kuch ishlatish man etiladi.»1. Muayyan jinoyat protsessual majburlov chorasi faqat uni tanlash zarurligini taqozo etuvchi vaziyat mavjudligida qo`llanilishi mumkin. Bunday vaziyat bor yoki yo`qligi har bir alohida holda qonun u yoki bu protsessual majburlov chorasidan foydalanish bilan bog`laydigan haqiqiy xususiyatdagi ma`lumotlar yig`indisi bilan belgilanadi. U yoki bu jinoyat-protsessual majburlov chorasini qo`llash zarurligi to`g`risidagi xulosa chiqarishga imkon beruvchi haqiqiy ma`lumotlar (dalillar) yig`indisi uni qo`llash uchun yetarli asos hisoblanadi. Respublikamiz Jinoyat-protsessual kodeksida «Protsessual majburlov» deb nomlangan maxsus 4-bo`lim ajratilib, unda jinoyat protsessida shaxsning huquqlarini cheklash asoslari va chegaralari aniq belgilangan. JPKning 213- moddasida protsessual majburlov choralarini qo`llash uchun asoslar ta`riflangan. Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud: 1) jinoyat protsessi ishtirokchisi tergov yoki sud harakatlarini amalga oshirishga to`sqinlik qilsa;

2) o`ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmayotgan bo`lsa; 3) gumon qilinuvchi, ayblanuvchining kelgusi jinoiy faoliyatining oldini olish va hukm ijrosini ta`minlash uchun zarur bo`lsa, majburlov choralarini qo`llashga haqlidir. Demak, jinoyat-protsessual majburlov tushunchasi protsess subyektlariga nisbatan yo`l qo`yiladigan ta`sir etishning ko`rsatilgan turlarini qamrab olib, u quyidagi alomatlar orqali ochib berilishi mumkin: a) bu jinoyatlarni tergov qilish, jinoyat ishini ko`rib chiqish va hal qilish uchun vakolatli mansabdor shaxslar va organlar; surishtiruv organi, tergovchi, prokuror, sud tomonidan qo`llaniladigan davlat majburlovining turi; b) majburlovni qo`llash asoslari quyidagilardir: protsessual harakatning protsessning u yoki bu ishtirokchisi qarshilik ko`rsatayotganida ham o`tkazilishi zarurligi; jinoyat ishi uchun mas`ul organning o`zi qabul qilgan protsessual hujjatni bekor qilishga olib kelgan nojo`ya xatti-harakati; jarima sanksiyasini qo`llashga sabab bo`lgan protsess ishtirokchisining (sud muhokamasida hozir bo`lgan shaxsning) huquqbuzarligi; qat`iy choralar, xususan, gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot choralarini qo`llashning zarurligi; v) protsessual majburlov choralarini qo`llash ko`rsatilgan har qanday asos isbot qilinishi kerak (masalan, ayblanuvchi g`oyib bo`lishining yuqori darajadagi ehtimolini, olib qo`yish yoki tintuv o`tkazish to`g`risida qaror qabul qilinganda qidirilayotgan ashyo muayyan shaxsda ekanligini isbotlash zarurligi va hokazo); g) majburlov choralari qonunda belgilangan protsessual shakllarda hamda jinoyat ishi qo`zg`atilganidan keyingina qo`llaniladi (ushlab turish bundan mustasno); d) shaxs huquqlari va erkinliklarini protsessual majburlov tufayli cheklash eng past darajada va haqiqatan zarur bo`lishi kerak1; ye) protsessual majburlovning maqsadi jinoyat ishlarini sudda yuritish sohasida huquqiy tartibotni himoya qilish, qonuniylik buzilishining oldini olish va uni bartaraf etish, har bir jinoyat ishi bo`yicha haqiqatni aniqlash, uning to`g`ri hal qilinishi yo`lidagi to`siqlarni olib tashlash, jinoyatdan jabrlangan fuqarolar, muassasalar va tashkilotlarning qonuniy manfaatlarini muhofaza qilish va pirovardida jinoyatga qarshi kurashga ko`maklashish hisoblanadi2 . Faqat qonunda to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilgan hollarda majburlov choralarini, ayniqsa erkinlikni cheklash bilan bog`liq choralarni qo`llashga yo`l qo`yiladi.

Protsessual qonun (huquq)ning o`xshashligi ham, huquq me`yorlarining keng talqin qilinishi ham bu hollarga nisbatan qo`llanilmaydi, chunki shaxsning holati me`yoriy materiallardagi bo`shliq sababli yomonlashishi mumkin emas. Har bir protsessual majburlov chorasini qo`llash hamma vaqt quyidagi maqsadni ko`zlaydi: jinoyatlarni tez va to`la ochish, jinoyat sodir etgan har bir shaxsga adolatli jazo berish hamda aybi bo`lmagan hech bir shaxs javobgarlikka tortilmasligi va hukm qilinmasligi uchun aybdorlarni fosh etish hamda qonunning to`g`ri tatbiq etilishini ta`minlash (JPKning 2-m.). Protsessual majburlovning barcha choralarini qo`llashning umumiy pirovard maqsadi jinoyat ishlarini sudda yuritish vazifalarining muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta`minlashdir. Bu maqsad, basharti u protsessual majburlov ayrim choralarining qo`llanilishini tartibga soluvchi jinoyat protsessual huquq me`yorlari bilan bevosita yaqin maqsadlar orqali oydinlashtirilmasa, mavhum va noaniq bo`lib tuyuladi1 . Masalan, JPKning 236-moddasiga binoan ehtiyot choralarini qo`llashning bevosita yaqin maqsadlari quyidagilardir: 1) ayblanuvchi, sudlanuvchi surishtiruvdan, dastlabki tergovdan va suddan bo`yin tovlashining oldini olish; 2) uning bundan buyongi jinoiy faoliyatining oldini olish; 3) uning ish bo`yicha haqiqatni aniqlashga xalal beradigan urinishlariga yo`l qo`ymaslik; 4) hukmning ijro etilishini ta`minlash. Ehtiyot choralari qo`llanilishi qaratilishi mumkin bo`lgan maqsadlarning bu ro`yxati to`liq hisoblanadi. Ulardan boshqa maqsadlarda foydalanish, masalan ko`rsatuvlar berishga majburlash maqsadida foydalanish qonunni qo`pol tarzda buzish hisoblanadi va tegishli sharoitlarda jinoiy javobgarlikka sabab bo`lishi mumkin. O`sha maqsadlarda, lekin ayrim xususiyatlar bilan ushlab turish ham amalga oshiriladi. U qamoqda saqlash kabi ehtiyot chorasidan faqat o`zining qisqa muddatliligi bilan farq qiladi. O`z xususiyatiga ko`ra jinoyat protsessual majburlov choralari bir xil emas va ularning qo`llanilishi turli maqsadlarni ko`zlaydi. Ulardan biri ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) jinoiy faoliyatni davom ettirishiga, tergov yoki suddan bo`yin tovlashiga yoxud protsessual faoliyatga to`sqinlik qilishiga chek qo`yishga (ehtiyot

choralari, ushlab turish, lavozimdan chetlashtirish, shaxslarni sud majlisi zalidan chiqarib tashlash) qaratilgandir. Boshqalari shaxslarni tergov yoki sud organlariga yetkazish zarurati bilan bog`liqdir (majburiy keltirish). Barcha protsessual majburlov choralarini ikki guruhga bo`lish ko`zda tutilgan: ehtiyot choralari va boshqa protsessual majburlov choralari. Ehtiyot choralarining ro`yxati, ularni qo`llash, o`zgartirish va bekor qilish asoslari, sharoitlari va tartibi qonunda belgilangan (JPKning 28-bobi). Boshqa protsessual majburlov choralari tizimiga quyidagilar kiradi: jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan shaxsni ushlab turish (JPKning 27-bobi); lavozimdan chetlashtirish (JPKning 29-bobi); majburiy keltirish (JPKning 30- bobi); shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish (JPKning 31-bobi); protsess ishtirokchilarining xavfsizligini ta`minlash, shuningdek surishtiruv, dastlabki tergov va sudda protsessual majburiyatlar hamda tartibni buzganlik uchun javobgarlik (JPKning 32-bobi). Jinoyat protsessual majburlov choralari fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini cheklar ekan, ularning qonuniyligi va asosliligini ta`minlaydigan qat`iy protsessual kafolatlar kerak. Fuqarolar huquqlarini cheklashning haqiqiy zarurati qay darajada protsessual majburlov choralarini qo`llashga bog`liqligi huquqiy davlatda muhim ahamiyatga ega. Jinoyat ishlarini sudda yuritish maqsadlariga fuqarolarning huquq va erkinliklarini mumkin qadar kamroq cheklagan holda erishish kerak. Konstitutsiya, amaldagi jinoyat protsessual qonun hujjatlari buning muhim protsessual kafolatlarini belgilaydi. Kafolatlardan biri shundan iboratki, protsessual majburlov choralari faqat qo`zg`atilgan jinoyat ishi yuzasidan qo`llanilishi mumkin. Ehtiyot choralarini va boshqa protsessual majburlov choralarini qo`llash uchun shaxsni ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish zarur (lavozimdan chetlashtirish). Qonun protsessual majburlov choralarini qo`llashga vakolatli bo`lgan mansabdor shaxslar doirasini to`liq belgilaydi, shuningdek ular majburiy ta`sir etish zarurligini tasdiqlovchi muayyan holatlar deb tushuniladigan asoslar mavjud bo`lgandagina kimga nisbatan qo`llanilishi mumkin bo`lgan shaxslar doirasini ham belgilaydi. Qonun majburlov choralarini qo`llash protsessual tartibini qat`iy belgilab qo`yadi. Mansabdor shaxslar va davlat organlarining o`z yurituvidagi ishlar bo`yicha bu kafolatlarga qat`iy rioya etishlari shaxsning huquq va erkinliklarini ishonchli

muhofaza qilishga hamda jinoyat ishlarining sudda yuritilishini me`yorli olib borishni ta`minlashga imkon beradi. Ehtiyot choralari esa sof majburlov vositalari bo`lib, jinoyat protsessual huquq tizimida alohida o`rin tutadi. Ushlab turish Ushlab turish jinoyat protsessual majburlov chorasi bo`lib, u shaxsga nisbatan bo`lgan cheklashlar xususiyatiga, o`z maqsad va vazifalariga ko`ra qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasiga yaqinlashadi. Ehtiyot choralaridan farqli o`laroq ushlab turish jinoiy faoliyatga chek qo`yish, huquqbuzar qilmishining oldini olish, basharti uning shaxsi noma`lum bo`lsa, uni aniqlash, protsessual harakatlarda uning ishtirokini ta`minlash, dalillarni yo`q qilish, qalbakilashtirish, guvohlarni ko`ndirish va boshqa noqonuniy xatti- harakatlar orqali haqiqatni aniqlashga to`sqinlik qilishning oldini olish maqsadida o`tkaziladi. Bundan tashqari, ushlab turish tayyorlanayotgan jinoyatning oldini olish maqsadini ham ko`zlashi mumkin. Ushlab turish, avvalambor, o`zining qisqa muddatliligi bilan ehtiyot choralaridan farq qiladi. JPKning 226-moddasiga binoan u yetmish ikki soatdan ortiq davom etishi mumkin emas. Ehtiyot choralari esa butun dastlabki tergov davomida saqlab qolinishi mumkin (JPKning 245- moddasiga binoan bir yil).1 Ehtiyot choralari, odatda, jinoyat ishi qo`zg`atilganidan keyin va ayblanuvchilarga nisbatan tanlanadi. Ushlab turish esa jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar ham qo`llaniladi (JPKning 329-m. 2-q.) va ko`pincha ushlab turishdan keyin shaxsni ayblanuvchi sifatida jalb qilish, ehtiyot chorasini tanlash yoki shaxsni ozod etish to`g`risidagi masalani hal qilishga to`g`ri keladi. BMT Bosh Assambleyasi tasdiqlagan «Ushlab turilgan yoki har qanday shaklda qamoqqa olingan barcha shaxslarni himoya qilish prinsiplari»ga binoan «ushlab turilgan shaxslarga nisbatan ularning sudlanmagan shaxslarning maqomiga mos bo`lgan tartibot qo`llaniladi. Shu bilan bog`liq holda ular hamma vaqt, basharti bu mumkin bo`lsa, qamoqda saqlanayotgan shaxslardan alohida joylashtiriladilar»1 . Shunday qilib, ushlab turishni jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan shaxsni uning jinoiy faoliyatiga chek qo`yish, uning qochishi, dalillarni yashirishi yoki yo`q qilib yuborishining oldini olish maqsadida qisqa muddatga ozodlikdan mahrum etishdan iborat bo`lgan protsessual majburlov chorasi sifatida belgilash

