Jinoyat protsessi prinsiplari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyat protsessi prinsiplari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.5 KB

Ko'chirib olish

Jinoyat protsessi prinsiplari Reja: 1. Jinoyat protsessi prinsiplari tushunchasi va mohiyati 2. Qonuniylik 3. Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi 4. Jinoyat ishlarini hay`atda va yakka tartibda ko`rib chiqish 5. Jinoyat ishini qo`zg`atishning muqarrarligi 6. Odil sudlovni fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshirilishi 7. Shaxsning sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilish 8. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish 9. Sudda jinoyat ishlarining oshkora ko`rilishi 10. Jinoyat ishlari yuritiladigan til 11. Jinoyat ishlarining yuritilishida jamoatchilikning ishtiroki 12. Haqiqatni aniqlash

Jinoyat protsessi prinsiplari tushunchasi va mohiyati “Prinsip” so`zi lotincha “principium” so`zidan kelib chiqqan bo`lib, “asos”, “negiz” ma`nosini bildiradi. Jinoyat protsessual adabiyotda protsessual prinsiplar haqida turli fikrlar bildirilgan, lekin ular bir-biridan farq qilishiga qaramay, bir masalada o`xshashdir: prinsiplar – jinoyat protsessi amalga oshirilishi uchun asos bo`ladigan umumiy qoidalardir. Jinoyat-protsessual faoliyat faqat qonunda nazarda tutilgan asoslar va shakllarda amalga oshirilar ekan, mazkur faoliyat asoslanadigan asosiy qoidalar ham qonunda mustahkamlanishi lozim. Demak, asosiy huquqiy qoidalar (umumiy va asos bo`ladigan ahamiyatdagi me`yorlar) jinoyat protsessining prinsiplari hisoblanib, ular jinoyat protsessining barcha bosqichlari, shakllari va institutlarining tuzilishini belgilaydi, shuningdek ularning oldida turgan vazifalarning bajarilishini ta`minlaydi. Prinsiplar jinoyat protsessining mohiyati va mazmunini ifoda etadi, uning eng muhim xususiyatlari va sifat jihatlarini, protsessual tartibga solish predmeti va usulini tavsiflaydi. Umumiy me`yorlar bo`lmish prinsiplar amaliy faoliyat borasida yuzaga keladigan barcha masalalarning hal etilishini ta`minlaydi. Protsessual huquqda ayrim me`yorlar o`rtasida muammolar yoki ziddiyatlar vujudga kelsa, prinsiplar vujudga kelgan qiyinchiliklarni hal etish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Prinsiplar o`z mohiyatiga ko`ra qat`iy buyruq, hukm yurgizadigan amirona xususiyatga ega bo`lib, ular davlat tomonidan ijrosi ta`minlanadigan, umummajburiy bo`lgan ko`rsatmalardan iboratdir. Prinsiplar mafkuraviy kategoriya sifatida ijtimoiy-siyosiy g`oyalar ta`sirida shakllanadi, lekin protsessual faoliyatni va bu sohada vujudga keladigan huquqiy munosabatlarni g`oyalarning o`zi emas, balki ularga asoslangan prinsip-me`yorlar tartibga soladi. Huquq me`yorlarida mustahkamlanmagan g`oyalar jinoyat

protsessining prinsiplari hisoblanmaydi, balki huquqiy ongning asoslari, ilmiy xulosalari bo`lib qoladi. Prinsiplarning me`yorligi ularning muhim sifati bo`lib, u davlat-huquqiy faoliyatning alohida turi bo`lmish jinoyat protsessi tabiatining ajralmas qismidir. Ular fuqarolarga hamda tegishli davlat organlariga qaratilgandir. Protsessni olib boradigan davlat organlari belgilangan prinsiplar asosida ish ko`rishlari kerak hamda ularga amal qilmaslik bilan bog`liq barcha oqibatlar uchun javobgardirlar. O`zbekiston Respublikasi xalqaro hamjamiyatning subyekti sifatida O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, bir qancha xalqaro huquqiy hujjatlarda inson va fuqaroning umume`tirof etilgan huquqlarini hamda odil sudlov prinsiplarini belgilab qo`ydi. Hamma prinsiplar o`zaro uzviy bog`langan va jinoyat protsessi maqsadlariga erishishda bir xil ahamiyatga ega bo`lgan huquqiy asoslarning yagona birligini tashkil etadi. Ularning har biri sud muhokamasining shunday bir jihatini belgilaydiki, usiz sud vazifalarini to`g`ri amalga oshirish mumkin emas. Ba`zi prinsiplar O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, uning ayrim moddalarida alohida huquqiy qoidalar sifatida mustahkamlab qo`yilgan (26, 112, 113, 116-m.). Konstitutsiyaviy prinsiplar JPKning asosiy qoidalariga ham kiritilgan. Prinsiplar bir butun tizim doirasida amal qiladi, bunda har bir prinsipning mohiyati va ahamiyati nafaqat o`z mazmuni bilan, balki butun tizimda amal qilishi bilan ham belgilanadi. Tizimdagi har qanday prinsipning buzilishi, odatda, boshqa prinsiplarning buzilishiga olib keladi, shuningdek bu orqali ish yuritilishida qonuniylik buzilishiga sabab bo`ladi. Konstitutsiya hamda 1994 yil 22 sentabrda qabul qilinib, 1995 yil 1 apreldan amalga kiritilgan JPK prinsiplarning demokratik mohiyatini ancha chuqurlashtirdi va boyitdi, ularning qo`llanish doirasini kengaytirdi, ayrim asoslar ta`rifini takomillashtirdi, prinsilarning kafolatli ta`minlanishini mustahkamladi. Ammo barcha prinsiplar ham ish yuritilishining hamma bosqichlariga tatbiq etilmaydi. U yoki bu prinsipning amal qilish doiralari jinoyat ishlari sud

muhokamasining umumiy vazifalari va ma`lum bosqichdagi bevosita vazifala-ri bilan belgilanadi. Ba`zi protsessualchi olimlarning fikriga ko`ra, protsess prinsiplariga kiradigan huquqiy qoidalar, sud muhokamasi protsessning markaziy bosqichi bo`lganligi uchun, sud muhokamasidan oldingi bosqichda yoki undan keyingi bosqichlardan birida u yoki bu ko`rinishda namoyon bo`ladi. Bizning nazarimizda bu fikr to`g`ridir. Boshqalar esa prinsiplar jumlasiga protsessning barcha bosqichlariga taalluqli bo`lgan huquqiy qoidalarni kiritadilar 1 . Bu fikrga qo`shilib bo`lmaydi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksida quyidagi prinsiplar belgilab qo`yilgan: qonuniylik (11-m.); odil sudlovning faqt sud tomonidan amalga oshirilishi (12-m.); jinoyat ishlarini hay`atda va yakka tartibda ko`rib chiqish (13- m.); sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo`ysunishi (14-m.); jinoyat ishini qo`zg`atishning muqarrarligi (15-m.); odil sudlovni fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshirish (16-m.); shaxsning sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilish (17-m.); fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish (18-m.); sudda jinoyat ishlarining oshkora ko`rilishi (19-m.); jinoyat ishlari yuritiladigan til (20-m.); jinoyat ishlarini yuritishda jamoatchilikning ishtiroki (21-m.); haqiqatni aniqlash (22-m.); aybsizlik prezumpsiyasi (23-m.); gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta`minlash (24-m.); sudda ishlarni yuritishda tortishuv (25-m.); dalillarni bevosita va og`zaki usulda tekshirish (26-m.); protsessual harakatlar va qarorlar ustidan shikoyat qilish huquqi (27-m.). Jinoyat protsessual prinsiplar yagona va yaxlit tizim bo`lib, bir-biriga o`zaro uzviy aloqador va bog`liqdir. Bu nafaqat yagona maqsad uchun xizmat qilishda yoki sudlov oldidagi vazifalarga erishishda, balki har qanday prinsipning umumiy protsessual shakllari doiralarida amal qilishda ham namoyon bo`ladi. Shunday qilib, jinoyat protsessi prinsiplarining ahamiyati quyidagilardan iborat: birinchidan, ular jinoyat protsessining demokratlashganligi va insonparvarligini yorqin ifoda etadi, uning tuzilishini va tizimini belgilaydi;

ikkinchidan, jinoyat-protsessual me`yorlar va ayrim jinoyat protsessual institutlarni yanada takomillashtirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi; uchinchidan, jinoyat protsessi prinsiplarini amaliyotda aniq mazmunini anglash murakkab bo`lgan jinoyat-protsessual me`yorlarni sharhlash va qo`llashda ishonchli asos hisoblanadi; to`rtinchidan, jinoyat protsessi prinsiplariga so`zsiz amal qilish jinoyat ishlari sud muhokamasining barcha vazifalari bajarilishi uchun zarur va majburiy shartdir. Shuning uchun jinoyat protsessida qonuniylikni yanada mustahkamlash uning har bir prinsipiga aniq rioya qilishni hamda ularni barcha protsessual bosqichlarida va institutlarida izchillik bilan amalga oshirishni talab etadi, mazkur prinsiplar mazmunini va tizimini to`g`ri tushunish esa amaliyot xodimlarining o`z ishining kelgusi yo`nalishlari yuzasidan bilimlarini boyitadi. Qonuniylik O`zbekistonda demokratik va huquqiy davlat barpo etish sharoitida qonuniylikka va inson huquqlariga qat`iy rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu aynan jinoyat protsessiga taalluqlidir, chunki jinoyat ishlarini yuritishning jinoyat protsessual qonunlarda belgilangan tartibi qonuniylikni mustahkamlashga yordam qilmog`i lozim (O`zbekiston Respublikasi JPKning 2-m. 2-q.). Faqat qonuniylikka rioya etish asosidagina jinoyat ishlarining sud muhokamasi sohasida jinoyatni ochish, aybdorni fosh etish, unga adolatli jazo berish, shuningdek aybi bo`lmagan biror-bir shaxsni javobgarlikka tortishga va hukm qilishga yo`l qo`ymasdan huquqlari va erkinliklarini himoya qilish mumkin. Qonuniylikning umumiy huquqiy prinsiplari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida, jinoyat protsessiga nisbatan esa O`zbekiston Respublikasi JPKning 11-moddasida belgilangan. Mazkur prinsip sudya, prokuror, tergovchi, surishtiruvchi, himoyachi, shuningdek jinoyat ishini yuritishda ishtirok

etadigan barcha shaxslar uchun qonunlarga aniq va so`zsiz rioya etish hamda ularni ijro etish talab qilinishini o`z ichiga oladi. Inson taqdiri hal etilayotgan jinoyat protsessida qonuniylikka qat`iy rioya etish ayniqsa zarur. Mazkur prinsip ishga taalluqli barcha holatlarning har tomonlama, to`liq va xolisona o`rganilishini, har bir jinoyat ishining to`g`ri, qonunga muvofiq ravishda ko`rib chiqilishi va hal etilishini, jinoyat ishlarining sud muhokamasi ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini, fuqarolarni qonunni hurmat qilish va uning talablariga rioya qilish ruhida tarbiyalashni ta`minlashga qaratilgandir. Jinoyat protsessi surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlarining faoliyati sifatida boshqa har qanday davlat faoliyatiga qaraganda, qonunda aniq va batafsil belgilab qo`yilgan. Jinoyat protsessisiz jinoyatni ochish, jinoyatchini fosh etish va adolatli hukm chiqarish mumkin emas. Moddiy va protsessual me`yorlarga rioya etish surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlarining xodimlari uchun samarali faoliyat ko`rsatish hamda jinoyat sudlov ishlarini yuritish maqsadlariga erishishning zarur sharti hisoblanadi, qonun talablarining buzilishi esa og`ir va qator hollarda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlari zimmasiga jinoyat sudlov ishlarini yuritish doirasiga jalb etiladigan barcha fuqarolarning huquq hamda qonuniy manfaatlarini tushuntirish va ta`minlash, shuningdek qonunda nazarda tutilgan protsessual vazifalarni to`g`ri bajarish majburiyati yuklatilgan. Jinoyat sudlov ishlarini yuritishda qonuniylik prinsipi jinoyat protsessining butun tuzilishi bilan ta`minlanib, keyingi har bir bosqichda avvalgi bosqichlarda qabul qilingan qarorlarning qonuniyligi va asosliligi tekshiriladi, shuningdek qonun talablari buzilganligi aniqlangan taqdirda vakolatli mansabdor shaxslar tegishli qaror qabul qiladilar (jinoyat ishi qonunda nazarda tutilgan hollarda tugatiladi, qayta tergovga yuboriladi va hokazo). Qonuniylik prinsipining mazmunini jinoyat protsessual faoliyatdagi har bir ishtirokchining moddiy va protsessual qonunlarning barcha talablariga, shu

jumladan mazkur faoliyat prinsiplarini shakllantiradigan me`yorlarga rioya etish vazifasi sifatida belgilash mumkin. Jinoyat protsessida qonuniylik prinsipining mazmunini bu qadar keng sharhlash zarurligi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining rahbariy tushuntirishlarida ko`rsatilgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1997 yil 22 avgustdagi “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini birinchi bosqich sudida muhokama etish jarayonida protsessual qonunchilikka rioya qilinishi to`g`risida” 12-son qarorida ta`kidlanganki, “Respublika sudlarida ko`plab ishlar protsessual qonunga muvofiq holda olib borilmokda. Shu bilan birga ishlarni hal etish sifatiga salbiy ta`sir qiluvchi jiddiy kamchiliklar hali bartaraf etilgan emas. Ayrim hollarda ish jarayoni qatnashchilarining qonun tomonidan kafolatlangan huquqlari, tortishuv prinsipi buzilish hollari uchrab turibdi. Sud jarayonining tayyorlash bosqichida sudlanuvchining shaxsiga oid ma`lumotlar, ish yuzasidan ish yuritishni mustasno qiluvchi holatlar hamma vaqt ham lozim darajasida tekshirilmaydi. Shu munosabat bilan Plenum qarorida quyidagilar belgilandi, ya`ni: «Sudlarning e`tibori jinoyat ishlarini sud muhokamasi jarayonida protsessual qonunchilikka qat`iy amal qilishning zarurligiga qaratilsin, faqat unga aniq va og`ishmay amal qilish ishning holatini har tomonlama, to`liq va xolisona tekshirishni, jinoyatlarning sodir etilishiga imkon beruvchi sharoit va sabablarni aniqlashni sud va jarayonining tarbiyaviy ta`sirinita`minlashini e`tiborga olinsin». Sudlar ishidagi kamchiliklarni bartaraf etishga apellatsiya, kassatsion va nazorat organlarining e`tiborini qaratgan holda Plenum mazkur qarorda quyidagilarni tavsiya qildi: “ishlarni kassatsiya va nazorat tartibida ko`rayotganda, birinchi bosqich sudlari tomonidan jinoyat protsessual qonunchilikka rioya qilinishiga alohida e`tibor qaratish, jinoyat ishlarining sud muhokamasida jinoyat protsessual qonunchiligini qo`llashda yo`l qo`yilgan xatolarni, birorta qonun buzilish holatini e`tibordan chetda qoldirmasdan, muntazam tahlil qilib borilsin” 1 .

O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining mazkur qarori jinoyat protsessida qonuniylik prinsipining ko`p qirralari va keng, ayni vaqtda, aniq mazmuni haqida fikr yuritish imkonini beradi. Qonuniylik – ko`p qirrali, keng qamrovli prinsip bo`lib, u protsessual huquqning barcha prinsiplari va me`yorlarida o`z aksini topadi, jinoyat ishlari sud muhokamasining barcha tomonlarini tavsiflaydi. Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi O`zbekiston Respublikasi JPKning 12-moddasida belgilangan mazkur prinsip odil sudlov mohiyatini ochib beradi: faqat sud o`z hukmi bilan shaxsni jinoyat sodir etishda ayblash hamda jinoiy jazolashga vakolatlidir. Faqat sud shaxsga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash haqida qaror qabul qilishga haqli. O`zbekiston Respublikasi JPKning 28-moddasida aytilganidek, “O`zbekistonda jinoyat ishlari odil sudlovini O`zbekiston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasining jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudi, viloyatlar, Toshkent shahar, tuman (shahar) jinoyat ishi bo`yicha sudlari va harbiy sudlar amalga oshiradi”. Odil sudlovni faqat sud amalga oshirishi prinsipi, avvalo, ishni sudda ko`rish uchun tayyorlashdan boshlanadi. Bu ishni sudda mazmunan ko`rishning eng muhim bosqichi ekanligini bildiradi, ish yuritishni amalga oshiradigan barcha organlardan sudni ajratib ko`rsatadi, shuningdek uning inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari kafili bo`lish sharti bilan alohida o`rnini belgilaydi. Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi prinsipi ishni birinchi instansiyadagi sudda ko`rish bilangina cheklanmaydi. Ularning har birida odil sudlov mazkur bosqichda hal etilayotgan vazifalarning xususiyati va maqsadiga muvofiq bo`lgan shakllarda amalga oshiriladi. Bu prinsip shunday huquqiy tartibotni belgilaydiki, unda faqat yuqori turgan hamda odil sudlovni amalga oshirish tartibida jinoyat ishlari bo`yicha sudgina sud

qarorlarini bekor qiladi yoki o`zgartiradi. Hech qaysi davlat organi, shu jumladan oliy davlat hokimiyati tomonidan sudning biror bir qarori o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin emas. Bunda sud hokimiyatining nafaqat ustunligi, balki sud hokimiyatining to`laligi namoyon bo`ladi: qonuniy kuchga kirgan sud qarorlari hamma uchun, shu jumladan oliy davlat hokimiyati organlari uchun ham majburiydir. Sudning odil sudlovni amalga oshirish mutlaq huquqi shundan kelib chiqadiki, sud faoliyati jinoyat ishlarini hal etishda davlat faoliyatining bironta shakli ega bo`lmagan imtiyozlarni yaratadigan alohida huquqiy tartibotda olib boriladi. Bunday tartib ish yuzasidan qonuniy, asoslantirilgan, adolatli qaror chiqarish uchun eng ko`p kafolatlarni o`z ichiga oladi. Jinoyat ishlarini hay`atda va yakka tartibda ko`rib chiqish Qonuniylikni, sudning vakolatliligi va xolisligini ta`minlash uchun muayyan ishni ko`radigan sud hay`atini to`g`ri belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda jinoyat ishlari quyidagi tarkiblarda ko`rilishi mumkin: - sudya yakka tartibda JPKning 15-moddasi 2 va 3-qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlar to`g`risidagi ishlarni (ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan, qonunda ozodlikdan mahrum etish jazosiga nisbatan yengilroq jazolar belgilangan jinoyatlar to`g`risidagi ishlarni; uncha og`ir bo`lmagan, qasddan sodir etilgan, qonunda jazo muddati besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar to`g`risidagi ishlarni; ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan, qonunda ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar to`g`risidagi ishlarni) ko`rib chiqadi; - sudyaning o`zi va ikki nafar xalq maslahatchisi – bunday tarkibda birinchi instansiya bo`yicha ish barcha sudlarda ko`rilishi mumkin, O`zbekiston Respublikasining Oliy sudi bundan mustasno;

- uch nafar sudya – bunday tarkibda O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi birinchi instansiya bo`yicha ishlarni ko`rib chiqadi (JPKning 13-m., 2-q.). Apellatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida chiqarilgan hukm va boshqa qarorlarning qonuniyligi va asosliligini tekshirish faqat hay`at tarkibida ko`rib chiqiladi: o`rta bo`g`in sudlari va O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining sud hay`atlarida uch nafar sudya tomonidan, mazkur sudlarning rayosatlarida esa rayosat a`zolarining ko`pchiligi hozir bo`lganida, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi ishlarni o`z tarkibi a`zolarining kamida uchdan ikki qismi hozir bo`lganda ko`rib chiqadi (JPKning 13-m., 6-q.). Ishlarni hay`atda ko`rib chiqish shuni anglatadiki, birinchi instansiya sudidagi jinoyat ishlariga doir bironta qaror, yuqori instansiyalar ish yuritishidagidek, yakka tartibda qabul qilinishi mumkin emas (JPKning 13-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan hollardan tashqari), balki sud hay`ati tarkibidagilarning barchasi yoki ko`pchiligining fikrini ifodalovchi sud hay`atining xulosasi bo`lishi kerak. Qonun chiqaruvchi ishlarni hay`atda ko`rib chiqish va hal qilish prinsipini mustahkamlab, umumiy formula bilan cheklanib qolmaydi, balki hay`atda ishni ko`rib chiqish mazmunini konkretlashtirib, sud hay`atining son jihatidan tarkibini ham belgilaydi. Sud hay`ati ana shu tarkibda birinchi instansiya sudida, kassatsiya va nazorat tartibida ishlarni ko`rib chiqadi. Barcha birinchi instansiya sudlarida odil sudlov hay`at tarkibida xalq maslahatchilari ishtirokida amalga oshirilib (O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi bundan mustasno), ular jinoyat ishi ko`rib chiqilganda va hukmni chiqarishda yuzaga keladigan masalalarni hal qilish chog`ida sudyaning huquqlaridan foydalanadilar. 4. Jinoyat ishlarini hay`atda va yakka tartibda ko`rib chiqish O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasida “sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo`ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga

oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo`l qo`yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi” deb belgilangan. Mazkur prinsip O`zbekiston Respublikasi JPKning 14-moddasida mustahkamlab qo`yilgan: “Odil sudlovni amalga oshirishda sudyalar va xalq maslaqatchilari mustaqildirlar hamda faqat qonunga bo`ysunadilar. Sudyalar va xalq maslahatchilari jinoyat ishlarini qonun asosida ko`rib chiqadilar va hal qiladilar”. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasi va JPKning 14- moddasida belgilanishicha, sudyalar va xalq maslahatchilariga o`zlarining huquq va majburiyatlarini moneliksiz va samarali amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga har qanday tarzda aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi. Hech kim sudyalar va xalq maslahatchilariga tazyiq o`tkazishga hamda muayyan jinoyat ishi qanday hal etilishi lozimligini o`rgatishga haqli emas. Ishning xolisona ko`rib chiqilishiga to`sqinlik qilish yoki noqonuniy qaror chiqarilishiga erishish maqsadida sudyalarga, xalq maslahatchilariga har qanday ta`sir o`tkazish jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladi (O`zbekiston Respublikasi JKning 236-m.). Demak, sudyalar va xalq maslahatchilarining mustaqilligi hamda faqat qonunga bo`ysunish prinsipi jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda sudyalarni har qanday ta`sirlardan himoya qiladi. Jinoyat protsessi ushbu prinsipining asosiy mohiyatlaridan biri ham ana shundadir. “Sudlar to`g`risida”gi yangi tahrirdagi O`zbekiston Respublikasi Qonunida sudyalar mustaqilligining kafolatlari, shu jumladan huquqiy himoyalash, moddiy va ijtimoiy ta`minlash choralari belgilangan (“Sudlar to`g`risida”gi Qonunning 2- bobi). Bundan tashqari, sudyalar mustaqilligi shu bilan ham kafolatlanadiki, Oliy sud va Oliy xo`jalik sudi raislari hamda a`zolari Oliy Majlisning deputati bo`lolmaydilar. Sudyalar, shu jumladan, tuman sudyalari siyosiy partiyalar va harakatlarning a`zosi bo`lishlari hamda boshqa haq to`lanadigan lavozimni egallashlari mumkin emas (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112- moddasi).

Sudyalarning mustaqilligi ular faqat qonunga bo`ysungan taqdirda, qonun ustuvorligi esa sudyalar tashqi va ichki omillar ta`siridan himoyalangan taqdirda mumkin bo`ladi. Qonunga bo`ysunmagan holdagi mustaqillik o`zboshimchalikka olib kelishi mumkin. Agar sudyalar biron-bir idora yoki mansabdor shaxsga tobe bo`lganida, faqat qonunga bo`ysunish majburiyati aslida yo`qqa chiqqan bo`lardi. Jinoyat protsessining barcha sud bosqichlarida sudya barcha masalalarni qonun asosida, vijdonan, o`zining ichki ishonchi bo`yicha ishga doir hamma holatlarni har tomonlama o`rganib chiqish hamda dalillarga o`zi baho berish natijasida hal qiladi (JPKning 95-m.). Ishning sud muhokamasida sud umumiy qoidaga ko`ra ayblov xulosasida bayon qilingan xulosalar bilan ham, ishni ko`rib chiqish borasida vujudga keladigan barcha masalalarni hal etishdagi taraflar fikri bilan ham, shuningdek ular keltirgan dalillar doirasi bilan ham bog`lanmagan. Shuning uchun sud taraflar birining iltimosnomasiga muvofiq yoki o`z tashabbusi bilan guvohni, ekspertni chaqirtirishi mumkin, ya`ni ishda yetishmayotgan dalil bilan ishni to`ldirishi mumkin. Sud (sudya) shaxsga qo`yilgan ayblovni yoki uning bir qismini isbotlanmagan deb hisoblashi va o`z imoniga muvofiq ayblovni o`zgartirishi yoki sudlanuvchini oqlashi mumkin (JPKning 414, 415, 462-m.), yangi ayblov bo`yicha yoki yangi shaxslarga nisbatan jinoyat ishi qo`zgatishi mumkin (JPKning 416, 417-moddalari), ishni qo`shimcha tergov qilish uchun yuborishi mumkin (JPKning 419-m.). Sudyalar va xalq maslahatchilarining mustaqilligi hamda ularning faqat qonunga bo`ysunishi prinsipiga binoan sudyalarning o`zi ko`rilayotgan ishga nisbatan har qanday taxmin va g`arazlikdan xoli bo`lishlari kerak hamda o`z qarorlarini shunday tartibda qabul qilishlari kerakki, toki unda har bir sudya teng huquqli bo`lsin. Shuning uchun mazkur ishni ko`rib chiqishda monelik qiladigan, uning xolisligi va beg`arazligiga shubha tug`diradigan holatlar bo`lsa, sudya o`zini o`zi rad etishi va ishdan chetlashtirilishi kerak (JPKning 76-m.) shuningdek, sudya ilgari shu ishni yuritishda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud majlisining kotibi sifatida ishtirok etgan bo`lsa, o`sha ishni kelgusida ko`rib chiqishda qatnasha olmaydi (JPKning 76-m. 3-q.).