mumkin (JPKning 220-m. 1-q.). Jinoyat protsessida ushlab turish ehtiyot choralaridan birini tanlashdan oldin qo`llaniladigan o`ziga xos chora hisoblanadi. Shuning uchun ushlab turish maqsadlari (JPKning 220-m.) va ehtiyot choralarining maqsadlari (JPKning 236-m. 1-q.) asosan bir-biriga to`g`ri keladi. Hukm ijrosini ta`minlashga kelsak, bu maqsad faqat ehtiyot choralariga taalluqlidir2 . Ayni vaqtda qonun mazkur majburlov chorasini amalga oshirishning qonuniyligi va asosliligining bir qancha kafolatlarini belgilaydi, uni qo`llash shartlari, asoslari, sabablari va muddatlarini tartibga soladi. Konstitutsiyaning 25-moddasi 2-qismiga hamda JPKning 18-moddasi 2- qismiga muvofiq hech kim sud qaroriga asoslanmasdan yoki prokuror sanksiyasisiz hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas. Ushlab turishni yuritish qoidalari JPKning 27-bobida mustahkamlab qo`yilgan. Shaxs erkinligi shu bilan kafolatlanadiki, jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan fuqaro qonunda belgilangan asoslar bo`lganidagina ushlab turilishi mumkin (JPKning 221-m.). Ushlab turish asoslari deganda shaxsni jinoyat sodir etganlikda gumon qilishga imkon beradigan haqiqiy ma`lumotlar tushuniladi. Chunonchi: 1) u jinoyat ustida yoki bevosita uning sodir etilganidan keyin qo`lga tushgan bo`lsa. Ushlab turish o`ta og`ir jinoyat sodir etishga tayyorgarlik ko`rganlik uchun ham, ya`ni shaxsning qasddan jinoyat sodir etilishi yoki yashirilishi uchun shart- sharoitlar yaratadigan qilmishi uchun, basharti u sodir etayotgan xatti-harakatlari ustidan kuzatuvning o`zi yoki boshqa xatti-harakatlari bilan birgalikda jinoyat oxirigacha yetkaziladi deb hisoblashga asos bersa va jinoyat sodir etishga qasd qilganlik uchun mumkin. Chunki bu qasddan jinoyat sodir etishning boshlanishidir. Jinoyat sodir etib bo`linganidan keyin ushlab turishga javobgarlikka tortishning da`vo muddati doirasida yo`l qo`yiladi; 2) jinoyat shohidlari, shu jumladan jabrlanuvchilar mazkur shaxsni jinoyat sodir etgan shaxs tariqasida to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatsalar; 3) uning o`zida yoki kiyimida, yonida yoki uyida sodir etilgan jinoyatning yaqqol izlari, ya`ni yaqqol ko`zga tashlanadigan hamda ekspertiza o`tkazilishini talab etmaydigan izlar topilsa; 4) shaxsni jinoyat sodir etishda gumon qilish uchun asos bo`ladigan ma`lumotlar mavjud bo`lib, u qochmoqchi bo`lsa yoki doimiy yashaydigan joyi bo`lmasa yoxud shaxsi aniqlanmagan bo`lsa.

Ushlab turish asoslariga qo`shimcha tarzda gumon qilinuvchi dastlabki tergov va suddan bo`yin tovlab, jinoiy faoliyatini davom ettirganligi, haqiqatni aniqlashga to`sqinlik qilganligi haqidagi ma`lumotlarga ega bo`lish kerak (JPKning 236-m.). Bunda JPKning 238-moddasida ko`rsatilgan holatlar hisobga olinadi. Agar shaxs JPKning 221-moddasida nazarda tutilgan asoslarga ko`ra jinoyat sodir etganlikda gumon qilish bo`yicha ushlab turilgan bo`lsa, u holda JPKning 359-moddasiga muvofiq u jinoyat ishida gumon qilinuvchi sifatida ishtirok etishga jalb qilinib, uning huquqlaridan biri u nimada gumon qilinayotganini bilish, unga uni gumon qilinuvchi deb e`tirof etish qarori e`lon qilingan paytdan yoki ushlab turilgan paytdan himoyachiga ega bo`lish, ya`ni qonun shaxsning daxlsizligi huquqiy prinsipiga rioya etilishini kafolatlaydi. Unga ko`ra hech kim ixtiyoriy ravishda qamoqqa olinishi yoki ushlab turilishi mumkin emas1 . Insonparvarlik prinsipidan kelib chiqib (JPKning 7-m.), jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan u axloqan tuzalishi va yangi jinoyat sodir etishining oldini olish uchun zarur hamda yetarli bo`ladigan jazo tayinlanishi yoki boshqa huquqiy ta`sir chorasi qo`llanilishi kerak, shuningdek odillik prinsipidan (JPKning 8-m.) kelib chiqadigan bo`lsak, jinoyat sodir etishda aybdor bo`lgan shaxsga nisbatan qo`llaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta`sir chorasi odilona bo`lishi, ya`ni jinoyatning og`ir-yengilligiga, aybning va shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga muvofiq bo`lishi kerak. Bundan quyidagi prinsip kelib chiqadi: jazo jinoyatdan og`irroq bo`lishi mumkin emas. Shu bilan birga shaxs har qanday jinoyat sodir etgan taqdirda, shu jumladan Jinoyat kodeksida bunday jinoyat uchun ozodlikdan mahrum etishga qaraganda yengilroq jazolar belgilangan bo`lsa, ushlab turilishi (ozodlikdan mahrum etilishi) mumkin. Jinoiy javobgarlik yoshiga to`lgan, jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan har qanday shaxs umumiy qoidaga ko`ra ushlab turilishi lozim bo`lgan subyekt bo`lishi mumkin. Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar respublikamiz fuqarolari singari o`sha asoslar va o`sha tartibda ushlab turilishi mumkin. Immunitetga ega bo`lgan shaxslarga nisbatan ushlab turish O`zbekiston Respublikasi ishtirok etadigan xalqaro shartnomalar va bitimlarga zid kelmaydigan hollarda qo`llaniladi (JPKning 4-m.). JPKning 223-moddasiga muvofiq deputatlar, sudyalar va prokurorlar ushlab turish chog`ida immunitet huquqidan foydalanuvchi shaxslar hisoblanib, ular ushlab turilishi hamda militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga olib kelinishi mumkin, JPKning 221-moddasi 1-bandida nazarda tutilgan ushlab turish bundan mustasno. JPKning 220-moddasiga muvofiq ushlab turishning ikki turini farqlash kerak:

1) jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar (JPKning 224-m.); 2) jinoyat ishi qo`zg`atilganidan keyin (JPKning 227-m.). Jinoyat ishi qo`zg`atilganidan keyin ushlab turish faqat surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimiga binoan bo`lishi mumkin. Jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar ushlab turishni amalga oshirish uchun qonun huquqni muhofaza qilish organining xodimi tomonidan ushlab turish bayonnomasini tuzishni nazarda tutadi (JPKning 225-m.). Ushlab turishning ikki turi mavjudligi shunga asoslanganki, ayrim hollarda ushlab turish uchun asos kutilmaganda paydo bo`ladi va ushlab turishga surishtiruv organi rahbari, tergovchi, prokuror va sudning roziligini olish imkoniyati bo`lmaydi, boshqa hollarda esa gumon qilinuvchini ushlab turish zarurati qo`zg`atilgan jinoyat ishi bo`yicha tergov harakatlarini o`tkazish jarayonida vujudga keladi. O`zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual qonun hujjatlariga binoan jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar ushlab turish quyidagi bosqichlardan iborat bo`ladi: 1) shaxsni amalda ushlash va keltirish; 2) ushlab turish (zarurat bo`lgan taqdirda shaxsiy tintuv va olib qo`yish) bayonnomasini tuzish; 3) ushlab turish asosliligini tekshirish; 4) jinoyat ishini qo`zg`atish (qo`zg`atishni rad etish) va ushlab turilgan shaxsni qamoqqa olish (qamoqdan ozod etish); 5) ushlab turilgan shaxsni so`roq qilish. JPKning 224-moddasi jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar ushlab turish tartibini belgilaydi. Militsiya xodimi, boshqa vakolatli shaxs yoki fuqaro bevosita ko`rib yoki boshqa shohidlarning ko`rsatuvlari bo`yicha JPKning 221-moddasida ko`rsatilgan ushlab turish asoslaridan biri mavjudligini aniqlasalar, gumon qilinuvchiga jinoyat sodir etgani uchun ushlanganligini bildirishlari va yaqin oradagi militsiya muassasasiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga birga borishni talab qilishlari shart. Bunday hollarda ushlayotgan shaxs o`zini tanishtirishi va ushlanganning talabiga ko`ra shaxsini tasdiqlovchi hujjatni ko`rsatishi shart. Ushlanayotgan shaxsda qurol borligi yoki u jinoyat sodir etganligini fosh qiluvchi dalillardan qutulish niyatida ekanligini taxmin qilishga yetarli asoslar mavjud bo`lsa, ushlayotgan vakolatli shaxs uni shaxsiy tintuv qilishga va olib qo`yish o`tkazishga haqlidir.

Shaxsiy tintuv yoki olib qo`yish o`tkazish to`g`risidagi bayonnoma ushlangan shaxs militsiya muassasasiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga keltirilganidan so`ng xolislar huzurida tuzilishi mumkin. Bunda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlab turish chog`ida zarar yetkazishga yo`l qo`yish mumkin emas (JKning 39-m.). Ammo ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni hokimiyat organlariga topshirish maqsadida ushlab turish vaqtida unga zarar yetkazish, agar uni ushlab turish uchun zarur bo`lgan choralarning chegarasidan chetga chiqilmagan bo`lsa, jinoyat deb hisoblanmaydi. Ushlab turish vositalari va usullariga, qilmishning hamda uni sodir etgan shaxsning xavflilik darajasiga, shuningdek ushlab turish sharoitiga butunlay mos kelmaydigan, ushlab turish zarurati taqozo etmagan holda ushlanayotgan shaxsga qasddan zarar yetkazish ushlab turish choralari chegarasidan chetga chiqish deb topiladi. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlab turish vaqtida unga yetkazilgan zararning qonuniyligini baholashda, qilmishni sodir etgan shaxsning ushlab turishdan qochish maqsadida qilgan harakatlari, ushlayotganning kuchi va imkoniyatlari, ruhiy holati va ushlab turish bilan bog`liq bo`lgan boshqa holatlar hisobga olinadi. Vakolatli shaxslar va fuqarolar qonunga xilof yoki asossiz ushlab turganlik yoxud ushlash vaqtida vakolatlari doirasidan chetga chiqqanlik uchun qonunda belgilangan javobgarlikka JKning 138-moddasiga muvofiq tortiladilar (JPKning 224-m.). JPKning 225-moddasiga muvofiq ushlab turish bayonnomasi gumon qilinuvchi huquqni muhofaza qilish organiga keltirilganidan so`ng kelgusida jinoyat ishi qo`zg`atilishi-qo`zg`atilmasligidan qat`i nazar darhol tuziladi. Huquqni muhofaza qilish organining navbatchisi yoki boshqa xodimi boshliqning ko`rsatmasiga binoan darhol ushlab turish bayonnomasini tuzishi va unda quyidagilarni aks ettirishi lozim: kimning, kim tomonidan, qachon, qanday holatda, qonunda ko`rsatilgan qanday asoslarga ko`ra ushlangani; ushlangan shaxs qanday jinoyatni sodir etganlikda gumon qilinayotgani; militsiya bo`limiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi organga u qachon olib kelingani. Bayonnomani ushlab turishning asosliligini tekshirish topshirilgan militsiya xodimi yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organ xodimi, ushlab keltirgan vakolatli shaxs yoki fuqaro, ushlangan shaxs va xolislar imzo chekib tasdiqlaydilar (JPKning 225-m. 1- q.). Ushlab turishning asosli ekanligini tekshirish, hujjatlarni talab qilish va ko`zdan kechirish ushlangan shaxs militsiya muassasasi yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga keltirilgan paytdan boshlab yigirma to`rt soatdan kechiktirilmay o`tkazilishi lozim.