Sudyaning qarorlari ovozlarning oddiy ko`pchiligi bilan qabul qilinadi, bunda raislik qiluvchi xalq maslahatchilariga ta`sir ko`rsatmaslik uchun hammadan keyin ovoz beradi (JPKning 460-m.), sudyalar maslahatlashgan paytda esa mazkur ish yuzasidan sud tarkibiga kiradigan sudyalargina u yerda bo`lishi mumkin (JPKning 456-m.). Sudyalarning mustaqilligi prinsipi jinoyat ishlari sudyalar tomonidan ularning ixtiyoriy xohishiga ko`ra hal etilishini, ularning nazorat qilinmasligini anglatmaydi. Yuqori turuvchi sudlar qonunda belgilangan tartibga asosan hukmlarni tekshirish huquqiga egadir. Lekin apellatsiya, kassatsiya yoki nazorat instansiyasi hukmni bekor qilib, ishni yangitdan sudda ko`rish uchun yuborayotganda oldindan xulosa chiqarib qo`yishga, o`z qarori bilan sudyalarning mustaqilligi va daxlsizligini cheklashga haqli emas (JPKning 495-m.). Birinchi instansiya sudi ishni qayta ko`rayotganda xulosa chiqarish bobida yuqori sudga tobe emas, shuningdek nafaqat dalillarni baholash va faktlarni aniqlashda, balki jinoyat qonunini qo`llash va jazo tayinlashda ham mustaqildirlar. Sudyalar o`z vazifalarini amalga oshirganda, shuningdek xizmatdan tashqari munosabatlarida odil sudlov nufuziga, sudyaning sha`niga putur yetkazadigan yoki uning xolisligiga shubha uyg`otadigan barcha narsalardan yiroq bo`lishi kerak (“Sudlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni, 66-m.). Sudyalarning mustaqilligi nafaqat ularni saylash, tayinlash va vazifasidan ozod qilishning belgilangan tartibi, sudyalarning daxlsizligi, sudyalar maslahatlashuvining sir tutilishi, hukmning e`lon qilinishini talab qilishning man etilishi (“Sudlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 67- moddasida, JPKning 456-m.) va boshqa protsessual kafolatlar bilan, balki jamiyatimizning ijtimoiy va davlat tuzilishi bilan ham ta`minlanadi. Jinoyat ishini qo`zg`atishning muqarrarligi Mazkur prinsip O`zbekiston Respublikasi JPKning 15-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Mazkur prinsipga ko`ra sud, prokuratura, tergovchi va surishtiruvchi

jinoyat alomatlari hamda asoslari mavjud bo`lgan taqdirda o`z vakolatlari doirasida jinoyat ishini qo`zg`atishlari, biron-bir muassasa, tashkilot, fuqarolarning xohish- irodasidan qat`i nazar uning qonuniy hal etilishi uchun barcha zarur choralarni ko`rishlari shart. Jabrlanuvchining arizasiga ko`ra qo`zg`atiladigan xususiy- oshkora ayblov ishlari bundan mustasno. Lekin ular bo`yicha ham jabrlanuvchining huquq va manfaatlarini muhofaza qilish uchun dispozitivlik, ya`ni jabrlanuvchining ish qo`zg`atish, o`z huquqini tasarruf etish JPKning 325- moddasida nazarda tutilgan shartlar mavjud bo`lgan taqdirda prokurorning jinoyat ishi qo`zg`atish huquqi bilan uyg`unlashadi. Jinoyat ishi qo`zg`atishning muqarrarligi prinsipi protsessual adabiyotda oshkoralik prinsipi deb ataladi. Oshkoralik prinsipi davlat organlariga keng hokimiyat vakolatlarini beradi, jinoyatlarni aniqlash, ularning oldini olish va ularni ochish, aybdorlarni fosh etish hamda ularga adolatli jazo berish va aybi bo`lmaganlarning jinoiy javobgarlikka tortilmasligi hamda sud qilinmasligi uchun ularni barcha zarur protsessual xatti-harakatlarni amalga oshirishi lozim bo`lgan protsessning faol subyektlari darajasiga ko`taradi. Davlat va jamiyat manfaatlari yo`lida jinoyat protsessini amalga oshirish sud, tergov va prokuratura organlarining yuzaga keladigan masalalarni hal etishda nafaqat keng vakolatga egaligini, mazkur masalalarni yechishda manfaatdor shaxslarga tobe emasligini bildiradi, balki bu organlarning jinoyat ishlarini tergov qilish va hal qilishda tashabbuskorlik hamda faollik bilan birga barcha protsess ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini har tomonlama himoyalashni uyg`unlashtirish majburiyatini ham anglatadi. Oshkoralik prinsipining ijtimoiy-huquqiy mazmuni davlat manfaatlari insonning, shu jumladan ayblanuvchi va jabrlanuvchining erkinliklari hamda haq- huquqlarini muhofaza qilish bilan, jinoyatning oldini olish va aybdorni adolatli jazolash bilan uzviy bog`langanligida namoyon bo`ladi. Jinoyat sudlov ishlari ishtirokchilarining huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish qonun bilan bevosita tergov, prokuratura va sud organlari zimmasiga yuklatilgan bo`lib, ularga ishda ishtirok etuvchi shaxslarga berilgan huquqlarini

nafaqat tushuntirib berish va bu huquqlarni amalga oshirish imkoniyatini ularga ta`minlash majburiyati (JPKning 64-m.), balki jinoyat sodir etgan har bir shaxsga adolatli jazo berilishi hamda aybi bo`lmagan hech bir shaxs javobgarlikka tortilmasligi va hukm qilinmasligi uchun barcha zarur choralarni ko`rish majburiyati ham yuklatilgandir (JPKning 2-m.) Jinoyat ishlarini qo`zg`atish masalasi tergov qilish va hal qilishdan mustaqil bo`lib, jabrlanuvchining va ish natijasidan manfaatdor bo`lgan boshqa shaxslarning yoki sud, prokuror, tergovchi hamda surishtiruvchi shaxsning ixtiyoriga bog`liq bo`lmaydi. Ular o`z xulosalarida har tomonlama va xolisona tadqiq qilingan dalillarga asoslanishlari kerak. Bu dalillar mazkur xulosalarni asosli hamda adolatli qiladi. Oshkoralik prinsipiga binoan jinoyat protsessini yurituvchi davlat organlarigina huquq me`yorlarini, protsessual majburlov choralarini qo`llashi, jinoyat ishini qo`zg`atish, yuritish va uning taqdiri haqida qarorlar qabul qilishi mumkin. Bu va boshqa vakolatlardan foydalanish davlat organlariga ularga yuklatilgan majburiyatlarni to`laqonli amalga oshirish imkoniyatini beradi. Odil sudlovni fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshirilishi Mazkur prinsip Konstitutsiyaning 18-moddasiga hamda JPKning 16-moddasiga asoslanadi, shuningdek Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasining 7-moddasiga binoan barcha fuqarolar qonun oldida teng va qonun bilan teng himoyalanish huquqiga ega. Barcha fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi prinsipi jamoat va davlat hayotining barcha sohalarida bo`lganidek jinoyat protsessida ham amal qiladi. Uning mohiyati shundan iboratki, ishda ishtirok etayotgan har qanday shaxsning mansab mavqei, jinsi, irqi va millati, ma`lumoti, tili, dinga munosabati, yashash manzili, e`tiqodlari hamda jamoat tashkilotlariga mansubligi, boshqa holatlar biror- bir imtiyozlar berilishi yoki uning kamsitilishi uchun asos bo`la olmaydi va protsessning borishiga hamda natijasiga ta`sir etmaydi. Bu talablar nafaqat sud

bosqichlariga, balki butun ish yuritilishiga nisbatan tatbiq etiladi, chunki qonun me`yorlari sud muhokamasining bironta bosqichida fuqaroning huquqiy mavqeini ko`rsatib o`tilgan belgilar bilan bog`lab qo`ymaydi. Fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lgan qoidalardir. Lekin bu holat ularning mustaqil mazmunini inkor etmaydi. Fuqarolarning qonun oldida tengligi shuni anglatadiki, yagona moddiy hamda protsessual qonunlar mavjud bo`lib, ular fuqarolarning irqi va millati, ijtimoiy, mulkiy hamda mansabga doir holati yoki dinga e`tiqod qilishiga ko`ra imtiyozlar bermaydi yoxud, aksincha, ularning huquqlarini cheklamaydi. Fuqarolarning sud oldida tengligi shuni anglatadiki, sudlanuvchi va jabrlanuvchining irqi, millati va diniy e`tiqodlari, ijtimoiy, mansabga doir va mulkiy holatidan qat`i nazar ishlarning ularga nisbatan barcha sudlar tomonidan ko`rib chiqilishi aynan bir xil protsessual tartibda amalga oshiriladi. Shuningdek, bu faoliyat tartibi va prinsiplari yuqorida ko`rsatib o`tilgan holatlarga bog`liq bo`lgan irqiy, tabaqaviy va maxsus sudlar davlatda mavjud emasligini bildiradi. Fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi barchaning jinoyat qonunlariga bo`ysunishida hamda uni buzganlik uchun teng javobgar bo`lishida namoyon bo`ladi. Jinoyat sodir etgan shaxslar egallagan lavozimi, mashg`ulot turi va boshqa omillardan qat`i nazar, jinoiy javobgarlikka tortiladi hamda ularga nisbatan aynan bir jinoyat qonuni tatbiq etiladi. Sudyalarni jinoiy javobgarlikka tortishning (“Sudlar to`g`risida”gi qonun 70- m.), Oliy Majlis deputatlarini hibsga olishning alohida tartibi (Konstitutsiyaning 88-m.) bu toifadagi shaxslarni hammaning qonun oldida tengligi prinsipining umumiy talablari doirasidan tashqariga chiqaradi, lekin bunday daxlsizlik kafolatlari bo`lmaganida, deputatlar va sudyalar o`z vazifalarini lozim darajada amalga oshira olmagan bo`lardilar. JPKning 1-moddasi 2-qismiga muvofiq jinoyat ishlarini yuritishning qonunda belgilangan tartibi barcha sudlar, prokuratura, tergov, surishtiruv organlari uchun yagona va majburiydir. Lekin JPK ayblanuvchining jismoniy va ruhiy holatiga ko`ra sud muhokamasining differensiyalangan (tabaqalashgan) tartibini belgilaydi

hamda shu jihatdan protsessual kafolatlarning (JPKning 60, 61-boblari) har xil hajmini nazarda tutadi. Sud muhokamasining bunday differensiyalashuvi barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipidan chekinishdir, lekin u obyektiv sabablar tufayli yuzaga kelgan bo`lib, o`rinlidir. Xatti-harakatlari sud muhokamasining predmeti bo`lgan har bir shaxs manfaatlarining himoya qilinishi uchun yetarli protsessual huquqlar va kafolatlar majmuiga ega bo`lishi muhim ahamiyatga egadir. Aks holda bu narsa fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipidan chetga chiqish emas, balki uni buzish hisoblanadi. Prinsipni izchillik bilan amalga oshirish uchun har bir jinoyat ishi bo`yicha qonuniy va asosli hukm chiqarilishi ayniqsa muhimdir. Bu talablarga javob bermaydigan hukm hamisha o`z adolatliligi, shuningdek hammaning amalda qonun va sud oldida tengligi nuqtai nazaridan shubha tug`diradi. Shaxsning sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilish Mazkur prinsip JPKning 17-moddasida belgilangan bo`lib, Konstitutsiyaning 26-moddasi 2 va 3-qismlari qoidalariga asoslanadi. Konstitutsiyaning 26-moddasi 2-qismiga muvofiq hech kim qiynoqqa solinishi, zo`ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Konstitutsiyaning 26-moddasi 3-qismida shunday deb belgilangan: “hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o`tkazilishi mumkin emas”. Bundan jinoyat ishini sudda ko`rish uchun qator muhim, qat`iy qoidalar kelib chiqadi. Surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlari sodir etilgan jinoyatni ochish va aybdorlarni fosh etish uchun ko`pincha ayrim shaxslarning irodasi hamda xohishidan tashqari protsessual majburlov vositalarini qo`llash orqali jinoyat protsessual faoliyatni amalga oshiradilar. Mazkur protsessual majburlov vositalari nafaqat gumon qilinayotgan va ayblanayotgan shaxslarga nisbatan, balki jinoyat protsessual faoliyat doirasiga jalb etiladigan boshqa shaxslarga (jabrlanuvchiga, guvohga va boshqalar) nisbatan ham qo`llanilishi mumkin. Barcha majburlov

choralari (ushlash, qamoqqa olish, olib kelish va boshqalar) ishda ishtirok etayotgan shaxslarning sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilish asosida amalga oshirilishi kerak. Inson sha`ni va qadr-qimmatini kamsitadigan, uning shaxsiy hayotiga taalluqli ma`lumotlar tarqalib ketishiga olib keladigan, sog`ligini xavf ostiga qo`yadigan, asossiz ravishda unga jismoniy va ma`naviy azob-uqubat yetkazadigan harakatlar qilish yoki qarorlar chiqarish taqiqlanadi (JPKning 17-m.). Ko`rib chiqilayotgan prinsip davlat organlari bilan ishda ishtirok etadigan shaxslar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni shunday belgilaydiki, davlat organlari ishda ishtirok etadigan shaxslarning sha`ni va qadr-qimmatini muhofaza qilishi shart, ishda ishtirok etadiganlar esa inson qadr-qimmatini kamsituvchi harakatlardan himoya qilish vositalari majmuiga egadirlar, shu jumladan, ularning manfaatlarini cheklash yoki buzishga olib keladigan mansabdor shaxslarning xatti- harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat arizasi berishlari mumkin. Mazkur prinsip shaxsga jismoniy va ma`naviy azob-uqubat yetkazadigan harakatlar qilish uchun to`siq bo`lib xizmat qiladi. Eksperiment, guvohlantirish shaxsiy tintuv o`tkazilganda (JPKning 162, 146, 154, 155-moddalari) unda ishtirok etadigan shaxslarning sha`ni, qadr-qimmatini kamsituvchi, sog`lig`ini xavf ostiga qo`yadigan harakatlarga yo`l qo`yilmaydi. Sud muhokamasida ishtirok etadigan biron-bir shaxs ustida, xususan, dalillar olish uchun uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o`tkazilishi mumkin emas. Agar ish yuritilishida protsessda ishtirok etadigan shaxslarning shaxsiy hayotiga, farzandlikka olish, tibbiy sirlar va boshqalarga taalluqli ma`lumotlar aniqlansa, davlat organlari mazkur ma`lumotlarni tarqalib ketishiga yo`l qo`ymaslik choralarini ko`rishlari shart. Qonun surishtiruv organlariga, tergovchiga, prokurorga va sudga ayblanuvchi hamda boshqa shaxslarga nisbatan qiynoqqa solish, zo`ravonlik qilish va boshqa noqonuniy choralar qo`llash orqali ko`rsatuvlar olinishiga erishishni taqiqlaydi. Qonun tungi vaqtda protsessual harakatlar olib borishni ham taqiqlaydi, kechiktirib bo`lmaydigan holatlar bundan mustasno (JPKning 88-m.).

Shaxsning sha`ni va qadr-qimmatini xurmat qilish prinsipi reabilitatsiya qilingan shaxsga yetkazilgan mulkiy zararni undirish haqidagi qonun talablarida ham o`z aksini topadi. Agar aybsiz shaxsga noqonuniy ravishda jinoiy javobgarlikka tortish, noqonuniy ushlab turish, noqonuniy ehtiyot chorasini qo`llash, noqonuniy hukm qilish natijasida zarar yetkazilsa, oqlov hukmi e`lon qilingan yoki reabilitatsiya qilish asoslaridan biriga ko`ra ish tugatilgan taqdirda, bunday zarar surishtiruv organlari, tergovchi, prokuror va sudning aybidan qat`i nazar to`liq hajmda undiriladi. Bunda reabilitatsiya qilingan shaxs mehnat qilish, nafaqa olish, uy-joydan foydalanish va boshqa munosabatlarga bog`liq bo`lgan nafaqat mulkiy zararni hamda boshqa zararni undirish, balki ma`naviy ziyon bartaraf etilishini talab etish huquqiga ega, ya`ni pok nomi, qadr-qimmati, obro`sini tiklash huquqiga ega bo`ladi. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining birinchi moddasiga muvofiq: “Har bir inson yashash, erkin bo`lish va shaxsiy daxlsizlik huquqiga egadir”. Ushbu prinsipning mohiyati shundan iboratki, jinoyat ishini yuritish uchun mas`ul bo`lgan barcha davlat organlari hamda mansabdor shaxslar jinoyat protsessida qatnashayotgan fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilishlari shart (JPKning 18-m.). Fuqarolik va siyosiy huquqlar haqidagi xalqaro paktda har bir shaxs erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega deb qayd etilgan: “1.Hech kim qonunga asoslanmagan holda erkinlikdan mahrum etilishi mumkin emas. 2. Qamoqqa olingan har bir shaxsga qamoqqa olish chog`ida qamalish sababi va unga qo`yilayotgan har qanday ayb zudlik bilan ma`lum qilinadi“ (Fuqarolik va siyosiy huquqlar haqidagi xalqaro paktning 9-m. 1 va 2-bandlar).

Har bir shaxsning erkinlik va shaxsiy daxlsizlikka doir konstitutsiyaviy huquqi (Konstitutsiyaning 25-m.) shu bilan kafolatlanadiki, hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas. Shaxsning daxlsizligi talablaridan kelib chiqqan holda qonun ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishni qo`llashni cheklaydigan bir qancha kafolatlarni belgilaydi. Ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish Jinoyat kodeksida uch yildan ortiq mudatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan qasddan sodir etilgan jinoyatlarga doir hamda ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, buning uchun jinoyat kodeksida besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlarga doir ishlar bo`yicha qo`llaniladi. Alohida hollarda mazkur ehtiyot chorasi uch yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan qasddan sodir etilgan jinoyatlarga doir, shuningdek ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, buning uchun besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilishtariqasidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlarga doir ishlar bo`yicha ham qo`llanishi mumkin. Dastlabki tergov va surishtiruv organlari prokurorning mazkur chorani tanlash uchun asoslar tekshirilganidan keyin bergan ruxsati bilangina ushbu chorani qo`llashga haqli (JPKning 242, 243-m.). Jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan shaxslar qonunda aniq belgilangan hollarda qisqa muddatga ushlab turilishi mumkin (JPKning 221, 226-m.). Sud va prokuror qonunga xilof ravishda ozodlikdan mahrum etilgan yoki qonun yoxud sud hukmida nazarda tutilganidan ortiq muddat hibsda ushlab turilgan yoki qamoqda saqlangan har qanday shaxsni darhol ozod qilishi shart (JPKning 18-m.). Gumon qilinuvchiga va ayblanuvchiga o`ziga nisbatan qo`llanilgan ushlab turish yoki qamoqda saqlash va ular muddatlarining uzaytirilishi ustidan sudga shikoyat qilish huquqini berish maqsadga muvofiqdir. Jinoyat ishi yuritilishi tufayli fuqaroning shaxsiy daxlsizligini cheklash masalasini hal qilish huquqini sudga berish sudning alohida vakolatlaridan kelib chiqadi hamda jinoyatni ochish va ayblovni olib boradigan organlar zimmasiga yuklatilmasligi kerak.

Har bir shaxsning shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish, shaxsiy va oilaviy sirlarning daxlsizligi kabi konstitutsiyaviy huquqlari (Konstitutsiyaning 27- m.) jinoyat protsessida kafolatlanishi lozim. Fuqarolarning shaxsiy hayoti, ularning turar joylari daxlsizligi, o`zaro yozishmalari, telegraf xabarlari va telefon orqali so`zlashuvlarining sir saqlanishi qonun bilan qo`riqlanadi (JPKning 18-m. 4-q.). Tergov harakatlarining ishtirokchilari tergov jarayonida ma`lum bo`lgan, fuqarolarning shaxsiy hayotiga taalluqli bo`lgan ma`lumotlarni, shuningdek boshqa shaxsiy xususiyatga ega bo`lgan ma`lumotlarni oshkor qilmaslik to`g`risida ogohlantirilishi mumkin, bu haqda ulardan tilxat olinadi (JPKning 353-m.). Shaxsiy yozishma hamda shaxsiy telegraf xabarlari ochiq sud majlisida faqat ushbu xat va xabarlarni jo`natgan hamda olgan shaxslarning roziligi bilan oshkor qilinishi mumkinligi qonunda nazarda tutilgan. Aks holda ular yopiq sud majlisida o`qib eshittiriladi (JPKning 19-m. 3-q.). Pochta-telegraf jo`natmalarining xatlab qo`yilishi, ularni ko`zdan kechirish va olib qo`yish, telefon orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish jinoyat protsessual qonun hujjatlarida belgilangan holda va tartibda amalga oshiriladi. Konstitutsiyada har bir shaxs turar joyining daxlsizligi belgilab qo`yilgan. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o`tkazishi mumkin emas (Konstitutsiyaning 27-m.). Jinoyat sudlov ishlarini yuritishda mazkur prinsipning amal qilishi shunda namoyon bo`ladiki, qonun tintuv o`tkazish uchun asoslarni belgilaydi, uning o`tkazilishiga surishtiruvchi yoki tergovchining prokuror ruxsati bo`lgan qarori yoxud sud ajrimiga ko`ra yo`l qo`yadi, tintuv o`tkazish va uning natijalarini qayd qilish tartibini belgilaydi (JPKning 158, 159, 161, 163, 164-m.). Kechiktirib bo`lmaydigan hollarda tintuv prokurorning ruxsatisiz o`tkazilishi mumkin, lekin keyinchalik shu o`tkazilgan tintuv haqida 24 soat ichida prokurorga xabar qilinadi. Kechiktirib bo`lmaydigan holatlar surishtiruvchi yoki tergovchining prokurorga yuborgan xabarnomasida asoslantirilishi lozim (JPKning 161-m.).

Qonun tungi vaqtda kechiktirib bo`lmaydigan hollardan tashqari tintuv o`tkazishning man qilinishi haqidagi qoidani belgilaydi (JPKning 88-m.). Sudda jinoyat ishlarining oshkora ko`rilishi Sud muhokamasining oshkora tartibi har bir kishining huquqidir. Bu huquq Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 11-moddasida, Fuqarolik va siyosiy huquqlar haqidagi paktning 14-moddasida hamda O`zbekiston Respublikasi qo`shilgan xalqaro huquqiy hujjatlarda mustahkamlab qo`yilgan. Sudda ishlarning oshkora ko`rilishi deganda shunday sud protsessi nazarda tutiladiki, unda ishlar qonunda belgilangan yoshda bo`lgan va sud zaliga kelishni istagan fuqarolar ishtirokida ko`riladi, protsessning borishi va natijalari matbuotda erkin e`lon qilinishi, radioda eshittirilishi yoki boshqa vositalar yordamida keng ommaga yetkazilishi mumkin. Hamma sudlarda ishlarning oshkora ko`rilishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 113-moddasida belgilab qo`yilgan. Ishlar yopiq sud majlisida qonunda belgilangan hollardagina ko`riladi. JPKning 19-moddasida mustahkamlab qo`yilgan sudda ishlarning oshkora ko`rilishi jinoyat protsessining prinsipi hisoblanadi. Jinoyat protsessining ushbu prinsipi qonunda shunday belgilangan: “Barcha sudlarda davlat sirlarini qo`riqlash manfaatlariga zid keladigan, shuningdek jinsiy jinoyatlar to`g`risidagi ishlar ko`riladigan hollarni istisno qilganda, jinoyat ishlari oshkora ko`riladi” (JPKning 19-m. 1-q.). JPKning 19-moddasi 2-qismiga muvofiq, bundan tashqari 18 yoshga to`lmagan shaxslarning jinoyatlari to`g`risidagi ishlar bo`yicha, shuningdek fuqarolarning shaxsiy hayotiga oid ma`lumotlarni yoki ularning sha`ni va qadr-qimmatini kamsitadigan ma`lumotlarni oshkor qilmaslik maqsadida hamda jabrlanuvchining, guvohning yoki ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning, ularning oila a`zolari yoki yaqin qarindoshlarining xavfsizligini ta`minlash taqozo etgan hollarda boshqa ishlarni ham yopiq sud majlislarida ko`rishga sud ajrimi bilan yo`l qo`yiladi.