Bunday tekshiruv ushlab turish bayonnomasini o`rganishdan (zarurat bo`lgan taqdirda shaxsiy tintuv va olib qo`yishdan), shuningdek ekspertiza o`tkazishdan va hodisa ro`y bergan joyni ko`zdan kechirishdan iborat bo`ladi. JPKning 225- moddasi 2,4-qismlariga, 48-moddasiga, 110-moddasiga muvofiq gumon qilinuvchi jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar yigirma to`rt soat ichida, darhol yoki ushlab turilgandan keyin yigirma to`rt soatdan kechiktirmasdan so`roq qilinishi kerak. Ushlab turishga asos bo`lmagan taqdirda militsiya bo`linmasining boshlig`i yoki boshqa vakolatli shaxs ushlanganni ozod qilish to`g`risida qaror chiqaradi. Qarorning nusxasi darhol prokurorga yuboriladi (JPKning 225-m 3-q.). JPKning 360-moddasiga binoan biror jinoyatni sodir etishda gumon qilinayotgan shaxs ish qo`zg`atilgunga qadar ushlangan bo`lsa va JPKning 225-moddasida nazarda tutilgan tekshirish ushlab turishning asosli ekanligini tasdiqlagan bo`lsa, tergovchi shaxsni ushlab turish, ish qo`zg`atish va ishda gumon qilinuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish haqida to`xtamlarga kelib, ularni bitta qarorda bayon qiladi. Qarorda ushlab turilgan shaxs qaysi jinoyatni sodir etishda gumon qilinayotganligi, Jinoyat kodeksining qaysi moddasida bu jinoyat nazarda tutilgani, ushlab turishning sabab va asoslari, shuningdek shaxsni ushlab turish, agar jinoyat ishi ilgari qo`zg`atilmagan bo`lsa, jinoyat ishini qo`zg`atish va uni ishda gumon qilinuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish haqidagi qaror ko`rsatilishi kerak. Qaror gumon qilinuvchiga u birinchi marta so`roq qilinguniga qadar e`lon qilinadi. Ayni vaqtda unga JPKning 48-moddasida nazarda tutilgan gumon qilinuvchining huquqlari va majburiyatlari tushuntiriladi. Qaror bilan tanishtirilgani va huquqlari tushuntirilgani qarorda qayd etilib, u vakolatli shaxs va ushlangan shaxs tomonidan imzolanib, tasdiqlanadi (JPKning 225-m. 4-q.). Fuqaro gumon qilinuvchi deb e`tirof etilganligi to`g`risidagi qaror e`lon qilinganligi qaytadan yoki uni ushlab turish paytidan boshlab himoyachining ishda ishtirok etishiga (JPKning 49-m. 3-q.), biroq gumon qilinuvchini birinchi marta so`roq qilishdan oldin (JPKning 111-m. 2-q. 2-b.) ruxsat etiladi. JPKning 226-moddasi ushlab turish muddatlarini belgilaydi. Ushlab turish ushlanganni militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga keltirilgan vaqtdan boshlab yetmish ikki soatdan ortiq davom etishi mumkin emas, lekin JPKning 315-moddasiga muvofiq ushlab turishda muddat ushbu protsessual majburlov chorasi amalda qo`llanilgan paytdan boshlab hisoblanadi. Ushlab turish muddati tugagunga qadar va asoslar mavjud bo`lganida shaxs ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb qilinishi, unga ayb e`lon qilinishi, JPKning 109-112-moddalaridagi qoidalar bo`yicha so`roq qilinishi va JPKning 236-240- moddalari qoidalariga amal qilgan holda ehtiyot chorasini tanlash haqidagi masala

hal qilinishi zarur. Alohida hollarda gumon qilinuvchiga nisbatan prokurorning ruxsati bilan qamoqda saqlash tarzidagi ehtiyot chorasi qo`llanilishi mumkin. Bu holda gumon qilinuvchiga u ushlangan kundan boshlab o`n kun ichida ayb e`lon qilinishi lozim. Aks holda ehtiyot chorasi bekor qilinib, shaxs qamoqdan ozod qilinadi. Qo`zg`atilgan jinoyat ishi bo`yicha ushlab turish JPKning 227-moddasi bilan tartibga solinadi. Ushlab turish, gumon qilinuvchi sifatida ishda ishtirok etishga jalb qilish haqidagi surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi asosida militsiya yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organ xodimi ushlangan shaxsni JPKning 224-moddasi qoidalariga rioya etgan holda eng yaqin militsiya muassasasiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga darhol olib borishi shart. Shaxs ushlangani to`g`risida qaror yoki ajrim chiqargan vakolatli shaxs yoki sud darhol xabardor qilinishi lozim. Qidirilayotgan ayblanuvchi ushlanganda, agar unga nisbatan qamoqda saqlash tariqasida ehtiyot chorasini qo`llash haqida qaror bo`lmasa, shaxs ushlab turilgan tuman (shahar) prokurori ushlab turilganni tergov o`tkaziladigan joyga olib borib topshirish uchun zarur bo`lgan, lekin o`n sutkadan ortiq bo`lmagan muddatga ushlab turish haqida qaror chiqaradi. Prokuror qaror chiqarish oldidan ushlab turilgan shaxsni so`roq qilishi shart. Surishtiruvchining ushlab turish to`g`risidagi qarori surishtiruv organining boshlig`i tomonidan tasdiqlanishi kerak (JPKning 39-m. 5-q.). Ushlab turilgan shaxsni bundan buyon ushlab turish uchun asoslar yo`qligi aniqlanishi bilanoq surishtiruvchi va tergovchi uni darhol ozod qilishlari shart. Ushlab turilgan shaxsni ozod qilish surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qaroriga yoxud sudning ajrimiga binoan ushlab turilganlar saqlanadigan joyning boshlig`i tomonidan amalga oshiriladi (JPKning 234-m.). Ushlab turilganlar saqlanadigan joy ma`muriyati ushlab turish muddati tugashiga o`n ikki soat qolganda bu haqda tegishincha tergov organining boshlig`ini yoki prokurorni yozma ravishda xabardor qilishi shart (JPKning 216-m. 2-q.). Prokurorning, tergovchining yoki surishtiruvchining ushlab turilgan shaxsni ozod qilish haqidagi yoxud unga nisbatan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo`llash haqidagi qarori qonunda belgilangan ushlab turish muddati ichida ushlab turilganlar saqlanadigan joyga kelib tushmasa, ushlab turilganlar saqlanadigan joyning boshlig`i bu shaxsni ozod qiladi va uning ozod qilinganligi to`g`risida prokurorga, tergovchiga yoki surishtiruvchiga bildirish xati yuboradi (JPKning 234-m. 4-q.). Ushlab turish uchun muddatlarni hisoblash tartibi JPKning 315-moddasida belgilangan.

Bundan tashqari, ushlab turilganning manfaatlarini ko`zlab JPKning 217- moddasi vakolatli shaxslarning zimmasiga yigirma to`rt soatdan kechiktirmasdan ushlab turish haqida ushlab turilganning oila a`zolaridan biriga, qarindoshlariga yoki yaqin kishilariga xabar berish, shuningdek bu haqda ish yoki o`qish joyiga (agar shaxs boshqa davlatning fuqarosi bo`lsa, xabarnoma Tashqi ishlar vazirligiga yuborilishi kerak) ma`lum qilish majburiyatini yuklaydi. Shaxsga qonunsiz ushlab turish tufayli yetkazilgan ziyon, basharti keyinchalik unga nisbatan oqlov hukmi chiqarilgan bo`lsa yoki JPKning 83-moddasida nazarda tutilgan asoslarga ko`ra ish tugatilgan bo`lsa, to`liq hajmda qoplanadi (JPKning 235-m.). Ehtiyot choralari tushunchasi va turlari, ular qo`llanilishining asoslari va tartibi Jinoyat protsessida ehtiyot choralari haqiqiy zarurat bo`lgan taqdirdagina jinoyat ishlarini sudda yuritish vazifalarini amalga oshirish uchun ayblanuvchiga nisbatan (istisno hollarda gumon qilinuvchiga, shuningdek sudlanuvchiga, hukm qonuniy kuchga kirgunga qadar mahkumga nisbatan) vakolatli mansabdor shaxslar tomonidan qonunda nazarda tutilgan asoslar mavjud bo`lganda ayblanuvchi, sudlanuvchi surishtiruvdan, dastlabki tergovdan va suddan bo`yin tovlashining oldini olish; uning bundan buyongi jinoiy faoliyatining oldini olish; uning ish bo`yicha haqiqatni aniqlashga halal beradigan urinishlariga yo`l qo`ymaslik; hukmning ijro etilishini ta`minlash maqsadida qo`llaniladi (JPKning 236-m. 1-q.). Odatda, ehtiyot choralari ayblanuvchiga, sudlanuvchiga, mahkumga va aqli noraso deb e`tirof etilgan yoki jinoyat sodir etganidan so`ng ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatangina qo`llanilishi mumkin (JPKning 239-m. 1-q.). Faqat alohida hollarda jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotgan shaxsga nisbatan ham qamoqda saqlash tarzidagi ehtiyot chorasi ko`pi bilan o`n kunlik muddatga qo`llanilishi mumkin (JPKning 226-m.). Bu muddat tugashi bilan gumon qilinuvchiga ayb e`lon qilinishi kerak yoki ehtiyot chorasi bekor qilinadi va shaxs qamoqdan ozod etiladi. Ehtiyot chorasini tanlashda JPKning 238-moddasida aytib o`tilgan holatlarni hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Ushbu me`yor JPKning 236-moddasida nazarda tutilgan holatlardan tashqari qo`yilgan aybning og`irligini, ayblanuvchining shaxsini, mashg`ulot turini, yoshi, sog`lig`i, oilaviy ahvoli va boshqa holatlarni ko`rsatadi.

Shunday qilib, ehtiyot chorasini tanlash uchun asoslar mavjudligi quyidagi qator huquqiy shartlarga rioya etgandagina uni qo`llashga imkoniyat beradi: 1) ehtiyot chorasi faqat qo`zg`atilgan jinoyat ishi bo`yicha tanlanishi mumkin; 2) ehtiyot chorasi ayblanuvchiga nisbatan ehtimoli bo`lgan jinoiy jazodan og`irroq bo`lishi mumkin emas (masalan, faqat sodir etilgan jinoyat uchun jazo ozodlikdan mahrum etish tarzida nazarda tutilgan taqdirdagina qamoqqa olish mumkin) (JPKning 242-m.); 3) har qanday ehtiyot chorasini qo`llash sharti shaxsni ayblanuvchi sifatida jalb qilish hisoblanadi. Bu qoidadan istisno gumon qilinuvchiga nisbatan prokurorning ruxsati bilan dastlabki ushlab turish hamda qamoqda saqlash tarzidagi ehtiyot chorasi qo`llanilishidir (JPKning 226-m. 3-q). Ikkinchi istisno – sudning u ayblov e`lon qilmasdan jinoyat ishi qo`zg`atiladigan yangi shakllarga nisbatan ehtiyot chorasini qo`llash huquqi (JPKning 417-m. 5-q.); 4) ehtiyot chorasi tegishli subyektga, ya`ni jinoiy javobgarlik yoshiga to`lgan shaxsga nisbatan qo`llanilishi mumkin (JKning 17-m.). Ekspertiza o`tkazish uchun tibbiy muassasaga joylashtirilishini kutayotgan, shuningdek aqli noraso deb e`tirof etilgan yoki jinoyat sodir qilganidan so`ng ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatan ehtiyot choralari ular yashirinishining va boshqa ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir qilishining oldini olish, shuningdek tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash haqidagi sud ajrimining ijrosini ta`minlash maqsadida qo`llanilishi mumkin (JPKning 236-m. 3-q.). JPKning 239-moddasida mustahkamlab qo`yilgan umumiy qoidaga ko`ra, ehtiyot chorasi ayblanuvchiga, sudlanuvchiga, mahkumga va aqli noraso deb e`tirof etilgan yoki jinoyat sodir etganidan so`ng ruhiy kasallikka chalingan shaxslarga nisbatangina qo`llanilishi mumkin. Xorijiy fuqarolarga va fuqaroligi bo`lmagan shaxslarga nisbatan ehtiyot chorasi to`g`risidagi masala ushlab turishga mos tartibda hal etiladi. Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasi: 1) O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining deputatiga nisbatan, Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi deputatiga nisbatan, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlarining deputatlariga nisbatan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda; 2) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining sudyasiga nisbatan - O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining roziligi bilan, O`zbekiston Respublikasining boshqa sudlari sudyalariga nisbatan – tegishlicha O`zbekiston

Respublikasi Oliy sudi Plenumining yoki O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining roziligi bilan; 3) prokuror va prokuratura tergovchisiga nisbatan O`zbekiston Respublikasining Bosh prokurori roziligi bilan qo`llanilishi mumkin (JPKning 239-m. 2-q.). Shuni ta`kidlash joizki, boshqa ehtiyot chorasini qo`llash moddaning ushbu qismida belgilangan tartibdan tashqari amalga oshiriladi. Ayblanuvchi shaxsining daxlsizligi ehtiyot choralarini qo`llash huquqi qonunda qat`iy belgilangan mansabdor shaxslar va organlar doirasiga taalluqli bo`lganda yaxshiroq kafolatlanadi. Ular sirasiga qonun surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudni kiritadi (JPKning 238-m, 240-m. 1-q.). Jinoyat-protsessual qonunga muvofiq surishtiruvchi o`z qarori bilan o`zining yurituvida bo`lgan jinoyat ishi bo`yicha har qanday chorani qo`llash, o`zgartish va bekor qilish huquqiga ega (JPKning 240-m., 249-m. 2-q, 250-m., 251-m., 252-m. 2-q., 254-m.). Surishtiruvchining qarori surishtiruv organi boshlig`i tomonidan tasdiqlanishi lozim (JPKning 39-m. 5-q.). Ammo, odatda, surishtiruvchiga faqat gumon qilinuvchiga nisbatan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini tanlash imkoniyati beriladi. Tergovchi ehtiyot choralarini o`zining yurituvidagi jinoyat ishlari bo`yicha yoki ayrim topshiriqlarni bajarganda tanlaydi. Tergov boshqarmasi, bo`limi, bo`linmasi, guruhining boshlig`i va uning o`rinbosari tergovchiga majburiy bo`lgan ehtiyot chorasini tanlash, o`zgartirish va bekor qilish to`g`risida yozma tarzda ko`rsatmalar berish huquqiga ega (JPKning 37-m. 3-q.). Boshliqning ko`rsatmalari ular ustidan prokurorga shikoyat qilinganligi munosabati bilan bajarilmasligi mumkin bo`lgan harakatlar ro`yxatida ehtiyot choralari aniq belgilanmagan. Lekin tergovchi qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini tanlash to`g`risidagi bunday ko`rsatmalar bilan rozi bo`lmaganda u o`z e`tirozlarini yozma tarzda bayon etgan holda prokurorga taqdim qilishga haqli. Bu holda yuqori turuvchi prokuror o`z qarori bilan boshliqning ko`rsatmasini bekor qiladi yoki ish bo`yicha tergov yuritishni boshqa tergovchiga topshiradi. Agar boshliqning ko`rsatmalari boshqa ehtiyot choralariga tegishli bo`lsa, ular ustidan prokurorga shikoyat qilinishi qamoqqa olishdan farqli o`laroq ularning ijro etilishini to`xtatib qo`ymaydi (JPKning 36-m. 3-q, 37-m. 4-q.). Prokuror qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasiga ruxsat beradi (JPKning 243-m.); ishni yurituviga olib, ehtiyot choralarini tanlashda tergovchi huquqidan foydalanadi (JPKning 382-m.) – bunda ruxsat berish huquqiga ega bo`lgan prokurorning qamoqqa olish to`g`risidagi qarori yuqori turuvchi prokurorning

ruxsatini talab etmaydi. Prokurorning ehtiyot chorasini tanlash, o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risidagi masala yuzasidan yozma ko`rsatmalari tergovchi uchun majburiydir (JPKning 382-m. 3-q. 4-b.). Tergovchi prokurorning ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish haqidagi ko`rsatmalariga rozi bo`lmasa, o`z e`tirozlarini yozma ravishda bayon qilgan holda ishni yuqori turuvchi prokurorga taqdim qilishga haqlidir. Bunday holda yuqori turuvchi prokuror quyi turuvchi prokurorning ko`rsatmasini o`z qarori bilan yo bekor qiladi yoki ish bo`yicha tergov yuritishni boshqa tergovchiga topshiradi (JPKning 36-m. 3-q.). Ishni yakka o`zi ko`rayotgan sudya jinoyat ishini sudda ko`rish uchun tayinlash chog`ida ehtiyot chorasi to`g`risida qaror qabul qilishi shart (JPKning 396, 397- m.), chunki dastlabki tergov bosqichida tanlangan ehtiyot chorasi ish sudga topshirilgunga qadar amal qiladi. Sud ishni sudda ko`rish bosqichida sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini tanlashga, o`zgartirishga yoki bekor qilishga haqli (JPKning 422-m.). Ish sudda ko`rilishi boshlangunga qadar odatda barcha dalillar to`plangan bo`ladi, sudlanuvchi o`zini yangi jinoyatni yashirish yoki sodir etishda gumon qilishga asos bermaydi. Shuning uchun birinchi instansiya sudi ko`pincha ehtiyot chorasini qo`llashning to`rtinchi asosidan, ya`ni hukmning qonuniy kuchga kirgunga qadar ijro etishini ta`minlashdan foydalanadi. Sudlanuvchi kelmagan taqdirda ishni muhokama qilish keyinga qoldiriladi va sud unga nisbatan ehtiyot chorasini o`zgartirishga haqlidir (JPKning 410-m. 2-q.). Ozodlikdan mahrum etish tarzidagi jazo tayinlanganida sudya odatda qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini tanlaydi. Sud boshqa ehtiyot chorasini ham tanlashga haqli, lekin unda hukmning u qonuniy kuchga kirganidan keyin ijro etilishi murakkablashadi, chunki mahkum ozodlikda bo`ladi. Sud jinoyat ishi qo`zg`atilgan shaxsga nisbatan ehtiyot chorasini qo`llashga haqlidir (JPKning 417-m. 5-q.). Bunda shuni hisobga olish kerakki, sud muhokamasi chog`ida chiqarilgan va ehtiyot chorasini tanlash, o`zgartirish yoki bekor qilishga oid ajrimlar ustidan xususiy shikoyat berilishi va xususiy protest keltirilishi mumkin emas (JPKning 504-m. 3-q.). Ehtiyot choralari qat`iy maqsadli xususiyatga ega va qabul qilingan ehtiyot chorasining maqsadiga erishilgani uning bekor qilinishi yoki o`zgartirilishiga sabab bo`ladi. Bunda ehtiyot choralari, basharti ular protsessual huquqbuzarlik sodir etilganligi munosabati bilan qo`llanilgan bo`lsa, javobgarlik choralariga aylanmaydi. Bular oldini olish choralari bo`lib, ular huquqbuzarni jazolash maqsadini ko`zlamaydi. Qonunda ehtiyot chorasini og`ir chora bilan almashtirish asoslari ta`riflab berilmagan. Bu yerda JPKning 236, 238-moddalarida ko`rsatilgan umumiy asoslar amal qiladi. Ehtiyot chorasi, basharti unda kelgusida zarurat

bo`lmasa, bekor qilinadi yoki ish holatlari shuni taqozo etsa, og`irroq yoki yengilroq choraga o`zgartiriladi. Ehtiyot chorasi surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi bilan bekor qilinishi mumkin (JPKning 240-m.1-q.). Ayblanuvchi, sudlanuvchi muayyan ehtiyot chorasi bo`yicha bergan o`z majburiyatlarini buzgan taqdirda, surishtiruvchi, tergovchi va prokuror ehtiyot chorasini o`zgartirishi yoki bekor qilishi mumkin (JPKning 249-m. 7-q., 250-m. 2-q., 252-m. 6-q., 254-m. 3- q.). Sudda ishlarni yuritishda ehtiyot chorasi tergovchining qarori bilan ayblov tugatilishi munosabati bilan o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin (JPKning 362-m. 3-q.). Qidiruv e`lon qilinganida prokurorning sanksiyasi bilan qidirilayotgan ayblanuvchi topilgan taqdirda tergovchi unga nisbatan qamoqqa olish tariqasida ehtiyot chorasini qo`llashi mumkin (JPKning 365-m. 4-q.). Dastlabki tergov ayblanuvchi kasal bo`lganligi sababli to`xtatilgan taqdirda unga nisbatan ehtiyot chorasi tergovchi tomonidan saqlab qolinishi, o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin (JPKning 366-m.). Ehtiyot chorasi jinoyat ishi tugatilganida bekor qilinadi (JPKning 374-m.). Bundan tashqari, ayblov xulosasi bilan kelgan jinoyat ishi bo`yicha (JPKning 380-m. 1-q.) tergovchi ayblov xulosasiga ilova tarzida qo`llanilgan ehtiyot choralari, gumon qiluvchi va ayblanuvchi qancha vaqt qamoqda saqlanganligi to`g`risidagi ma`lumotnomalar taqdim qiladi. Prokuror yoki uning o`rinbosari ayblov xulosasi bilan kelgan jinoyat ishi bo`yicha JPKning 28-bobi qoidalariga amal qilgan holda ehtiyot chorasini o`z qarori bilan bekor qilishga, o`zgartirishga yoki, ilgari ehtiyot chorasi tanlanmagan bo`lsa, shunday chorani tatbiq etishga haqlidir (JPKning 386-m.). Jinoyat ishini sudda ko`rish uchun tayinlash masalasini hal qilish chog`ida ayblanuvchining yashiringanligi ma`lum bo`lib qolsa, sudya ushbu ayblanuvchiga nisbatan ishni yuritishni to`xtatish va unga nisbatan qidiruv e`lon qilish to`g`risida ajrim chiqaradi. Ayni chog`da ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini o`zgartirish masalasi hal etiladi (JPKning 399-m.1-q.). Jinoyat ishi JPKning 83-moddasida, 84-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan hollar bo`yicha tugatilganda sud qabul qilingan ehtiyot choralarini bekor qiladi (84-m. 4-q.) Sud hukm chiqarish paytida alohida xonada (maslahatxonada) hukm turi va muayyan ish holatlaridan: jazo turi, fuqaroviy da`vo qanoatlantirilganligi va hokazolardan kelib chiqib sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini tanlash, ilgarigisini qoldirish, o`zgartirish yoki bekor qilish masalasini hal etadi (JPKning 457-m. 14-b.). Ayblov xulosasida ehtiyot chorasi hukm tayinlashda jazo muddati hisobiga kiritilishi kerak va ilgaridagidek qoldirilishi, bekor qilinishi yoki

o`zgartirilishi mumkin (JPKning 468-m. 6,7-b.). JPKning 474-moddasi JPKning 529-moddasini to`liq takrorlab, shuni belgilaydiki, sud hukmni e`lon qilgach, sud majlisi zalida quyidagilarni darhol qamoqdan ozod qiladi: oqlov hukmi chiqarilgan taqdirda oqlangan shaxsni (JPKning 470-m. 3-b.); jazo tayinlanmagan mahkumni; ayblov hukmi chiqarilgan taqdirda jazodan ozod etilgan mahkumni, basharti shaxsning hukm chiqqunga qadar qamoqda bo`lgan vaqti Jinoyat kodeksining 62- moddasida nazarda tutilgan dastlabki qamoqni hisobga olish qoidalarini nazarda tutib, sud tomonidan tayinlangan jazo chorasiga teng yoki bu choradan ortiq bo`lsa (JPKning 463-m. 2-q. 2-b.); ushlab turish yoki ehtiyot chorasini qo`llash oqibatida qamoqda bo`lgan vaqtdan yoxud nazorat tartibida bekor qilingan hukmga binoan shu ish bo`yicha jazoni o`tagan vaqtdan ko`p bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etilgan mahkumni; shartli ravishda ozodlikdan mahrum etilgan mahkumni; ozodlikdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazoga mahkum etilgan shaxsni. Oxirgi ikki holda hukmning ijro etilishini ta`minlash maqsadida sud ehtiyot chorasini yengilroq choraga o`zgartirishi mumkin. Hukmning ijrosi kechiktirilgan taqdirda (JPKning 533-m.) sud ehtiyot chorasini bekor qilishga yoki tanlamaslikka haqli. Ishni qo`shimcha tergov qilishga yuborish uchun ajrim chiqarayotganda sud ehtiyot chorasi haqidagi masalani ham muhokama etishi kerak. Ayblov hukmining xulosa qismida hukm qonuniy kuchga kirguniga qadar sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasiga doir qaror ko`rsatiladi (JPKning 468-m. 7-b.). Ayblov hukmi bekor qilingan hamda ish qo`shimcha tergov qilish uchun yoki yangi sud muhokamasi uchun qaytarilgan taqdirda nazorat instansiyalari ehtiyot chorasini tanlash huquqiga ega. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Raisi va uning o`rinbosari, O`zbekiston Respublikasidagi har qanday sudning protest bildirilgan hukmi va ajrimi (qarori) ijro etilishini keltirilgan protest nazorat tartibida hal qilingunga qadar to`xtatib turishga haqlidir. Qonunning ochiqdan- ochiq buzilganligini tasdiqlovchi dalillar mavjud bo`lgan taqdirda mazkur shaxslar jinoyat ishini talab qilib olish bilan bir vaqtda hukm, ajrim va qarorning ijrosini to ular yuzasidan protest bildirilgunga qadar uch oydan oshmaydigan muddatga to`xtatib qo`yishga haqlidir (JPKning 517-m.). Aynan shu shaxslar mahkumni ozod qilishlari hamda uning uchun ish sudya tomonidan ko`rilgunga qadar boshqa ehtiyot chorasini tanlashlari mumkin. Qonun quyidagi ehtiyot choralarini nazarda tutadi: 1) munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat; 2) shaxsiy kafillik;

3) jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi; 4) garov; 5) qamoqqa olish; 6) voyaga yetmaganlarni ota-onalari, vasiylari, homiylari, bolalar muassasasining ma`muriyatiga kuzatuv ostiga olishi uchun topshirish; 7) harbiy xizmatchining xulq-atvori ustidan qo`mondonlik kuzatuvi (JPKning 237, 242, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 555, 556, 254-m.). Ehtiyot chorasini qo`llash, shuningdek u yoki bu ehtiyot chorasini tanlash zarurligi haqidagi masalani hal qilganda surishtiruvchi, prokuror, sud ehtiyot chorasini tanlash uchun asos bo`lishi mumkin bo`lgan holatlardan tashqari qo`yilgan aybning og`irligini, ayblanuvchining shaxsini, mashg`ulot turini, yoshi, sog`lig`i, oilaviy ahvoli va boshqa holatlarni ham hisobga oladi (JPKning 238-m.). Tanlangan ehtiyot chorasi muayyan gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini tanlashda qo`yiladigan maqsadlarga mutanosib bo`lish kerak. Shuning uchun qonun ehtiyot choralarining yengilrog`idan og`irrog`igacha bo`lgan turlarini ko`rsatib, tanlash imkoniyatini beradi (JPKning 237-m.). Qamoqqa olish Qamoqqa olish eng jiddiy ehtiyot chorasi bo`lib, u insonni ozodlikdan mahrum etish, qamoqda saqlash joylaridagi tartibotning o`ta og`ir talablariga va muayyan huquq cheklashlariga bo`ysunish zarurligi bilan bog`liqdir. Bu ehtiyot chorasi bitta muayyan maqsadda qo`llanilsa ham, bir vaqtning o`zida ehtiyot chorasining barcha to`rtta maqsadga erishishni ta`minlaydi. Qamoqqa olish aybsizlik prezumpsiyasiga zid bo`lib tuyuladi. Unga ko`ra jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxs uning aybi qonuniy tartibda, ochiq sud muhokamasi orqali aniqlanmagunga qadar aybsiz deb hisoblanadi (Konstitutsiyaning 26-m. 1-q.). Ayblanuvchi hukmgacha aybsiz, lekin qamoqqa olingan. Tergovchi ayblanuvchini qamoqqa oladi, chunki uning aybiga ishonch hosil qilgan, lekin buning yakuniy ta`kidlanishi faqat sud muhokamasidan so`ng kelib chiqishi mumkin. Shu bilan birga fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo`yilgan huquq va erkinliklari daxlsiz hisoblanadi, sudsiz hech kim ulardan mahrum qilishi yoki ularni cheklashi mumkin emas.