Ushbu ishlar bo`yicha sud ishni to`liq yoki qisman yopiq majlisda ko`rish zarurati borligini aniqlaydi. Bunday holatlar mavjud bo`lganda sud butun ishni yoki protsessning ma`lum qismini yopiq sud majlisida ko`rishga nafaqat haqli, balki ko`rishi shart. Bunda sud ajrimi faqat majlisga yig`ilganlarga taalluqli bo`lib, protsess ishtirokchilariga nisbatan tatbiq etilmaydi. Shaxsiy yozishma va shaxsiy telegraf xabarnomalari ochiq sud majlisida faqat ushbu xat hamda xabarlarni jo`natgan va olgan shaxslarning roziligi bilan e`lon qilinishi mumkin. Aks holda ular yopiq sud majlisida o`qib eshittiriladi va tekshiriladi. Agar bu narsa sud majlisi zalida tartibni saqlash uchun zarur bo`lsa, sud ayrim shaxslarga sud zalida ochiq majlislar vaqtida hozir bo`lishni man etishga haqli. Sud zalida ovozlarni yozib olish, fotosuratga, videoyozuvga va kinoga olishga faqat sud majlisida raislik qiluvchining ruxsati bilan yo`l qo`yiladi. Sud hukmi barcha hollarda oshkora e`lon qilinadi. Unda ishni yopiq sud majlisida ko`rish uchun sabab bo`lgan ma`lumotlar oshkor etilmasligi lozim. Sud faoliyatida oshkoralikni kengaytirish maqsadida ommaviy axborot vositalari xodimlariga, jamoat birlashmalariga va jamoalarga bo`lajak protsess haqida xabar berilishi mumkin. Bundan tashqari, sud protsesslari bevosita korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda o`tkazilishi mumkin. Ko`rinib turibdiki, qonun oshkoralikni talab etadigan yoki man etadigan ishlar doirasi keng. Shaxs, jamiyat, davlat manfaatlariga zid holda oshkoralikdan foydalanishga yo`l qo`yilmasligi kerak. U shaxs sha`ni va qadr-qimmatini himoya qilishga qaratilgandir. Jinoyat ishlari sudda oshkora ko`rilishining siyosiy va amaliy ahamiyati nihoyatda katta. Ishlarning sudda oshkora ko`rilishi fuqarolarni qonunni hurmat qilish hamda qonunbuzarlikka nisbatan murosasizlik ruhida tarbiyalash vazifasini ta`sirliroq va kengroq hal qilishga imkon beradi, ayni vaqtda sud organlari faoliyatini xalq ommasining doimiy nazorati ostiga olishni ta`minlaydi. Qonuniy

asoslar bo`lmagan taqdirda ishni yopiq sud majlisida ko`rish – qonunning qo`pol ravishda buzilishidir. Jinoyat ishlari yuritiladigan til Ko`rib chiqilayotgan prinsip jinoyat ishlari yuritilishida fuqarolarning milliy tengligi va hayotning barcha jabhalarida milliy tillardan erkin foydalanish kafolatlarining namoyon bo`lishidir. Uning negiz qoidalari Konstitutsiyaning 4- moddasida ta`riflab berilgan. Shu bilan birga O`zbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi millat va elatlarning tillariga hurmat bilan qarash ta`minlanadi, ularning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Mazkur prinsipga muvofiq jinoyat ishlarini yuritish o`zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko`pchilik aholi so`zlashadigan tilda olib boriladi (Konstitutsiyaning 115-m., JPKning 20-m.). Ish sudda ko`rilayotgan tilni bilmaslik taraflarning ishda ishtirok etishi uchun to`sqinlik qilolmaydi: taraflarning har biri tarjimon yordamidan foydalanishi mumkin. Ish yuritilayotgan tilni bilmaydigan yoki yetarli darajada tushunmaydigan protsess ishtirokchilariga o`z ona tilida yoki o`zi biladigan boshqa tilda og`zaki yoki yozma arz qilish, ko`rsatuv va tushuntirishlar berish, iltimosnoma va shikoyatlar bilan murojaat qilish, sudda so`zlash huquqi ta`minlanadi (JPKning 20- m.). Mazkur prinsipni amalga oshirish ish sudda ko`rilayotgan tilni bilmaydigan protsess ishtirokchilarining huquqlarini va milliy manfaatlarini kafolatlaydi. Bu huquqlar protsess ishtirokchilariga tushuntirilishi va ularni qo`llash imkoniyati ta`minlanishi lozim. Xususan, JPKning 20-moddasida aytilganidek, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga yoki protsessning boshqa ishtirokchilariga shaxsan taqdim etilishi lozim bo`lgan tergov va sud hujjatlari ularning ona tiliga yoki ular biladigan boshqa tilga tarjima qilib berilishi lozim. Ushbu prinsip muayyan bir hudud doirasida tergov va sud muhokamasi bir tilda olib borilishini talab qiladi.

Shaxs sudda ish ko`rilayotgan tilni bilmasa, bunday shaxs ishtirokida bajariladigan barcha protsessual harakatlarda qatnashishga tarjimon majburiy tartibda jalb qilinadi. Tarjimon ishtiroki sudda ish ko`rilayotgan tilni bilmaydigan shaxsning huquqi va qonuniy manfaatlarini nafaqat ta`minlaydi, balki dalillarni mustahkamlashga ko`maklashadi, tergovchi va sudda so`roq qilinayotganlardan hamda yozma hujjatlarda bo`lgan to`liq axborotni olishga imkon beradi. Ish yuritayotgan shaxslar tarjimon vazifasini bajarishga haqli emaslar. Ish sudda ko`rilayotgan tilni bilmaydigan gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining tarjimon yordamida ham himoyalanish huquqini amalga oshirishi murakkabligini inobatga olib, qonun dastlabki tergov bosqichida va ishni sudda ko`rishda himoyachining qatnashishi shartligini belgilaydi (JPKning 51-m. 3-bandlar). Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining, himoyachining huquqlarini ish sudda ko`rilayotgan tilni bilmasligi sababli har qanday cheklash hamda protsessning har bir bosqichida bu shaxslarni ona tilidan foydalanish imkoniyati bilan ta`minlamaslik jinoyat protsessual qonunining hukm bekor qilinishiga olib keladigan jiddiy buzilishidir (JPKning 487-m.). Jinoyat ishlari yuritiladigan til prinsipi jinoyat sudlov ishlarini fuqarolar uchun tushunarli qiladi, sud protsessi ishtirokchilarining, millatidan qat`i nazar, qonun va sud oldida tengligini kafolatlaydi, ishga doir holatlarni har tomonlama, to`la va xolisona tekshirilishi uchun shart-sharoitlar yaratadi, oshkoralikni va protsessning boshqa asoslari tatbiq etilishini ta`minlaydi, manfaatdor shaxslarga qonun tomonidan berilgan o`z huquq va manfaatlarini himoya qilish vositalaridan foydalanish imkonini beradi. Shu boisdan jinoyat ishlari yuritiladigan til haqidagi qoidalarning buzilishi ish yuzasidan chiqariladigan hukm va boshqa protsessual qarorlarning bekor qilinishi uchun asos hisoblanadi. Jinoyat ishlarining yuritilishida jamoatchilikning ishtiroki

Hozirgi sharoitda jamoatchilik vakillarining faol ishtirokisiz jinoyatchilikka qarshi samarali kurash olib borish mumkin emas, chunki faqat ularning yordamida barcha jinoyatlarni to`liq ochish, barcha aybdorlarni fosh etish va ularga adolatli jazo berish, jinoyat sodir etishga olib kelgan sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish mumkin. Amaldagi jinoyat protsessual qonun hujjatlarida jinoyat ishlarini sudda ko`rishda jamoatchilik ishtirokining turli shakllari nazarda tutilgan. JPKning 21-moddasida bu holat belgilab qo`yilgan bo`lib, unga muvofiq surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud jinoyat ishlarini tergov qilishda va sudda ko`rishda jinoyat sodir etilgan holatlarni aniqlab olish, aybdorlarni qidirish va fosh etish, adolatli hukm chiqarish, shuningdek jinoyatning sabablari va unga olib kelgan shart-sharoitlarni aniqlash uchun o`z vakolatlari doirasida jamoatchilik yordamidan foydalanishga haqli. Jamoat birlashmalari va jamoalarning vakillari jinoyat ishini yuritishda jamoat ayblovchilari hamda jamoat himoyachilari sifatida qatnashishga haqlidir (JPKning 21-m.). Jamoat himoyachilarining huquq va majburiyatlari JPKning 42, 43, 44- moddalarida belgilab qo`yilgan. Jamoat birlashmalari va jamoalar, ularning rahbar organlari hamda vakillari sodir etilgan yoki tayyorlanayotgan jinoyat to`g`risida xabar bilan surishtiruv organiga, tergovchiga, prokurorga yoki sudga murojaat etishlari mumkin. Ular ayblanuvchiga yoki sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasi sifatida jamoat birlashmasi yoki jamoa kafilligiga berishni tanlash haqida; mahkumni muddatidan ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilish yoki jazoni yengilrog`i bilan almashtirish haqida; ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinganlarning jazoni o`tash sharoitlarini o`zgartirish haqida; sudlanganlikni olib tashlash haqida va boshqa masalalar bo`yicha Jinoyat protsessual kodeksida nazarda tutilgan hollar va tartibda iltimos qilishga haqlidirlar (JPKning 40-m.).

JPKning 252-moddasida jamoat birlashmasi yoki jamoaning ishda ayblanuvchi, sudlanuvchi sifatida ishtirok etishga jalb qilingan shaxsni kafillikka olish to`g`risida qaror qabul qilishga haqli ekanligi belgilab qo`yilgan. Jamoatchilikning jinoyat ishlarini sudda ko`rishda ishtirok etishining asosiy shakllari shundan dalolat beradiki, mazkur prinsip jinoyat protsessining amalda barcha bosqichlarida qo`llaniladi. Jinoyat ishlarining sud muhokamasida jamoatchilik ishtirokining ko`rsatib o`tilgan shakllari va o`zga shakllar darslikning boshqa bo`limlarida keng bayon qilingan. Haqiqatni aniqlash JPKning 22-moddasiga muvofiq surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud jinoyat yuz berganligini, uning sodir etilishida kim aybdorligini, shuningdek u bilan bog`liq barcha holatlarni aniqlashi shart. Ish bo`yicha haqiqatni aniqlash uchun faqat Jinoyat protsessual kodeksida nazarda tutilgan tartibda topilgan, tekshirilgan va baholangan ma`lumotlardan foydalanish mumkin. Mazkur prinsipning mohiyati shundan iboratki, gumon qilinuvchidan, ayblanuvchidan, sudlanuvchidan, jabrlanuvchidan, guvohdan va ishda ishtirok etadigan boshqa shaxslardan zo`rlash, qo`rqitish, huquqlarini cheklash va noqonuniy o`zga choralar bilan ko`rsatuvlar olishga harakat qilish man qilinadi. Mazkur prinsip talablari JPKning boshqa moddalarida aniqlashtiriladi (46, 48, 88, 94, 95-m.) va ular dalillarni to`plash, tekshirish va baholashga taalluqlidir. Ishning isbotlanishi lozim bo`lgan barcha holatlari sinchkovlik bilan har tomonlama, to`la va xolisona tekshirib chiqilishi kerak. Ishda yuzaga keladigan har qanday masalalarni hal qilishda ayblanuvchini yoki sudlanuvchini ham fosh qiladigan, ham oqlaydigan, shuningdek uning javobgarligini ham yengillashtiradigan, ham og`irlashtiradigan holatlar aniqlanishi va o`rganilishi lozim (JPKning 22-m.). Bu holat ko`rib o`tilayotgan prinsip ishning barcha holatlarini va dalillarini o`rganishga qaratilganligini anglatadi. Ishning holatlari har