Dastlabki tergov bosqichida qamoqqa olish prokurorning ruxsati bilan, sud bosqichlarida esa sudning ajrimiga ko`ra amalga oshiriladi. Lekin hozirning o`zida ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishni qo`llash hamda qamoqda saqlash muddatini uzaytirish sud nazoratiga olinsa, maqsadga muvofiq bo`lar edi. Jinoyat kodeksining 234-moddasiga binoan mansabdor shaxslar yoki organlar bila turib noqonuniy ushlab turganlik yoki qamoqqa olganlik uchun jinoiy javobgar bo`ladilar. Umumiy qoidaga ko`ra ayblanuvchi ayblov taqdim etilganidan va ayblanuvchi sifatida so`roq qilinganidan keyingina qamoqqa olinishi mumkin. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan tasdiqlangan Ushlab turish yoki qamoqqa olish qo`llanilgan barcha shaxslarni himoya qilish prinsiplari to`plamining 10- prinsipiga binoan hibsga olingan «har bir shaxsga hibsga olish paytida uni hibsga olish sabablari va unga qo`yilgan har qanday ayb darhol xabar qilinadi»1. Faqat alohida hollarda gumon qilinuvchiga nisbatan prokurorning ruxsati bilan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasi qo`llanilishi mumkin. Bu holda gumon qilinuvchiga u ushlangan kundan boshlab o`n kun ichida ayb e`lon qilinishi lozim. Aks holda ehtiyot chorasi bekor qilinib, shaxs qamoqdan ozod qilinadi (JPKning 226-m.3-q.). Qamoqqa olish sud tomonidan tayinlangan jazo muddatiga hisoblab qo`shiladigan yagona ehtiyot chorasi hisoblanadi. Qamoqqa olishni qo`llash haqida asoslangan qaror (sud tomonidan ajrim) chiqarilib, unda qanday jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan yoki gumon qilinayotgan shaxs hamda tanlangan ehtiyot chorasi uchun asoslar ko`rsatiladi. Qaror (ajrim) kimga nisbatan chiqarilgan bo`lsa, shu shaxsga darhol e`lon qilinadi, shaxsning og`ir kasalligi yoki uning qochib ketganligi tufayli e`lon qilinishi mumkin bo`lmagan hollar bundan mustasno (JPKning 240-m.). Qamoqqa olishning qonun bilan belgilangan maqsadlari (JPKning 236-m.) to`liq hisoblanadi va ikki xil talqin qilinishi mumkin emas. Xususan, shaxsni aybni o`z bo`yniga olishi maqsadida qamoqqa olishga yo`l qo`yilmaydi. Ayblanuvchi u qanday asosga ko`ra qamoqqa olinganligini bilishga haqli, shuning uchun unga mazkur ehtiyot chorasini tanlash haqidagi qaror (ajrim) e`lon qilinishi lozim (JPKning 240-m.). Ayblanuvchiga nisbatan qamoqda saqlash tarzidagi ehtiyot chorasi qo`llanilayotganda, basharti uning yonida qurol, shuningdek saqlanishi man etilgan buyumlar yoxud ish uchun ahamiyatga molik narsa va hujjatlar bo`lishi mumkin deb o`ylashga yetarli asoslar bo`lganida shaxsiy tintuv va olib qo`yish, bu haqda qaror yoki ajrim chiqarilmasdan o`tkazilishi mumkin (JPKning 162-m. 2-q. 3-b.). JPKning 236-moddasi shuni ko`rsatmoqdaki, ayblanuvchi, sudlanuvchi surishtiruv, dastlabki tergov va suddan (qasddan, besh yildan ortiq

muddatga ozodlikdan mahrum etadigan), sodir etilgan jinoyat xavfliligi tufayli yashirinadi degan o`rinli taxmin ham qamoqda saqlash tarzidagi ehtiyot chorasini tanlash uchun asos bo`lishi mumkin. Qonundan shunday xulosa kelib chiqadiki, faqat shuning o`zi JPKning 236- moddasida ko`rsatib o`tilgan, ushbu ehtiyot chorasini qo`llash asoslaridan birini (hech bo`lmaganda taxminan) tasdiqlovchi dalillar bo`lmagan taqdirda ayblanuvchini noloyiq xulq-atvorda bo`lishga olib kelishi mumkin. Jinoyat xavfliligi tufayli qamoqda saqlashni ehtiyot chorasi tarzida qo`llash tergovchi, prokuror, sudning vazifasi emas, balki huquqi hisoblanadi. Undan ular ehtiyotkorlik bilan foydalanishi kerak, xususan ayblanuvchi shaxsini tavsiflovchi holatlarni hisobga olishi zarur. Og`ir va o`ta og`ir jinoyatlar to`g`risidagi ishlar bo`yicha sodir etilgan qilmishning xavfliligi sababining o`zi qamoqqa olish qonuniyligining asosiy mezoni rolini o`ynaydi. Qo`shimcha roli esa bunday ishlar bo`yicha JPKning 238-moddasidagi ko`rsatmalarga rioya etishdir. Shaxs qonuniy manfaatlarining muhim kafolati qonunda jinoiy jazolash chegarasi belgilanishidir, undan o`tib ehtiyot chorasi tarzida qamoqda saqlashni tanlashga yo`l qo`yilmaydi. Agar shaxsga nisbatan jiddiy jinoiy jazo xavfi bo`lmasa, uni qamoqda saqlash ma`noga ega emas, chunki uning noloyiq xulq-atvorda bo`lishi amri mahol. Ehtiyot chorasi tarzida qamoqqa olish Jinoyat kodeksida uch yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan qasddan sodir etilgan jinoyatlarga doir hamda extiyotsizlik oqibatida sodir etilib, buning uchun Jinoyat kodeksida besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlarga doir ishlar bo`yicha qo`llaniladi.1 (JPKning 242-m.). Alohida hollarda bu ehtiyot chorasi uch yildan ortiq bo`lmagan ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan qasddan sodir etilgan jinoyatlarga doir, shuningdek, extiyotsizlik oqibatida sodir etilib, buning uchun besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasida jazo nazarda tutilgan jinoyatlarga doir ishlar bo`yicha ham qo`llanilishi mumkin. (JPKning 242- m.). Ayrim hollarda deganda ilgari tanlangan ehtiyot chorasi shartlari ayblanuvchi bilan bog`liqligini tushunish kerak. Ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish voyaga yetmagan shaxsga nisbatan faqat JPKning 236-moddasida nazarda tutilgan asoslar bo`lganda va unga besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tayinlanishi mumkin bo`lgan qasddan jinoyat sodir etganlikda ayb e`lon qilingan hamda ayblanuvchining munosib xulq-atvorda bo`lishini boshqa ehtiyot choralari ta`minlay olmaydigan taqdirdagina qo`llanilishi mumkin (JPKning 558-m. 1-q.). Alohida hollarda deganda (JPKning 216-m. 3-q.) sodir etilgan jinoyatning xususiyati bo`yicha (odam o`ldirish aniq xavfi) yoki xulq-atvor xususiyati bo`yicha (ilgari tanlangan ehtiyot chorasi shartlari buzilganligi) yoxud boshqa hollarga ko`ra

(bir necha marotaba sudlanganlik) JPKning 236-moddasi oqibatlari vujudga kelishining aniq xavfi mavjud bo`lgan vaziyatlar tushuniladi. Shaxs qonuniy manfaatlarining muhim kafolati ayblanuvchi va gumon qilinuvchini qamoqda saqlashning cheklangan muddatlari va ularni uzaytirish tartibi qonunda belgilanganligidir. Bu muddat tergovni tamomlashning imkoni bo`lmagan hollarda va ehtiyot chorasini o`zgartirish uchun asoslar bo`lmagan taqdirda tegishincha Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori yoki viloyat, Toshkent shahar prokurori va unga tenglashtirilgan prokuror tomonidan besh oygacha uzaytirilishi mumkin. Qamoqda saqlash muddatini besh oydan ortiqqa,ya`ni yetti oygacha bo`lgan muddatga uzaytirishga faqat O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori o`rinbosari tomonidan, to`qqiz oygacha bo`lgan muddatga O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan yo`l qo`yiladi. Alohida hollarda, tergov qilinayotgan ishning o`ta murakkabligini inobatga olib, og`ir hamda o`ta og`ir jinoyatlar sodir etganlikda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan qamoqda saqlash muddati O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan bir yilgacha bo`lgan muddatga uzaytirilishi mumkin. Muddatni yana uzaytirishga yo`l qo`yilmaydi”1. Tergovi tamomlangan jinoyat ishining materiallari ayblanuvchiga va uning himoyachisiga tanishib chiqish uchun qamoqda saqlab turishning oxirgi muddati tugashidan kamida bir oy oldin taqdim etilishi lozim. Ayblanuvchi va uning himoyachisi ishning materiallari bilan tanishib chiqishi uchun ketgan vaqt ehtiyot chorasi tariqasida qamoqda saqlab turish muddatini hisoblab chiqishda e`tiborga olinmaydi. (JPKning 245-m. 5-q.). Ayblanuvchini qamoqda saqlab turish muddati tugagan jinoyat ishini sud qo`shimcha tergovga qaytargan, ishning holatlariga ko`ra esa, qamoqda saqlab turish tariqasidagi ehtiyot chorasini o`zgartirish mumkin bo`lmagan taqdirda, tergov ustidan nazoratni amalga oshirayotgan prokuror qamoqda saqlab turish muddatini ish unga kelib tushgan paytdan boshlab bir oygacha uzaytirishi mumkin. Ko`rsatilgan muddatni uzaytirish ayblanuvchi ish sudga yuborilgunga qadar qamoqda bo`lgan vaqtni hisobga olgan holda amalga oshiriladi (JPKning 246-m.). Jinoyat-protsessual qonun hujjatlari qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish tartibini belgilaydi (JPKning 247-m.). Ayblanuvchini qamoqda saqlab turishning belgilangan muddati tugashidan kamida besh kun oldin tergovchi bu muddatni uzaytirish huquqiga ega bo`lgan prokurorga ishni va iltimosnomani taqdim etishi shart, iltimosnomada tergovning

cho`zilish sabablari, aniqlanishi lozim bo`lgan tusmollar va holatlar, so`ralayotgan qo`shimcha muddat ko`rsatilishi lozim. Ayblanuvchini qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish huquqiga ega bo`lgan prokuror ish va tergovchining iltimosnomasi bilan tanishib chiqib, qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirishga ruxsat beradi yoki ehtiyot chorasini o`zgartiradi yoxud bekor qiladi. Prokuror ruxsat berishdan oldin o`ziga nisbatan qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish masalasi qo`yilayotgan shaxsni so`roq qilishi mumkin. Ko`rib chiqilayotgan ehtiyot chorasi xususiyatlari sirasiga uni ham mansabdor shaxslarning ayrim toifalariga, sudyalarga, deputatlarga (JPKning 239-m.), ham boshqa shaxslarga, xususan, ajnabiy fuqarolarga nisbatan qo`llashning o`ziga xos tartibi ham kiradi. Voyaga yetmagan shaxsga nisbatan qamoqqa olish faqat alohida hollarda, agar uch yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum etish tayinlanishi mumkin bo`lgan jinoyatni sodir etganlikda ayb taqdim qilingan hamda ayblanuvchining munosib xulq-atvorda bo`lishini boshqa ehtiyot choralari ta`minlay olmaydigan bo`lsa, qo`llaniladi. Prokuror voyaga yetmaganni qamoqqa olish uchun ruxsat berayotganida ish materiallari bilan shaxsan tanishib chiqishi, qamoqqa olish asoslarini tekshirishi, hodisaning favquloddaligiga ishonch hosil qilishi va ayblanuvchini ushbu ehtiyot chorasini qo`llash bilan bog`liq holatlar bo`yicha so`roq qilishi kerak (JPKning 558-m.). Ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olingan shaxslarni qamoqda saqlash tartibi JPKning 244-moddasida belgilangan. Ehtiyot chorasi tariqasida qamoqqa olingan ayblanuvchilar tergov hibsxonasining umumiy kameralarida saqlanadilar. Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud bir jinoyat ishi bo`yicha yoki bir necha o`zaro bog`liq ishlar bo`yicha ayblanuvchilarni alohida-alohida saqlash to`g`risidagi tergov hibsxonasining ma`muriyatiga ko`rsatma berishga haqli. Qamoqqa olinganlar Jinoyat kodeksi 15-moddasining to`rtinchi va beshinchi qismlarida nazarda tutilgan og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etishda ayblanayotgan bo`lsalar, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi bilan turma yoki tergov hibsxonasining bir kishilik kamerasida qamoqda saqlab turilishi mumkin. Bu chora voyaga yetmaganlarga, oltmish yoshdan oshganlarga, shifokor tomonidan tasdiqlangan og`ir bemorlarga va ruhiy kasallikka chalinganlarga nisbatan qo`llanilmaydi. Qamoqda saqlash sharoitlari tergov hibsxonasida saqlash sharoitlaridan farq qilmasligi kerak.