tomonlama, to`liq va xolisona tadqiq etilishi talablari o`zaro uzviy bog`langan, lekin ularning har biri mustaqil ahamiyatga ham egadir. Holatlarni har tomonlama tadqiq etish deganda, isbotlash faoliyati yo`nalishini belgilaydigan, bir yoqlamalikni va subyektivlikni bartaraf etadigan hamda isbotlash to`g`ri borishini ta`minlaydigan barcha ehtimol bo`lgan xolisona taxminlarni o`z vaqtida tadqiq etish va sinchkovlik bilan tekshirish; ayblanuvchini ham fosh qiladigan, ham oqlaydigan, shuningdek uning javobgarligini ham yengillashtiradigan, ham og`irlashtiradigan dalillarni to`plash, tekshirish va baholash tushuniladi. Holatlarni to`liq tadqiq etish deganda, isbotlash mazmuni bo`lgan barcha holatlarni aniqlash tushuniladi (JPKning 82-m.). Holatlarni xolisona tadqiq etish deganda, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud tomonidan isbotlash mazmuni bo`lgan barcha holatlarni aniqlash uchun zarur dalillarni yig`ishda, tekshirishda va baholashda har qanday yanglish fikr, ogohlantirish bo`lmasligi tushuniladi. Protsessning barcha bosqichlarida amal qiladigan ushbu prinsip barcha tergov va sud hujjatlarining qonuniyligini hamda asosliligini ta`minlaydi, ish yuzasidan haqiqatni aniqlashga xizmat qiladi. Mazkur prinsip talablari jinoyat ishlarini birlashtirish va ajratish (JPKning 332-m.), ayblov xulosasini chiqarish va tasdiqlash (JPKning 379, 380-m.), hukm chiqarish (JPKning 455, 457-m.) to`g`risidagi qoidalar asosida yotadi. JPKning 22-moddasi talablarini bajarishda sud muhokamasi muhim ahamiyatga ega, bunda qo`yilgan ayblov sinovdan o`tkazilib, sud o`z hukmini faqat sud majlisida bevosita ko`rilgan dalillar bilan asoslaydi (JPKning 26-m. 2-q., 455-m. 5- q.). Dastlabki tergov va sud tergovining bir yoqlama olib borilganligi va to`liq emasligi apellatsiya, kassatsiya hamda nazorat tartibida hukmni bekor qilish uchun asos bo`ladi (JPKning 484, 485-m.). 14. Aybsizlik prezumpsiyasi

Aybsizlik prezumpsiyasi (lotincha praesumptio – taxmin so`zidan) jinoyat protsessining muhim demokratik prinsiplaridan biri bo`lib, u shaxs huquqlarining himoyalanishini ta`minlaydi, asossiz ayblash va hukm qilishni istisno etadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida “Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko`rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o`zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta`minlab beriladi” deb belgilangan. Bundan tashqari, aybsizlik prezumpsiyasi JPKning 23-moddasida qayd qilingan bo`lib, unda “gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda nazarda tutilgan tartibda isbotlangunga va qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan aniqlangunga qadar aybsiz hisoblanadi” deyilgan. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o`zining aybsizligini isbotlab berishi shart emas. Aybdorlikka oid barcha shubhalar, basharti ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo`lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi lozim. Qonun qo`llanilayotganda kelib chiqadigan shubhalar ham gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi kerak. Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipi inson huquqlari sohasidagi nufuzli xalqaro hujjatlarga asoslanadi. Masalan, Insonning fuqarolik va siyosiy huquqlari to`g`risidagi xalqaro pakti 14-moddasining 2-qismida “Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxs qonunga muvofiq aybdorligi isbotlangunga qadar aybsiz hisoblanadi”deb belgilangan 1 . Ayblanuvchini qonun aybsiz deb hisoblaydi, uni aybdor deb topish uchun jinoyat sudlov ishlari shunday tartibda yuritilishi lozimki, unda oshkoralik, og`zakilik, tortishuvchilik va protsessning boshqa demokratik prinsiplari asosida barcha holatlar to`liq va har tomonlama tadqiq etiladi, ya`ni sud muhokamasi, ayblanuvchining huquqlari va qonuniy manfaatlari ta`minlangan hamda aybdor yoki aybsizlikni isbotlashning maksimal kafolatlari mujassamlashgan bosqich

hisoblanadi. Faqat ish sudda ko`rilganidan hamda sud chiqargan ayblov hukmi qonuniy kuchga kirganidan keyin davlat o`z zimmasiga sudlanuvchini aybdor deb topish va uni hukm qilish to`g`riligi uchun javobgarlikni oladi. Aniqlashning bu tartibidan chekinish mumkin emas. Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipining mohiyati tergov va sud muhokamasini olib boradigan barcha shaxslar uchun, shuningdek sudlanuvchi bilan aybdordek ish ko`rish huquqiga ega bo`lmagan boshqa barcha muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo`lgan xolisona huquqiy holat sifatida ana shundan iboratdir. Ayblanuvchining aybi so`zsiz isbotlanganda u aybdor deb topilishi mumkin. Bu majburiyat ish yuritishni olib boradigan ayblov vazifasini amalga oshiradigan mansabdor shaxslar: surishtiruvchi, tergovchi va prokuror zimmasiga yuklatilgan. Aybsizlik prezumpsiyasi mazmunidan shu narsa kelib chiqadiki, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o`zining aybsizligini isbotlab berishi shart emas (JPKning 23-m. 2-q.). Shaxsning jinoyat sodir etganlikda aybdorligi haqidagi xulosa taxminlarga asoslanishi mumkin emas va shubhasiz yetarli dalillar bilan isbotlanishi lozim. Ayblovni ishonchli tasdiqlaydigan dalillar bo`lmagan va yangi dalillar olish mumkin bo`lmagan taqdirda ish yuritish tugatiladi yoki oqlov hukmi chiqariladi. Aybdorlikka oid barcha shubhalar, basharti ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo`lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi lozim. Shuningdek, qonunni qo`llashda kelib chiqadigan shubhalar ham gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi kerak (JPKning 23-m. 3-q.). Ayblovni (gumonni) isbotlashga doir barcha shubhalarni bartaraf etish mumkin bo`lmasa, ish ayblanuvchining (gumon qilinuvchining) foydasiga hal qilinishi lozim. Bu holat ish tugatilishiga, ayblov hajmi o`zgarishiga, sodir etilgan jinoyat tasnifining o`zgarishiga olib kelishi mumkin. Aybsizlik prezumpsiyasida ayblovni isbotlashga doir ikki xil yondashuv mavjud: mohiyat jihatidan yondashuv va rasmiy-huquqiy yondashuv. Birinchi yondashuv – tergovchiga, prokurorga, sudga yo`naltirilgan aybni mohiyatan

isbotlash talabi va bu qilinmagan taqdirda ayblanuvchini aybsiz deb tan olish lozimligi haqidagi ogohlantirishdir. Aybsizlik prezumpsiyasiga rasmiy-huquqiy yondashuv quyidagidan iborat: davlat ayblanuvchini sud hukmi chiqarilib, qonuniy kuchga kirguniga qadar aybsiz deb hisoblaydi. Aybsizlik prezumpsiyasidan kelib chiqqan holda, qonun chiqaruvchi ayblanuvchining aybdorligi haqida asosli, ishonchli xulosa chiqarilishini ta`minlash uchun jinoyat ishi bo`yicha nimalarni amalga oshirish lozimligini belgilab qo`yadi. Xulosa chiqarishdan oldin dastlabki tergovda, so`ngra sudda dalillarni to`plash, tekshirish va baholash, ayblanuvchi, himoyachi, jabrlanuvchi va protsess boshqa ishtirokchilarining protsessual huquqlarini amalga oshirish, ish yuzasidan to`plangan dalillar yordamida protsessual hujjatlarni asoslash, sud majlisida ish holatlarini sinchkovlik bilan tadqiq etish va hokazolar amalga oshiriladi. Jinoyat sudlov ishlarini yuritishning asosini tashkil etadigan ushbu kafolatlarning barchasi sud hukmida ayblanuvchining aybdorligi haqida ishonchli xulosa chiqarish uchun zarurdir. Aynan shu sababli qonun chiqaruvchi ko`rsatib o`tilgan kafolatlarga amal qilingan taqdirda qonuniy kuchga kirgan sud hukmi hujjat hisoblanib, unda umumiy qoidaga ko`ra, xususan, isbotlanayotgan asosiy masala bo`yicha ayblanuvchining aybdorligi to`g`risidagi masalada haqiqatga olib kelishi mumkinligini belgilab qo`yilgan. Qonun bilan belgilangan protsessual kafolatlar majmuiga rioya qilishdan keyin qonuniy kuchga kirgan sud hukmi yuridik fakt hisoblanib, u jinoiy jazolash huquqiga ega bo`ladigan davlat bilan jazolanishi lozim bo`lgan hukm etilgan shaxs o`rtasida jinoyat-huquqiy munosabatlarni tug`diradi. Aybsizlik prezumpsiyasi ayblanuvchi uchun nafaqat asossiz ayblanishdan, balki hukm qilinishdan himoyalovchi kafolat bo`lib xizmat qiladi. Uning aybi so`zsiz isbotlanishi va bartaraf etilishi mumkin bo`lmagan shubhalarni ayblanuvchining foydasiga hal qilinishi haqidagi talab davlat organlarini ish holatlarini xolisona, haqkoniy aniqlashga undaydi, busiz ish sudda asosli va adolatli hal etilishi mumkin

emas. Aybsizlik prezumpsiyasidan ozgina bo`lsa ham chetga chiqish odil sudlovda qonuniylikning buzilishiga hamda fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlari kamsitilishiga olib keladi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta`minlash 1 O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 116-moddasida yozib qo`yilganki, «ayblanuvchi himoyalanish huquqi bilan ta`minlanadi». Tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko`rsatadi. Advokaturani tashkil etish va uning ish tartibi qonun bilan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi jinoiy javobgarlikka tortiladigan shaxslar himoyalanish huquqiga ega ekanligini nafaqat e`lon qiladi, balki bu huquqning kafolatlanganligiga ham urg`u beradi. Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining va sudlanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta`minlanish prinsipi O`zbekiston Respublikasi JPKning 24- moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Himoyalanish huquqi uni amalga oshirish kafolatlaridan ajralmasdir. Surishtiruv organlari, tergovchi, prokuror va sud gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga va sudlanuvchiga unga berilgan huquqlarni tushuntirib berish hamda u o`ziga qo`yilgan ayblovdan himoyalanish uchun qonunda nazarda tutilgan barcha vosita va usullardan foydalanishda haqiqiy imkoniyatga ega bo`lishiga qaratilgan chora- tadbirlarni ko`rishlari shart (JPKning 24-m. 2-q.). Himoyalanish huquqi davlat organlari tomonidan shunday ta`minlanmasa, u quruq gapdan iborat bo`ladi. Shu organlarning o`zi har bir ish yuzasidan ayblanuvchini yoki sudlanuvchini ham fosh qiladigan, ham oqlaydigan, shuningdek uning javobgarligini yengillashtiradigan va og`irlashtiradigan holatlarni aniqlashi shart (JPKning 22-m.).

Shunday qilib, ayblanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta`minlanishi prinsipi ayblanuvchining, protsessual huquqlar tizimining, sud, surishtiruv, tergov va prokuratura organlarining ushbu huquqlar ro`yobga chiqarilishining haqiqiy imkoniyatini yaratish majburiyati bilan uyg`unlikda o`zining chuqur va amaliy ifodasini topadi. Lekin ayblanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta`minlanishi prinsipining mazmuni muayyan bir protsessual huquq bilan cheklanmaydi. Ayblanuvchining (gumon qilinuvchining, sudlanuvchining) himoyalanish huquqi deganda, unga qo`yilgan ayblovdan shaxsan yoki himoyachi yordamida himoyalanish imkonini beradigan barcha protsessual huquqlar majmuini tushunish lozim. Amaldagi jinoyat protsessual qonun hujjatlariga muvofiq himoyachining ishda ishtirok etishiga fuqaroga ayblov e`lon qilingan vaqtdan boshlab yoki u gumon qilinuvchi deb e`tirof etilganligi to`g`risidagi qaror e`lon qilingan paytdan yoxud u ushlangan paytdan boshlab ruxsat etiladi (JPKning 49-m. 3-q.). Ayblanuvchi (gumon qilinuvchi, sudlanuvchi) shunday huquqlar majmuiga egaki, ularni amalda qo`llash ayblanuvchiga o`zining huquq va qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilish imkonini beradi. Jinoiy javobgarlikka tortilayotgan shaxslar uchun shu maqsadni ko`zlagan holda keng huquqlar doirasi berilgan: o`zlari nimada ayblanayotganini bilish, ko`rsatuv va tushuntirishlar berish, dalillar bilan tanishib chiqish, tergovni olib borayotgan mansabdor shaxslar ustidan shikoyat qilish va hokazo (JPKning 46-m.). Ayblanuvchi (gumon qilinuvchi, sudlanuvchi)ning o`zi himoyachini taklif etishi mumkin. Qonun himoyachiga ham, ko`pincha himoyachi sifatida ishtirok etadigan advokatlarga ham keng huquqlar berib, ular himoya ostida bo`lgan shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlari uchun faol ish ko`rish imkoniyatiga egalar (JPKning 53-m.). Himoyalanish huquqiga qo`shimcha kafolat sifatida qonun ayblanuvchiga, gumon qilinuvchiga va sudlanuvchiga himoya tayinlanishi shart bo`lgan holatlarni belgilab qo`ygan, ularning iltimosidan qat`i nazar va hatto ularning xohishiga zid ravishda ham himoyachi tayinlanadi. Bu voyaga yetmaganlarga, soqovlar, karlar,