Qamoqda saqlanayotgan shaxslar ushlab turilganlar saqlanadigan joyda ko`pi bilan o`n sutkagacha olib turilishi mumkin. Qamoqqa olinganlarni tergov hibsxonasiga o`z vaqtida olib borishga imkoniyat bo`lmasa, ular ushlab turilganlar saqlanadigan joylarda o`ttiz sutkagacha saqlanishi mumkin. Qamoqqa olingan shaxsning huquqlarini cheklab, davlat ayni vaqtda uning qonuniy huquqlari va manfaatlari haqida g`amxo`rlik qiladi. Jinoyat-protsessual qonun hujjatlarida ayblanuvchi o`zining himoya qilish huquqini amalga oshirishi uchun keng kafolatlar nazarda tutilgan. Qamoqda saqlanayotgan shaxsga o`zining himoyachisi bilan xoli uchrashish, qonun hujjatlaridan foydalanish imkoniyati berilishi, shikoyat, iltimosnoma va boshqa protsessual hujjatlarni yozishi uchun ixtiyorida qog`oz va yozuv jihozlari bo`lishi lozim (JPKning 215-m.). Qamoqda saqlanayotgan shaxslar bilan muomalada bo`lganda odamiylik doirasidan chetga chiqishga yo`l qo`yilmaydi. Davlat qamoqqa olingan shaxsning boqimandalari va mol-mulkini muhofaza qilish haqida g`amxo`rlik qiladi. Masalan, JPKning 218-moddasi ushlab turilgan, qamoqqa olingan yoki ekspertiza o`tkazish uchun tibbiy muassasaga joylashtirilgan shaxsning qarovsiz va yordamga muhtoj voyaga yetmagan farzandlari, keksaygan ota-onalari, qaramog`ida boshqa shaxslar bo`lganda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudning ular qarindoshlarining yoki boshqa shaxslar yoxud muassasalarning homiyligiga topshirish majburiyatini nazarda tutadi. Tergovchi bu haqda darhol voyaga yetmaganlarning ishlari bo`yicha komissiyaga xabar qiladi. Komissiya bolalarni qarindoshlarining qaramog`iga topshiradi, agar ular bo`lmasa, komissiya bolalarni vasiylikka yoki homiylikka mahalliy vasiylik va homiylik organlari orqali topshirishga yoxud ularni bolalar muassasalariga joylashtirishga haqli. Ko`rilgan choralar haqida komissiya tegishli mansabdor shaxsni xabardor qilishi kerak. Prokuror qamoqda saqlanayotganning bolalarini vasiylikka olish choralari ko`rilishi ustidan nazorat qilishi shart. Qamoqda saqlanayotgan shaxs o`z bolalariga nisbatan ko`rilgan choralar haqida ushlab turilganlarni saqlash joyi ma`muriyati orqali xabardor qilinadi. JPKning 218-moddasi surishtiruv organi, tergovchi yoki sud zimmasiga zarur hollarda ayblanuvchining mol-mulki va uy-joyini qo`riqlash choralarini qabul qilishni yuklaydi, bu esa odatda mol-mulkni saqlash uchun topshirishdan hamda xonani berkitib surg`ichlashdan iborat. Qamoqqa olingan shaxs o`zining mol- mulkini qo`riqlash bo`yicha ko`rilgan choralar haqida xabardor qilinadi.

Qonun surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud zimmasiga gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchiga nisbatan ushlab turish, qamoqda saqlab turish yoki ekspertiza o`tkazish uchun tibbiy muassasaga joylashtirish tarzida protsessual majburlov qo`llanilganda bu haqda yigirma to`rt soatdan kechiktirmasdan uning oila a`zolaridan biriga, ular bo`lmagan taqdirda qarindoshlariga yoki yaqin kishilariga xabar berish, shuningdek bu haqda ish yoki o`qish joyiga ma`lum qilish majburiyatini yuklaydi (JPKning 217-m. 1-q.). Ushlab turilgan, qamoqda saqlanayotgan yoki tibbiy muassasaga joylashtirilgan shaxs boshqa davlatlarning fuqarosi bo`lsa, bu holda yuqorida ko`rsatilgan muddat ichida O`zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligiga xabar berilishi shart (JPKning 217-m. 2-q.). Qonun ayblanuvchilarning qamoqqa olinishi shart bo`lgan hollarni belgilab qo`ymaydi. Dastlabki tergov organlari va sudlar qamoqqa olishni og`ir jinoyatlar sodir etganlikda ayblanayotgan hamda jamiyat uchun katta xavf tug`diradigan shaxslarga nisbatan qo`llab, shuni hisobga olishlari kerakki, jinoyat protsessual qonun hujjatlari shaxsning erkinliklari va qonuniy huquqlarini jiddiy tarzda cheklamaydigan boshqa ehtiyot choralarini (nafaqat munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxatni) qo`llash imkoniyatini nazarda tutadi. Ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini qo`llash zarurati uchun asoslar bo`lmagan taqdirda (JPKning 236-m.) ehtiyot chorasi tanlanmaydi, ilgari tanlangani esa bekor qilinadi. Ravshanki, ehtiyot choralari hech qanday zarurat bo`lmaganda qo`llanilganda, huquqiy me`yorlarning samaradorligi haqida gapirish mumkin emas. Ehtiyot chorasi bekor qilinmagan taqdirda ham, garchi uni qo`llash asoslari keyinchalik yo`q bo`lsa-da, aynan shunday holat yuzaga keladi. Ehtiyot chorasi tariqasida qamoqda qonunga xilof ravishda saqlab turish tufayli shaxsga yetkazilgan ziyon, basharti keyinchalik unga nisbatan oqlov hukmi chiqarilgan bo`lsa yoki jinoyat ishi reabilitatsiya asoslariga ko`ra tugatilgan bo`lsa, to`liq hajmda qoplanadi (JPKning 248-m.). Garov Garov (JPKning 249-m.) ayblanuvchi, sudlanuvchi, ularning qarindoshlari, boshqa fuqarolar yoki yuridik shaxslar tomonidan dastlabki tergov organi yoki sudning depozit hisobvarag`iga topshiriladigan pul mablag`i yoki qimmatbaho buyumlardan iboratdir. Agar garov ayblanuvchi yoki uning oila a`zolari tomonidan

topshirilgan bo`lsa, ayblanuvchi pul yoki boyliklarni yo`qotishdan qo`rqqanligi uchun qo`llanilgan choraga ko`nadi. Garov boshqa shaxslar tomonidan topshirilganida ayblanuvchi ushbu shaxslarga zarar yetkazmaslik istagida qo`llanilgan chorani buzmaslikka harakat qiladi. Garov ehtiyot chorasini tanlash paytida topshiriladi. Shu bilan u mulkiy undiruv ayblanuvchi noloyiq xatti- harakatlar sodir etganidan keyin amalga oshiriladigan shaxsiy kafillikdan farq qiladi. Tergovchi yoki sud bunda ayblanuvchiga uning taxmin qilingan sheriklari ko`mak berishiga yo`l qo`ymaslik uchun ayblanuvchi va garovga qo`yuvchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning xususiyatini aniqlashi kerak. Garov bir necha garovga qo`yuvchilar tomonidan kiritilishi bundan istisno emas, lekin bu haqda qonunda to`g`ridan-to`g`ri aytilmagan. Garov predmeti bo`lib, pul mablag`i yoki qimmatbaho buyumlardan tashqari, ko`chmas mulk ham bo`lishi mumkin (JPKning 249-m. 1-q.). Garov summasi eng kam oylik ish haqining yigirma baravaridan oz bo`lishi mumkin emas va uni surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud ayblovning og`irligini, ayblanuvchining, sudlanuvchining va garovga qo`yuvchining shaxsini, garovga qo`yuvchining mulkiy ahvolini va uning ayblanuvchi bilan munosabatlarini e`tiborga olib belgilaydi (JPKning 249-m. 3-q.). Garov summasining miqdori shu tarzda bo`lishi kerakki, u ayblanuvchining munosib xulq-atvorini amalda ta`minlasin. Har holda u jinoyat tufayli yetkazilgan ziyondan hamda arz qilingan fuqarolik da`vosi summasidan kam bo`lmasligi kerak. Pullarni garovga qo`yuvchining o`zi berishi mumkin. Garovga qo`yganlik haqidagi kvitansiya tergovchiga yoki sudga topshirilib, u ishga qo`shib qo`yiladi. Qimmatbaho buyumlarni qabul qilish to`g`risidagi hujjat ishga qo`shib qo`yiladi. Ayblanuvchi o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni buzgan taqdirda (JPKning 46- m.), garov sud ajrimi bilan davlatning mulkiga o`tkaziladi va ayblanuvchi, sudlanuvchiga nisbatan jiddiyroq ehtiyot choralari qo`llaniladi (JPKning 249-m. 7- q.). Garov qabul qilinganligi haqida surishtiruvchi, tergovchi, prokuror bayonnoma tuzadilar, sud esa sud majlisi bayonnomasiga tegishlicha yozib qo`yadi. Garovga qo`yuvchi o`zining olgan majburiyatidan garovning davlat foydasiga o`tib ketishi uchun sabab bo`ladigan asoslar kelib chiqqunga qadar voz kechishi mumkin (JPKning 249-m. 4-q.). Ehtiyot chorasini o`zgartirish uni tanlash shart-sharoitlari buzilganligi tufayli ro`y bermayotgan bo`lsa, shuningdek ish bo`yicha ish yuritish tugatilgan hollarda yoxud sud hukmi kuchga kirishi munosabati bilan garov garovga qo`yuvchiga qaytariladi (JPKning 249-m. 6-q.). Ayblanuvchi, sudlanuvchi zimmasiga olgan majburiyatlarini buzgan taqdirda garov sud ajrimi bilan davlat foydasiga

o`tkaziladi va ayblanuvchiga, sudlanuvchiga nisbatan jiddiyroq ehtiyot chorasi qo`llaniladi (JPKning 249-m. 5-q.). Garov qo`yuvchining mulkiy zarar ko`rishi o`z ixtiyoriga ko`ra yuz beradi. U garovga qo`yganda o`ziga ishonib ayblanuvchi munosib xulq-atvorda bo`ladi deb xato fikr yuritgan, chunki ayblanuvchi uning umidlarini oqlamagan. Lekin qonun garov qo`yuvchiga ma`lum darajada ayblanuvchining hulq-atvorini nazorat qilish huquqini beradi. Garovga qo`yuvchi har qanday holda o`z zimmasiga olgan majburiyatlardan garovning davlat foydasiga o`tib ketishi uchun sabab bo`ladigan asoslar kelib chiqqunga qadar voz kechishi mumkin. Nazarimizda, bu holda garov qaytarib berilishi kerak, ayblanuvchiga nisbatan esa boshqa ehtiyot chorasi qo`llanilishi kerak. Agar ayblanuvchi protsessual huquqbuzarliklarni sodir etgan bo`lsa, bu holat ehtiyot chorasining jiddiyroq turini qo`llash uchun asos bo`lishi mumkin emas. Garovdan ayblanuvchi foydasiga voz kechish asosliligi ustidan nazorat bu ehtiyot chorasini tanlagan mansabdor shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Garovga qo`yuvchi garov davlat foydasiga o`tganligi tufayli yetkazilgan ziyonni ayblanuvchidan undirishga haqli. Garov qo`yilganda garovga qo`yuvchi ehtiyot chorasi tanlangan ayblov mohiyati, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga nisbatan jazo ehtimoli va garovga qo`yuvchining javobgarligi haqida xabardor qilinishi kerak. U garovning davlat foydasiga o`tib ketishi uchun sabab bo`ladigan asoslar kelib chiqqunga qadar o`z zimmasiga qabul qilgan majburiyatdan voz kechishi mumkin. Ehtiyot chorasini o`zgartirish uni tanlash shart-sharoitlari buzilganligi tufayli ro`y bermayotgan bo`lsa, shuningdek ish bo`yicha ish yuritish tugatilgan hollarda yoxud sud hukmi kuchga kirishi munosabati bilan garov garovga qo`yuvchiga qaytariladi (JPKning 249-m.). Garov ehtiyot chorasi sifatida ixtiyoriy asoslarda bo`lishi mumkin. Garovga qo`yuvchi muayyan sharoitlarda qo`llanilgan ehtiyot chorasidan voz kechishga haqli (chet elga safarga ketayotganida, armiyaga chaqirilganida va hokazo). Munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat JPKning 250-moddasiga binoan «munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat ayblanuvchining yoki sudlanuvchining surishtiruvchiga, tergovchiga, prokuror yoki sudga tergov va suddan yashirinmaslik, jinoyat ishi bo`yicha haqiqatni aniqlashga to`sqinlik qilmaslik, jinoiy faoliyat bilan shug`ullanmaslik, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudning chaqiruvi bilan yetib kelish haqida

bergan yozma majburiyatidan iboratdir. Tilxat beruvchi shaxs bundan tashqari o`z zimmasiga surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudning ijozatisiz ushbu aholi punktidan chiqib ketmaslik va shu aholi punkti doirasida istiqomat joyini o`zgartirsa, bu haqda ularni xabardor qilish majburiyatini oladi». Umumiy fikrga ko`ra, munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat eng yengil ehtiyot chorasi bo`lib, u faqat ehtiyot choralari institutini qo`llash orqali erishilishi mumkin bo`lgan ayrim maqsadlarni bajarishga yo`naltirilgan. Ayblanuvchining tergov va suddan bo`yin tovlamasligini, ish bo`yicha haqiqatni aniqlashga monelik qilmasligini va jazo o`tashini ta`minlash bunday maqsadlar sirasiga kiradi. Shuning uchun ushbu ehtiyot chorasi doimiy yoki vaqtinchalik yashash joyiga ega bo`lgan ayblanuvchilar o`ta og`ir bo`lmagan jinoyatlar sodir etganida, basharti ularning erkinlikda bo`lishi ishning ko`rib chiqilishiga xalaqit berishiga asoslar bo`lmasa, normal chora bo`lishi kerak. Munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat ayblanuvchi va sudlanuvchi harakatlanishining erkinligini cheklaydi: ular tegishli organlar ruxsatisiz dastlabki tergov va ish sudda ko`rib chiqiladigan butun vaqt mobaynida yashash majburiyatini bergan, o`zlari turgan joydan ketishga haqli emas. Yashash manzilini o`zgartirish ham ayblanuvchi yoki sudlanuvchi uchun erkin bo`lmasdan, tegishli shaxs yoki organning dastlabki ruxsatiga bog`liq bo`lib qoladi. Ravshanki, yashash manzili deganda shaxsning doimiy yashash manzilini yoki vaqtinchalik bo`lish joyini (masalan, qisqa davrdagi ishlovchilar, oliy o`quv yurtlarining o`quvchilari, safardagilar va shu kabilar) tushunish kerak. Ushbu ehtiyot chorasini qo`llash protsessual jihatdan ikkita hujjat tuzish orqali rasmiylashtiriladi: tegishli davlat organi yoki mansabdor shaxs nomidan chiqariladigan munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat tarzidagi ehtiyot chorasini tanlash to`g`risidagi qaror va ayblanuvchi yoki sudlanuvchi imzo qo`yib, yozma ravishda o`z zimmasiga oladigan majburiyat. Tilxatning o`zida ayblanuvchi yoki sudlanuvchining ruxsatsiz ketishi mumkin bo`lmagan yashash yoki vaqtincha bo`lish manzili ko`rsatiladi. Muayyan sharoitlarda tilxatning buzilishi jiddiyroq ehtiyot chorasiga sabab bo`lishi mumkin, bu haqda ayblanuvchi (sudlanuvchi) xabardor qilinadi. Tilxatda u qaysi vaqtga tanlangani ko`rsatiladi. Mehnat faoliyati uzoq muddatli safarlar bilan bog`liq bo`lgan shaxslarga nisbatan bunday ehtiyot chorasini qo`llash maqsadga muvofiq emasdir (uzoqqa qatnaydigan poyezdlarning provodnigi, diplomatiya hujjatlarini tashuvchi shaxs va hokazo). Munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxat kazarma holatida bo`lgan

muddatli harbiy xizmatchilarga nisbatan qo`llanilmaydi. Ular qo`mondonlik ruxsatisiz harbiy qismni qoldirish, shuningdek chaqiruvga ko`ra o`zlari kelish imkoniyatiga ega emaslar. Doimiy yashash joyiga ega bo`lmagan shaxslarga nisbatan ham munosib xulq-atvorda bo`lish haqidagi tilxatni qo`llash mumkin emas. Shaxsiy kafillik va jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi JPKning 251-moddasiga binoan shaxsiy kafillik ishonchga sazovor bo`lgan shaxslarning ayblanuvchi, sudlanuvchi munosib xulq-atvorda bo`lishiga kafil ekanliklari haqida yozma majburiyat olishlaridan iboratdir. Shunday qilib, ushbu ehtiyot chorasi ham ayblanuvchining tergov va suddan bo`yin tovlashga intilishiga barham beradi, ham uning munosib xulq-atvorini ta`minlaydi. Kafilning ishonchliligiga shubha bo`lgan taqdirda tergovchi va sud unga ishonch hosil qilish mumkinligini tasdiqlovchi dalillar taqdim etilishini talab qilishi mumkin. Kafilning obro`si, uning xizmat mavqei, jamoadagi, turmushdagi xulq-atvori, uning shaxsiy fazilatlari, shuningdek bu ma`lumotlar nafaqat ehtiyot chorasini qo`llaydigan shaxslarga, balki keyinchalik ehtiyot chorasi to`g`risidagi masalani qayta ko`rib chiqadigan, uning qonuniyligi va asosliligi ustidan nazorat qiladigan shaxslarga ma`lum bo`lishi kerakligi sababli kafillarni tavsiflovchi ma`lumotlar ehtiyot chorasini tanlash haqidagi qarorda o`z aksini topishi kerak. Amaliyotda, odatda ayblanuvchi bilan birga ishlovchilar, uning qarindoshlari, yaqin do`stlari kafillar bo`ladi. Kafillar o`zlarining sud-tergov organlari oldidagi majburiyatining alohida xususiyati tufayli ularning iltimosi yoki to`g`ridan-to`g`ri roziligisiz tayinlanishi mumkin emas. JPKning 251-moddasi 3-qismiga binoan, kafillar ushbu ehtiyot chorasi qo`llanilishiga sabab bo`lgan ayblovning mohiyati, ayblanuvchiga qo`llanilishi mumkin bo`lgan jazo, oldini olish maqsadida kafillik tariqasidagi ehtiyot chorasi ko`rilgan harakat ayblanuvchi, sudlanuvchi tomonidan sodir etilgan taqdirda kafillarning javobgarligi haqida ogohlantirilishi lozim. Bu ma`lumotlar kafillikka olish bayonnomasida qayd qilinib, uni shu ehtiyot chorasini qo`llayotgan mansabdor shaxs, ayblanuvchi, sudlanuvchi va kafillar imzolashi lozim yoki bu ma`lumotlar sud majlisi bayonnomasida aks ettiriladi. Bundan tashqari, har bir kafillikka oluvchi kafillik to`g`risida tilxat beradi. Ushbu ehtiyot chorasini qo`llash tashabbusini ham ayblanuvchilar va kafillikka oluvchilar, ham

sud-tergov organlari ko`rsatishi mumkin. Kafillikka oluvchi ayblanuvchining munosib xulq-atvorini hamda tergov va sudga kelishini ta`minlash bo`yicha o`z zimmasiga olgan majburiyatlarning ixtiyoriyligi yozma ariza berish orqali o`z kafilligidan, basharti u ayblanuvchining munosib xulq-atvorini ta`minlashga qodir emasligiga ishonch hosil qilsa, voz kechish huquqini belgilaydi (masalan, kasallik, ayblanuvchi bilan munosabatlari buzilganligi tufayli va hokazo). Bunday voz kechganlik, basharti u tergov organlari va sud ayblanuvchi bo`yin tovlamasligini ta`minlash bo`yicha chora-tadbirlarni kafillikka oluvchi oldini olishga majburiyat olgan xatti-harakatlarni ayblanuvchi sodir etgunga qadar ko`rishi mumkinligi uchun o`z vaqtida amalga oshirilgan bo`lsa, kafillar sonini surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud belgilaydi. Ayblanuvchi tergov va suddan bo`yin tovlamayotganligiga to`laroq va xolisona ishonch hosil qilish uchun kafillar soni kamida ikkita bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Bu ayblanuvchining o`zi uchun ham katta ahamiyatga ega, chunki o`ziga tanish bo`lgan ikki kishining kafilligi bir kishining kafilligiga qaraganda unga ko`proq mas`uliyat yuklaydi hamda bo`yin tovlamaslikni va chaqiruvga ko`ra o`z vaqtida kelishni kafolatlaydi. Alohida hollarda yuksak ishonchga sazovor bo`lgan bitta shaxs ham kafil bo`lishi mumkin. JPKning 251-moddasida nazarda tutiladiki, ayblanuvchi, sudlanuvchi oldi olinishi uchun shaxsiy kafillik qo`llanilgan harakatlarni sodir etgan taqdirda kafil qonunda belgilangan javobgarlikka tortiladi, ya`ni unga nisbatan eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solish mumkin (O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeksining 208- m.). Qonunga binoan, jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi ayblanuvchining, sudlanuvchining munosib xulq-atvorda bo`lishiga kafil ekanligi to`g`risidagi yozma majburiyat tarzida bayon qilingan jamoat birlashmasi yoki jamoaning qaroridan iboratdir (JPKning 252-m.). Jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi ushbu jamoaning jinoiy ta`qib qo`zg`atilgan shaxsga nisbatan ishonchiga asoslangan bo`lishi kerak. Ushbu ehtiyot chorasining samarasi jamoa a`zolari o`rtasida o`tkaziladigan tarbiyaviy ish sifati va faoliyatiga, o`z xodimlarini har tomonlama bilishga va ularning xulq- atvorini nazorat qilish mumkinligiga bevosita bog`liqdir. JPKning 252-moddasiga binoan, jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi yozma majburiyat tarzida rasmiylashtiriladi. Bunday majburiyat jamoa a`zolarining ko`pchiligi fikrini aks ettirishi kerak, shunning uchun u, basharti

xodimlarning umumiy majlisida qabul qilinib, uning bayonnomasida jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafilligi haqidagi qaror aks ettirilgan bo`lsa, qonuniydir. Bu majburiyat surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudga taqdim qilinadi, ular jamoat birlashmasi yoki jamoaning kafillik haqidagi qaroriga rozi bo`lgan taqdirda ushbu ehtiyot chorasini tanlab, bu haqda qaror yoki ajrim chiqaradilar. Ayni vaqtda jamoat birlashmasi yoki jamoa vakiliga ushbu ehtiyot chorasi qo`llanilishiga sabab bo`lgan ayblovning mohiyati ayblanuvchiga, sudlanuvchiga esa, basharti xulq-atvori nomunosib bo`lsa, ehtiyot chorasi jiddiyrog`i bilan almashtirilishi mumkinligi tushuntirilgani to`g`risida bayonnoma tuziladi (JPKning 252-m. 2-q.) Jamoat birlashmasi yoki jamoa faqat o`z a`zosi bo`lgan ayblanuvchini kafillikka olishi mumkin. Bu xulosa shundan kelib chiqadiki, jamoaning kafilligi kafillikka oluvchi jamoaning ayblanuvchiga nisbatan, odatda, tashkilot a`zolarining uzoq muddatda va bevosita muomala qilish, uning ijobiy ishchanlik va amaliy fazilatlarini bilish natijasida shakllanadigan ishonchini nazarda tutadi. Faqat ayblanuvchi bilan doimiy muomalada bo`lgan taqdirda tashkilot o`z kafilligining natijalarini ko`rishi, ular haqida sud-tergov organlarini xabardor qilishi mumkin. Shaxsning uni kafillikka olgan tashkilot tarkibidan chiqib ketishi tashkilotning zimmasiga ayblanuvchining munosib xulq-atvorini ta`minlash bo`yicha yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish imkoniyatidan mahrum qiladi. Shu boisdan ayblanuvchi, sudlanuvchi boshqa ishga o`tgan yoxud istiqomat joyini o`zgartirgan taqdirda jamoat birlashmasi yoki jamoa bu haqda ehtiyot chorasini tanlagan surishtiruvchi tergovchi, prokuror yoki sudga darhol xabar berishi shart (JPKning 252-m. 3-q.). Bunday xabar mavjudligi jamoa kafilligi bekor qilinishi hamda zarurat bo`lganda boshqa ehtiyot chorasi tanlanishi uchun asos bo`ladi. Ayblanuvchining, sudlanuvchining xulq-atvori nomunosib bo`lgan taqdirda jamoat birlashmasi yoki jamoa kafillikdan voz kechishga haqlidir (JPKning 252-m. 4-q.). Shaxsni kafillikka oluvchi jamoat birlashmasi yoki jamoa ushbu ehtiyot chorasi tanlangan ish mohiyati haqida xabardor qilinishi kerak. Ular o`z kafilligidan voz kechishga haqli. Agar ayblanuvchi (sudlanuvchi) ushbu ehtiyot chorasining oldini olish uchun tanlangan xatti-harakatlarni sodir etsa, jamoat birlashmasi yoki jamoa javobgar bo`lmaydi.