ko`rlar, jismoniy nuqsoni yoki ruhiy kasalligi sababli o`zini o`zi himoya qilish huquqini amalga oshira olmaydigan boshqa shaxslarga, shuningdek sud muhokamasi olib borilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga taalluqlidir. Bundan tashqari, jazo chorasi sifatida o`lim jazosi tayinlanishi mumkin bo`lgan jinoyatlarni sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarning ishi bo`yicha himoyachining ishtirok etishi shart (JPKning 51-m.). Himoyachi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, ularning qonuniy vakillari, shuningdek gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining iltimosi yoki roziligi bilan boshqa shaxslar tomonidan taklif etiladi. Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining yoki sudlanuvchining iltimosiga ko`ra ishda himoyachining ishtirok etishini surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud ta`minlaydi. Agar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi tomonidan yoxud ularning iltimosiga ko`ra yoki ularning roziligi bilan boshqa shaxslar tomonidan himoyachi taklif qilinmagan bo`lsa, surishtiruvchining, tergovchining, prokurorning yoki sudning talabi bo`yicha huquqiy maslahatxona rahbari surishtiruvda, dastlabki tergovda yoki ishni sudda muhokama qilishda ishtirok etish uchun himoyachi tayinlashi shart (JPKning 51-m. 3-q.). Ishda ishtirok etish haqida bitim tuzilgan yoki tayinlangan vaqtdan boshlab advokat himoyachi vazifasini bajarishni rad etishga haqli emas (JPKning 53-m. 5- q.). Shunday qilib, gumon qilinuvchini, ayblanuvchini va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan ta`minlash prinsipi o`z ichiga quyidagilarni oladi: a) surishtiruv, tergov, prokuratura va sud organlarining gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi manfaatlarini muhofaza qilishga, shuningdek ayblanuvchining huquqlarini tushuntirish va ularning haqiqiy amalga oshirilishi uchun sharoit yaratib berishga qaratilgan, qonunda belgilangan majburiyatlari; b) gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga va sudlanuvchiga ularning huquq va manfaatlarini tiklash, huquqlarini buzgan tegishli mansabdor shaxslarning

javobgarligi masalasini qo`yish imkonini beradigan, qonunda belgilangan vositalar; v) gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi tomonidan taklif etilgan yoki tergovchi yoxud sud tomonidan ta- yinlangan, qonunda ko`rsatilgan barcha vositalar va usullar bilan gumon qilinuvchini, ayblanuvchini va sudlanuvchini oqlaydigan yoki ularning javobgarligini yengillashtiradigan holatlarni aniqlashga erishishi shart bo`lgan himoyachida mavjud bo`lgan, qonunda mustahkamlab qo`yilgan vositalar (ularning qonuniy manfaatlarini himoyalash uchun jamoa tomonidan belgilangan jamoat himoyachisi ham bo`lishi mumkin). Protsessning barcha bosqichlarida ayblanuvchi himoyalanish huquqi subyekti hisoblanadi, lekin uning protsessual huquqlar hajmi bir xil emas. Sud muhokamasida bu huquqlar hajmi ancha kengroq bo`ladi, unda ayblanuvchi tomon ayblovchi bilan teng huquqli holatga ega bo`ladi. Ayblanuvchining himoyalanish huquqining murakkab va ko`p qirrali mazmuni sud, tergov organlari va prokurordan ayblanuvchining protsessual holatini belgilaydigan barcha me`yorlarga amal qilishni talab qiladi. Shuning uchun O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996 yil 20 dekabrdagi “Himoya huquqini ta`minlovchi qonunlarni qo`llash amaliyoti to`g`risida”gi 41-son qarorida quyidagi fikrlar bejiz ta`kidlanmagan: “Surishtiruv va dastlabki tergov davrida gumonlanuvchining, ayblanuvchining himoyasiga oid protsessual huquqlariga rioya qilinmagan, gumonlanuvchi, ayblanuvchi va uning himoyachisining ish uchun muhim ahamiyatli bo`lgan holatlarni aniqlash yuzasidan bildirilgan iltimoslari asossiz ravishda qanoatlantirilmay qoldirilgan hollarda, shuningdek qonunda nazarda tutilgan boshqa talablar jiddiy ravishda buzilgan bo`lsa va tergov kamchiliklarini sud majlisida to`ldirish mumkin bo`lmasa, qonunda ko`rsatilgan tartibda sud ishni qo`shimcha tergovga yuborish to`g`risidagi masalani muhokama qilishi lozim” 1 . JPKning 487-moddasi mazmuniga muvofiq ishning sudda har tomonlama ko`rib chiqishiga xalal bergan va qonuniy hamda asosli hukm chiqarishga ta`sir

ko`rsatishi mumkin bo`lgan, sud qarorining bekor qilinishiga sabab bo`ladigan himoyalanish huquqining buzilishi qonunning jiddiy buzilishi deb hisoblanadi. Basharti JPKning 51-moddasiga muvofiq himoyachining ishtirok etishi shart bo`lsa, himoyachining ham sud majlisida, ham surishtiruv va dastlabki tergov paytida bo`lmasligi jinoyat qonunining jiddiy buzilishi hisoblanadi. Himoyalanish huquqi nafaqat shaxs manfaatlarining, balki odil sudlov manfaatlarining ham kafolatidir. U himoyachida ayblov xulosalariga e`tiroz bildirish, manfaatlarini himoya qilayotgan shaxs foydasiga dalil-isbotlar keltirish keng imkoniyatining mavjud ekanligi ish holatlarini har tomonlama, to`liq va xolisona tadqiq etish, ish bo`yicha haqiqatni aniqlash uchun eng qulay shart- sharoitlarni yaratadi. Sudda ishlarni yuritishda tortishuv Mazkur prinsip JPKning 25-moddasida shunday qayd etilgan: “Birinchi instansiya sudining sud majlisida, shuningdek ishlar yuqori sudlarda ko`rilayotganda, ish yuritish taraflarning o`zaro tortishuvi asosida amalga oshiriladi. Ish sudda ko`rilayotganda, ayblash, himoya qilish va ishni hal qilish vazifalari bir-biridan alohida bajarilib, aynan bir organ yoki mansabdor shaxs zimmasiga yuklatilishi mumkin emas. Birinchi instansiya sudida ish yuritish faqat ayblov xulosasi yoki tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash uchun ishni sudga yuborish to`g`risidagi qaror mavjud bo`lganda boshlanishi mumkin. Davlat va jamoat ayblovchilari, sudlanuvchi, voyaga yetmagan sudlanuvchining qonuniy vakili, himoyachi, jamoat himoyachisi, shuningdek jabrlanuvchi, fuqaroviy da`vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari sud majlisida taraflar sifatida ishtirok etadilar va dalillar taqdim etish, ularni tekshirishda qatnashish, iltimos bilan murojaat qilish, ishning to`g`ri hal etilishi uchun ahamiyatga ega

bo`lgan har qanday masala yuzasidan o`z fikrlarini bildirishda teng huquqlardan foydalanadilar”. Jinoyat ishlarini qo`zg`atish va tergov qilish, ko`rib chiqish va hal etishga doir faoliyat, uni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan turli funksiyalar jinoyat ishlari yuzasidan ish yuritish jarayonida yuzaga keladigan huquqiy munosabatlarning boshqa subyektlariga nisbatan hukm yuritish vakolatiga ega bo`lgan aynan bir davlat organi zimmasiga yuklatilganda, muvaffaqiyatli bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasida jinoyat protsessining protsessual funksiyalarini bo`lish prinsipi izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Bu katta siyosiy va amaliy ahamiyatga egadir, chunki u jinoyat sudlov ishlarini yuritishda qonunning kafolati bo`lib xizmat qiladi. Amaldagi jinoyat protsessual qonun hujjatlarida jinoyat ishlari yuzasidan odil sudlovni amalga oshirishda ishni hal etish funksiyasi ayblov va himoyalash funksiyalaridan aniq qilib ajratib qo`yilgan. Jinoyat protsessual qonun hujjatlari, basharti sudya ilgari ushbu ishni yuritishda himoyachi, tergovchi, prokuror sifatida ishtirok etgan bo`lsa, o`sha ishni kelgusida ko`rishda qatnasha olmasligini va, basharti prokuror ilgari shu ishni yuritishda boshqa biron-bir ishtirokchi sifatida qatnashgan bo`lsa, rad etilishini nazarda tutib, aynan bir shaxs zimmasiga sudya, ayblovchi va himoyachi vazifasi yuklanishiga yo`l qo`yilmasligini belgilagan. (JPKning 76-m.). Shunday qilib, tortishuv prinsipi sud protsessining shunday yuritilishini belgilaydiki, unda ayblov va himoyalash vazifasi hamda unga tutash bo`lgan fuqaroviy da`vo va fuqaroviy javobgarlikni qo`llash vazifasi o`zaro hamda bir- biridan sud faoliyatidan ajratilgan hamda o`z manfaatlarini himoya qilishda bir xil protsessual huquqlarga ega bo`lgan taraflar tomonidan amalga oshiriladi, sud esa xolisona va betaraflikni saqlagan holda protsessda yetakchi o`rinni egallaydi, ishning barcha holatlarini har tomonlama, to`la, xolisona tadqiq etish uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi va mazkur ishni hal etadi (JPKning 409, 412-m. va hokazo). Jinoyat protsessida tortishuv prinsipi quyidagi asosiy jihatlarni belgilaydi: 1) ayblovning suddan ajratilganligi;

2) sudning protsessdagi mustaqil, faol holati va faqat sudga ish yuzasidan qaror qabul qilish huquqining berilishi; 3) o`z funksiyalarini bajarishlari uchun taraflarning teng protsessual huquqlarga ega bo`lishi; 4) ayblov va himoyalash funksiyalarining odil sudlov vazifasidan ajratilganligi hamda ularning o`zaro bir-biridan ajratilganligi. Ayblov va himoyalashning mustaqil funksiya sifatida ajratilganligi hamda ularning o`zaro bir-biridan sud faoliyatidan ajratilganligi tortishuv prinsipi tayanadigan va amal qiladigan asosdir. Ayblov, himoyalash va odil sudlov funksiyalarining o`zaro qanday ajratilganiga ko`ra sud protsessining turlari tavsiflanadi. Qonun ayblov, himoyalash va odil sudlov vazifalarini qat`iy farqlab qo`yadi (JPKning 408, 409, 412, 53, 12-m.) hamda hukmning so`zsiz bekor qilinishi xavfi ostida ularning bir-biriga qo`shilib ketishini istisno etadi (JPKning 76, 79, 80-m.). Tortishuv huquqining tan olinishi – tortishayotganlarning o`z talablarini asoslashlari uchun bir xil vositalardan va imkoniyatlardan foydalanish huquqining, shuningdek boshqa taraflarning fikrlariga e`tiroz bildirish huquqining ham tan olinishidir. Davlat va jamoat ayblovchisi, sudlanuvchi, voyaga yetmagan sudlanuvchining qonuniy vakili, himoyachi, jamoat himoyachisi, shuningdek jabrlanuvchi, fuqaroviy da`vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari sud majlisida taraflar sifatida ishtirok etadilar va dalillar taqdim etish, ularni tadqiq etishda qatnashish, iltimosnomalarni kiritish, ishning to`g`ri hal etilishi uchun ahamiyatga molik har qanday masala bo`yicha o`z fikrlarini bildirishda teng huquqlardan foydalanadilar. Protsessual teng huquqlilik qayd etilgan huquqlardan ancha kengroq bo`lib, ishning nafaqat amaliy jihatiga, balki yuridik jihatiga ham taalluqlidir. Ayblanuvchi, shuningdek sudlanuvchi himoyachisi bilan birga sud protsessida va sud majlisida vujudga keladigan hamda hukm bilan hal qilinadigan barcha masalalar yuzasidan, shu jumladan jinoyatni tasniflash va jazoni qo`llash