Voyaga yetmaganni kuzatuv ostiga olish uchun topshirish BMT Bosh Assambleyasi tomonidan tasdiqlangan Birlashgan Millatlar Tashkilotining voyaga yetmaganlarga nisbatan odil sudlovni amalga oshirishga taalluqli minimal standart qoidalarining 5.1-bandiga binoan «voyaga yetmaganlarga nisbatan odil sudlov tizimi birinchi navbatda voyaga yetmaganning xotirjamligini ta`minlashga hamda voyaga yetmagan huquqbuzarlarga nisbatan har qanday ta`sir chorasi hamma vaqtda huquqbuzar shaxsi xususiyatiga ham, huquqbuzarlikning holatlariga ham mutanosib bo`lishini ta`minlashga qaratilgandir»1. Voyaga yetmaganni ota-onasi, vasiylar, homiylar, yopiq bolalar muassasasi ma`muriyati qaramog`iga topshirish JPKning 556-moddasida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi hamda mazkur shaxslardan birontasi voyaga yetmaganning tergovchi, prokuror huzuriga va sudga o`z vaqtida kelishini, shuningdek ayblanuvchining JPKning 46-moddasida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarini ta`minlash mas`uliyatini yozma ravishda o`z zimmasiga olishidan iboratdir. Mazkur ehtiyot chorasi yuridik tabiatiga ko`ra kafillikka o`xshash hisoblanadi. Ammo shaxsiy kafillik hamda voyaga yetmaganni kuzatuv ostiga olish uchun topshirish o`rtasida jiddiy farqlar mavjud: ular qo`llaniladigan shaxslar doirasi bo`yicha farq qiladi. Kuzatuv ostiga olish uchun topshirish voyaga yetmagan ayblanuvchiga nisbatangina, shaxsiy kafillik esa har qanday ayblanuvchiga nisbatan qo`llaniladi. Shaxsiy kafillik to`g`risidagi majburiyatni har qanday shaxs, kuzatuv ostiga olish uchun topshirishda esa faqat ota-ona, vasiy, homiy yoki bolalar muassasasi ma`muriyati zimmasiga olishi mumkin. Tergovchi, prokuror, sud voyaga yetmagan shaxsni qarovga topshirishdan oldin ota-onalar, vasiylar yoki homiylarning shaxsi, ularning voyaga yetmagan shaxs bilan o`zaro munosabati haqida ma`lumot to`plashi va ular o`smirni qarov ostiga olishni lozim darajada amalga oshirishga qodir ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak (JPKning 556-m.). Mazkur ehtiyot chorasini qo`llash ota-onalar, vasiylar, homiylar yoki boshqa shaxslarning roziligi mavjudligini nazarda tutadi. Bu rozilik o`z navbatida voyaga yetmagan shaxs ustidan lozim darajada nazoratni amalga oshirish imkonini bermaydigan, ko`zda tutilmagan holatlar: kasallik, ish bo`yicha band bo`lganlik, voyaga yetmagan shaxs bilan o`zaro munosabatlarning yomonlashuvi sababli kuzatuv ostiga olishdan voz kechish imkoniyatini beradi. Ammo ota-onalarning

kuzatuv ostiga olishga roziligi ushbu ehtiyot chorasini qo`llash uchun yetarli hisoblanadi. Tergovchi (sud) bunda sodir etilgan jinoyatning og`irligi darajasidan, voyaga yetmaganni uni sodir etishga olib kelgan sabab va sharoitlardan kelib chiqishi kerak. Kafilning ma`naviy qiyofasini, uning voyaga yetmagan shaxs bilan o`zaro munosabatlari xususiyatlarini aniqlash masalasi muhimdir. Yopiq bolalar muassasalarining (bolalarni qabul qilish-taqsimlash joylari, maxsus maktablar va hokazo) rahbarlaridan rozilik talab etilmaydi, ular topshiriqdan voz kechishga haqli emas. Ota-onalardan, vasiylardan, homiylardan, bolalar muassasasi rahbarlaridan voyaga yetmagan shaxsni qarovga qabul qilish haqida tilxat olinayotganda ular ushbu ehtiyot chorasining qo`llanilishiga asos bo`lgan ayblovning mohiyati, ayblanuvchiga tayinlanishi mumkin bo`lgan jazo va voyaga yetmagan shaxs sodir etishi ehtimol tutilgan qilmishlarning oldini olish maqsadida qarovga berilganidan keyin u xuddi ana shu xatti-harakatlarni sodir etsa, qarovga oluvchilarning javobgarligi haqida xabardor qilinishi lozim. Bu ma`lumotlar qarovga berish bayonnomasida yoki sud majlisi bayonnomasida aks ettiriladi. Ota-onalarning, ularning o`rnini bosuvchi shaxslarning, bolalar muassasalari rahbarlarining, o`z qaroviga olgan voyaga yetmaganga nisbatan o`zlari qabul qilgan yozma majburiyatlarni bajarmasligi eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo`ladi (O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksi, 207-m.). Ehtiyot choralarini qo`llash uchun asoslar bo`lgan taqdirda, voyaga yetmagan ayblanuvchini, sudlanuvchini turmush va tarbiyalanish sharoitiga ko`ra ilgarigi joyida qoldirib bo`lmasa, u tergovchining prokuror sanksiya bergan qaroriga yoki sudning ajrimiga binoan bolalar muassasasiga joylashtirilishi mumkin (JPKning 557-m.). Yopiq turdagi bolalar muassasasiga voyaga yetmaganni joylashtirishda shuni hisobga olish kerakki, bu narsa sodir etilgan qilmishi uchun unga nisbatan jazo sifatida muddatni bolalar tarbiya koloniyasida o`tash sharti bilan ozodlikdan mahrum etish qo`llanilishi yoki yopiq turdagi bolalar tarbiya muassasasiga yuborish tarzidagi tarbiyaviy xususiyatdagi majburlov chorasi belgilangan hollardagina mumkin bo`ladi. Voyaga yetmagan shaxsni qarov ostiga olgan bolalar muassasasining ma`muriyati ayblanuvchining tergovchiga, sudga kelishini nafaqat ta`minlash choralarini ko`rishi, balki o`smirning koloniyaning boshqa tarbiyalanuvchilariga salbiy ta`sirini istisno etishi kerak.

Voyaga yetmagan ayblanuvchilar bolalar muassasasining ma`muriyati qaroviga berilganida (bu yerda tarbiya muassasalari, internat-maktablar, bolalar uylari, bolalarni qabul qilish-taqsimlash joylari haqida fikr yuritilmoqda), qonun mazmuniga ko`ra yozma majburiyatni mazkur muassasa rahbari berib, u voyaga yetmagan shaxs xulq-atvori ustidan kundalik nazorat qilish, uning tergovchi yoki sudga kelishini ta`minlash uchun tarbiyachilar orasidan muayyan bir shaxsni tayinlaydi. Ota-onalar, vasiylar, homiylar, yopiq bolalar muassasasi ma`muriyati, basharti u yoki bu sabablarga ko`ra o`z zimmalaridagi majburiyatlarni amalga oshirolmasa, sababini ko`rsatgan holda qarovdan voz kechishni arz qilishi mumkin. Bunday holda bu ehtiyot chorasi boshqasiga o`zgartiriladi. Ko`rilayotgan ehtiyot chorasida tarbiya va oldini olish xususiyatidagi jihatlar to`liq hajmda mavjud bo`lgan taqdirda u jinoyat protsessual majburlovning samarali choralari toifasiga kiritilishi mumkin. Harbiy xizmatchining xulq-atvori ustidan ko`mondonlik kuzatuvi JPK 254-moddasining mazmuniga ko`ra, harbiy qismning qo`mondonlik kuzatuvi ayblanayotgan muddatli harbiy xizmatchi yoki o`quv yig`iniga chaqirilgan harbiy xizmatga majbur shaxslarga nisbatangina qo`llanilishi mumkin. O`zlariga nisbatan ehtiyot chorasi sifatida harbiy qism qo`mondonligi kuzatuvi tanlangan harbiy xizmatchilar qurol olib yurish huquqidan vaqtincha mahrum bo`ladilar, o`z boshliqlari yoki kunu tun navbatchilik qiluvchilar kuzatuvi ostida doimo bo`ladilar, yakka tartibda qismdan tashqaridagi ishga yuborilmaydilar, qorovulga va boshqa mas`ul ishlarga tayinlanmaydilar. Harbiy xizmatchi ustidan boshliqlar yoki kunu tun navbatchilik qiluvchilar tomonidan doimiy kuzatuv uning qism tashqarisiga chiqishini istisno etadi. Mazkur ehtiyot chorasi ayblanuvchi uchun maxsus tartibot yaratadi. Bunday kuzatuvni amalga oshirishda cheklashlarning o`zi harbiy xizmat sharoitlarida harbiy xizmatchiga zarur tarbiyaviy ta`sir ko`rsatadi, chunki jinoyat sodir etib, u shu tariqa harbiy burchni ado etishni buzganini, shuningdek xizmat o`taydigan o`sha qismda maxsus shart-sharoitlarga qo`yilganini biladi. Qonunga muvofiq harbiy qism qo`mondonligi kuzatuvini ehtiyot chorasi sifatida tanlagan organ qo`mondonlikka ehtiyot chorasi tanlangan ish mohiyati

haqida xabar berishi shart. Harbiy qism qo`mondonligi kuzatuvini belgilab qo`yish haqida mazkur ehtiyot chorasini tanlagan organ xabardor qilinadi. Qonunda qism qo`mondonligining o`z majburiyatlarini bajarmaganligi uchun javobgarligi haqida ko`rsatmalar yo`q. Bu masala har bir muayyan holda Qurolli Kuchlar Ustavi qoidalaridan kelib chiqqan holda hal etiladi. Ayblanuvchi oldini olish maqsadida mazkur ehtiyot chorasi qo`llanilgan harakatlarni sodir etgan taqdirda qo`mondonlik surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudni bu haqda darhol xabardor qilishi shart (JPKning 254-m.). Ehtiyot choralarining bekor qilinishi va o`zgartirilishi Har qanday ehtiyot chorasi qat`iy belgilangan maqsadga ega. U, basharti unda keyinchalik zarurat bo`lmasa, bekor qilinadi yoki jiddiyrog`i bilan yoxud ish holatlari taqozo etgan taqdirda yengilrog`i bilan almashtiriladi. Jinoyat ishini tugatish, oqlov hukmi chiqarish, jazo tayinlamasdan yoki jazodan ozod qilish bilan ayblov hukmi chiqarish ilgari tanlangan ehtiyot chorasini bekor qilishning asoslari hisoblanadi. Masalan, agar gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi o`zining hech qayoqqa ketmaslik haqidagi majburiyatini buzganda ehtiyot chorasi qattiqrog`iga o`zgartiriladi. Ehtiyot chorasini bekor qilish yoki o`zgartirish surishtiruvchi, tergovchi yoki prokurorning qarori bilan, ish sudga topshirilganidan keyin esa sudning ajrimi bilan amalga oshiriladi (JPKning 240-m.). Prokurorning ehtiyot chorasini tanlash, o`zgartirish yoki bekor qilish haqida bergan yozma ko`rsatmalari surishtiruv va dastlabki tergov organi tomonidan darhol ijro etilishi kerak (JPKning 382-m.). Ish sudga topshirilganidan keyin faqat sud ehtiyot chorasini bekor qilish yoki o`zgartirishga haqli (JPKning 396, 422-m.). Jinoyat ishini qo`zg`atganda yoki qo`shimcha tergov yuritish uchun ishni yuborganda sud tomonidan tanlangan ehtiyot chorasi (JPKning 416, 417-m.) surishtiruvchi, tergovchi va prokuror uchun majburiy hisoblanmaydi hamda ular tomonidan belgilangan tartibda bekor qilinishi yoki o`zgartirilishi mumkin. Ehtiyot chorasi tariqasida qamoqda qonunga xilof ravishda saqlab turish tufayli shaxsga yetkazilgan ziyon, basharti unga nisbatan oqlov hukmi chiqarilgan bo`lsa yoki jinoyat ishi reabilitatsiya asoslariga ko`ra tugatilgan bo`lsa, surishtiruvchi,

tergovchi, prokuror va sudning aybidan qat`i nazar, davlat tomonidan to`liq hajmda qoplanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mixaylovskaya N.G., Odinsov V.V. Iskusstvo sudebnogo oratora. M., 1981. 2. Mixaylyans A.G. Profilakticheskaya funksiya sovetskogo ugolovnogo protsessa. Tashkent. 1977. 3. Mixaylyans A.T. Ugolovno-protsessualnaya deyatelnost po preduprejdeniyu prestupleniy. Tashkent, 1975. 4. Moskalkova T.N. Etika ugolovnogo protsessualnogo dokazivaniya. Stadiya predvaritelnogo rassledovaniya. M., 1996. 5. Motovilovker Y.O. O prinsipax obyektivnoy istini, prezumpsii nevinovnosti i sostyazatelnosti protsessa. Yaroslavl. 1978. 6. Muravyev N. Prokurorskiy nadzor, yego ustroystvo i deyatelnost. T. 1, M., 1889. 7. Nauchno-prakticheksiy kommentariy k Ugolovno-protsessualnomu kodeksu RSFSR. Izd. 2-ye, pererab. I dop. / Pod obsh. red. V.M.Lebedeva, M., 1997. 8. Nikolaychik V.M. SSHA: «Bill o pravax» i politseyskoye rassledovaniye. M., 1973. 9. Nikolaychik V.M. Ugolovniy protsess SSHA. M., 1981. 10. Nikiforova YE.N. Garantii prav obvinyayemogo v ugolovnom protsesse. «Huquq. Pravo», №1(5), 1999. S. 11-14

O'xshashlar

Jinoyat protsessual qonun hujjatlari

Jinoyat-protsessual isbotlashning axloqiy asoslari

Tibbiy yusindagi majburlov choralari, asoslari va ularni tayinlashi

Jinoyat-protsessual kodeksini takomillashtirishda liberallashtirishning o`rni

Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarining asoslari va ularni tayinlash