yuzasidan o`z fikr-mulohazalarini hamda xulosalarini bayon qilish huquqiga egadir (JPKning 409, 53, 412, 440, 449-m.). Ayblovchi, sudlanuvchi, himoyachi, shuningdek jabrlanuvchi, fuqaroviy javobgar, fuqaroviy da`vogar va ular vakillarining dalillar taqdim etish, ularni tadqiq etish va iltimosnoma kiritish borasidagi protsessual tengligi ishlarni ko`rish hamda hal qilishda bir yoqlamalikka va subyektivlikka yo`l qo`ymaslik kafolati bo`lib xizmat qiladi hamda har bir ish yuzasidan haqiqatni aniqlash uchun zarur shart-sharoit yaratadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996 yil 20 dekabrdagi “Himoya huquqini ta`minlovchi qonunlarni qo`llash amaliyoti to`g`risida”gi 41- son qarorida qu- yidagilar ta`kidlanadi: “Sudlar Jinoyat-protsessual koddeksning 25-moddasi talablariga binoan taraflarning o`zaro tortishuvi tamoyiliga so`zsiz rioya qilinishini ta`minlashga majburdirlar” 1 . O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1997 yil 2 avgustdagi “Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini birinchi bosqich sudida muhokama etish jarayonida protsessual qonunchilikka rioya qilinishi to`g`risida” 1 12-son qarorida ham shu masala o`z aksini topgan. Sud ishni har tomonlama, to`la va xolisona tadqiq etish uchun zarur shart- sharoitlar yaratishi lozim: taraflardan qaysi biri taqdim etishidan qat`i nazar, ruxsat etilmagan dalillarning ishda ko`rilishiga yo`l qo`yilmaydi; ish muhokamasidan oldin chiqarib tashlangan dalillarning tadqiq etilishi masalasini hal etadi; taraflarning iltimosnomalariga muvofiq yangi dalillarni ko`rib chiqadi; sud muhokamasiga rahbarlik qiladi va hokazo. Tortishuv jarayonida sud yangi ayblov bo`yicha yoki yangi shaxs ustidan ish qo`zg`atishi mumkin emas, taraflarning iltimosnomasisiz ishni qo`shimcha tergovga yubora olmaydi. Shu holatlarni JPKda aks ettirish zarurdir. Jabrlanuvchi tomonidan e`tirozlar bo`lmagan taqdirda prokurorning ayblovdan voz kechishi ishning tugatilishiga olib keladi. Tortishuvda taraflarning tengligi – haqiqatni aniqlashning eng kuchli usuli, taraflarning huquq va qonuniy manfaatlari kafolatidir.

Tortishuv asosi butun sud jarayonining qiyofasini, tarkibiy tuzilmasini belgilaydi, hukmga o`ziga xos ishonch beradi, uning huquqiy va ijtimoiy ahamiyatini oshiradi. Dalillarni bevosita va og`zaki usulda tekshirish Mazkur prinsip JPKning 26-moddasida mustahkamlab qo`yilgan bo`lib, unda jinoyat ishini yuritishda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud dalillarni bevosita tekshirishlari, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi va guvohlarni so`roq qilishlari, ekspertlarning xulosalarini eshitishlari, ashyoviy dalillarni ko`zdan kechirishlari, bayonnoma va boshqa hujjatlarni o`qib eshittirishlari shart ekanligi qayd etilgan. Jinoyat protsessual qonun hujjatlarida nazarda tutilgan alohida hollardagina bu qoidalardan chetga chiqishga yo`l qo`yilishi mumkin. Bevositalilik prinsipining mazmuni ikki qismdan iborat: dalillarni tekshirayotgan shaxslarning shaxsan o`zi ularni idrok qilishi va qarorni shaxsan tekshirilgan dalillarga asoslash talabi. Bevositalilik prinsipi sud muhokamasining tuzilishini va amal qilishini shunday talab qiladiki, unda sudyalar jinoyat ishlarini surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasi borasida to`plangan dalillarni biron-bir oraliqdagi bo`g`inlarsiz bevosita va shaxsan tadqiq etish asosida ko`rib chiqadilar hamda hal etadilar. Bevositalilik suddan ishga doir holatlardan xabardor bo`lgan shaxslarning emas, balki aynan guvohlar – shohidlarning so`roq qilinishini, hujjatlar nusxasining emas, balki asl nusxasining tekshirilishini, haqiqiy ashyoviy dalillarning ko`zdan kechirilishi va tekshirilishini, bayonnoma hamda boshqa hujjatlarning o`qib eshittirilishini talab etadi. Bayonnoma va hujjatlar, odatda, tegishli tergov harakatlarini qayta amalga oshirmagan holda o`qib eshittiriladi va tekshiriladi, chunki ularning ba`zilari sud majlisida umuman amalga oshirilishi mumkin emas, ba`zilari esa qayta amalga oshirilishi mumkin bo`lsa-da, tamoman boshqa vaziyatda amalga oshiriladi. Mazkur bayonnomalar tergovchining turli xatti-

harakatlar, jinoyat alomatlari, xususiyatlari va izlarini bevosita idrok etish natijasini aks ettiradi. Mazkur dalillarni o`qib eshittirmay va tekshirmay turib, sud hukm chiqarishda ularga asoslana olmaydi (JPKning 26, 455, 433-m.). Sud muhokamasining bevositaliligi prinsipi og`zakilik bilan uzviy bog`langandir, ularni bir-biridan farqlash juda qiyin. Misol uchun, sudlanuvchi, jabrlanuvchi, guvohlar ko`rsatmalarining sud tomonidan bevosita idrok qilinishi ularni og`zaki usulda so`roq qilishni nazarda tutadi. Og`zakilik protsess subyektlarining muomala shaklini belgilaydi va dalillarni tekshirish usuli hisoblanadi. Og`zakilik prinsipiga ko`ra ishga ahamiyati bo`lgan barcha materiallar, harakatlar, sud protsessida vujudga keladigan barcha savollar og`zaki shaklda bayon qilinadi, muhokama etiladi yoki amalga oshiriladi, shuningdek sud o`z hukmini ko`rib chiqilgan hamda muhokama qilingan dalillar bilangina asoslaydi. Sudda og`zaki bayon qilish va muhokama etish predmeti bo`lmagan hujjatlar hukm uchun asos bo`la olmaydi. Sud so`roq qilinayotgan shaxslarning og`zaki ko`rsatuvlarini eshitishi, bayonnoma va boshqa hujjatlarni, taraflarning tushuntirishlari, iltimosnomalari va arznomalarini og`zaki eshitishi va muhokama qilishi, taraflarning sudda chiqishini va sudlanuvchining so`nggi so`zini eshitishi, chiqarilgan qarorni e`lon qilishi kerak va hokazo. Sud muhokamasi – sudda og`zaki so`zlash shaklida ish yuritish demakdir. Ko`rib o`tilayotgan prinsipning amaliy ahamiyati shundan iboratki, u surishtiruvchi, tergovchi va sudga ish yuzasidan haqiqatni aniqlash imkonini ta`minlaydi. Shu sababli qonun ayrim hollarda bu qoidadan chetga chiqishga ruxsat beradi. Masalan, sud ayrim hollarda kelmagan guvohlarning (dastlabki tergovda so`roq qilingan guvohlarning) ko`rsatuvlarini o`qib eshittirish sharti bilan ularning ishtirokisiz ishni ko`rish mumkin, deb hisoblaydi, bunda og`zakilikka rioya etiladi, lekin bevositalikdan chetga chiqish yaqqol namoyon bo`ladi. Og`zakilik prinsipi oshkoralik, sudda ishning milliy tilda yuritilishi, tortishuv va bevositalik, ishga doir holatlarning har tomonlama va to`liq tekshirilishi hamda boshqa protsessual asoslarning izchillik bilan amalga oshirilishini ta`minlaydi.

Protsessual harakatlar va qarorlar ustidan shikoyat qilish huquqi Protsess ishtirokchilari va boshqa shaxslar, shuningdek jinoyat ishini yuritishdan manfaatdor bo`lgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning vakillari Jinoyat protsessual kodeksida belgilab qo`yilgan tartibda va muddatda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya va sudning protsessual harakati yoki qarori ustidan shikoyat berishga haqlidir. Protsessning istalgan bosqichida iltimos bilan murojaat etish va shikoyat berish mumkin (JPKning 27-m.). Jinoyat protsessual kodeksida ushlab turilgan shaxslarning shikoyat va arizalarini jo`natish tartibi (JPKning 231-m.), shuningdek shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to`g`risidagi qaror yoki ajrim ustidan shikoyat qilish (JPKning 269-m.), ayblanuvchini, sudlanuvchini lavozimidan chetlashtirish to`g`risidagi qaror yoki ajrim ustidan shikoyat qilish (JPKning 258-m.) tartibi belgilab qo`yilgan. Jinoyat protsessual kodeksida jinoyat ishini qo`zg`atish to`g`risidagi qaror ustidan shikoyat qilish tartibi ham belgilangan (JPKning 338- m.). Qonunda ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish va qamoqda saqlab turish muddatining uzaytirilishi ustidan shikoyat qilish huquqi va tartibi belgilagan (JPKning 241, 243, 247-m). Bu masalalar nazorat qiluvchi prokuror tomonidan hal etiladi. Fikrimizcha, jinoyat protsessual majburlov choralarini qo`llashning qonuniyligini nazorat qilish yoki tekshirish vazifasini prokurordan sudga yoki sudyaga topshirib, shaxsni zo`ravonlikdan va tergovni man etilgan usullar bilan olib borilishidan himoya qilishning huquqiy mexanizmini takomillashtirish lozim. Gap, avvalo shaxsni ushlab turish, ekspertiza o`tkazish uchun tibbiy muassasaga majburiy ravishda joylashtirish, tintuv o`tkazish, predmetlarni olib qo`yish, ayblanuvchini lavozimdan chetlashtirish, mol-mulkni xatlash haqida borayapti. Ushlab turishning va qamoqqa olish to`g`risida berilgan buyruqlarning asosliligini sudda tekshirish tartibi ingliz-amerika huquqiy tizimiga xosdir. Angliyada 1679 1 yilda qabul qilingan mashhur Habeas corpus act qamoqka olishni

ixtiyoriy qo`llashga qarshi kafolat hisoblanadi. Habeas corpus institutining mohiyati quyidagidan iborat. O`zini noto`g`ri ushlangan deb hisoblaydigan har qanday shaxs yoki uning uchun har qanday boshqa shaxs ushlab turish yuzasidan sudga shikoyat qilishi hamda sud tomonidan tinglanishi mumkin. Sud bu chorani bekor qilishi yoki garov bilan almashtirishi mumkin 2 . Ushlab turishning qonuniyligi va asosliligini sudda tekshirish tartibotining afzalligi shundaki, bunda sud nazorat qiluvchi organ sifatida ish ko`radi. U tergov organlari va prokuraturaga bog`liq bo`lmaydi, shu sababli ushlab turish va hibsga olish to`g`risidagi masalani hal etishda xolis bo`lishi mumkin. Dastlabki tergov bosqichida sud nazorati 1919-1924 yillarda chiqarilgan qator qonun hujjatlarida nazarda tutilgan. Darvoqe, inqilobgacha bo`lgan Rossiyada ayblanuvchini prokuror emas, balki sud tergovchisi va sudlar qamoqqa olish huquqiga ega bo`lgan. Shaxsni sud hukmi bilan aybdor deb tan olinmagunga qadar ozodlikdan mahrum etish masalasi – aybsizlik prezumpsiyasi prinsipi jihatlaridan biri. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26- moddasida mazkur prinsip belgilab qo`yilgan hamda fuqarolarning sha`ni va obro`siga qilingan tajovuzlardan himoyalanish huquqi e`lon qilingan (27-m.). Har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi (Konstitutsiyaning 44-m.). Himoyalanishda sud shaklining mavjudligining o`ziyoq tergov yuritilishida ishtirok etadigan mansabdor shaxslarning faoliyatiga ta`sir etishga qodir bo`lib, ulardan majburlov choralarini qo`llashda yanada hushyor bo`lishni talab etadi. Qamoqqa olish shaxs huquqlariga jiddiy ravishda daxldor bo`lib, masalani prokuror xohishi o`rniga sud tomonidan kollegial ravishda ko`rish bilan almashtirish jinoyat ishlarini sudda ko`rishda fuqarolarning huquqlarini va qonuniylikni ishonchliroq muhofaza qilishi mumkin. O`ylaymizki, manfaatdor shaxslar protsessual majburlovning har qanday chorasi ustidan shikoyat qilish imkoniyatiga ega bo`lishlari kerak.

O'xshashlar

Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi

Jinoyat tarkibi

Tamom bo`lmagan jinoyat

Tamom bo`lmagan jinoyat

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi