Jinoyat oqibatlari va jazoning mutanosibligi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyat oqibatlari va jazoning mutanosibligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Jinoyat oqibatlari va jazoning mutanosibligi Bugungi yuzaga kelgan obyektiv voqelik milliy qadriyatimizga va jahon hamjamiyati e`tirof etgan insonparvarlik tamoyillariga tayangan holda shaxslarning huquq va erkinliklarini huquqiy islohotlarning barcha jabhalarida himoya qilishni taqozo etadi. Insonparvarlik jinoyat qonunchiligini liberallashtirish jarayonining tarkibiy qismi sifatida unga mutanosib bo`lgan holda u orqali hozirgi kunda jazolash xususiyati bilan ajralib turadigan huquqni qo`llash sohasini erkinlashtirmoqda. Davlatimiz rahbari I.Karimov ta`kidlaganidek, “biz hokimiyatning uchinchi tarmog`i – sud-huquq tizimini isloh qilish va yanada liberallashtirishga alohida ahamiyat beramiz”. Kishilik jamiyatida jinoyatchilikka qarshi kurash doimo axloq-odob qoidalari vositasi bilan bir qatorda turlicha jazolarni qo`llash orqali amalga oshirilib kelgan. Barcha davlatlarda va hamma davrlarda jinoyat deb hisoblangan ijtimoiy xavfli xatti- harakatlar ko`lami ham, ular uchun belgilangan jazo choralari ham bir zaylda bo`lgan emas. Insonga jazo uning nafaqat ijtimoiy xavfli harakati uchun, balki undan kelib chiqadigan oqibatlarga qarab belgilanadi. Biror jinoyat oqibatsiz bo`lmaydi. Shu nuqtai nazardan G.Novoselyev o`zining bir maqolasini jinoyat jinoiy oqibatlarsiz bo`lmaydi deb nomlagani bejiz emas. Har bir qilmish xavfli oqibati bor ekan-ki, qonun bilan taqiqlanadi. Ish bo`yicha faqat jinoiy harakat (harakatsizlik) nimadan iborat ekanligini aniqlashning o`zi yetarli emas. Oqibat ham ma`naviy, ham moddiy bo`lishi mumkin. U naqadar salbiy ekanligi jazo tayinlashda muhim o`ringa ega. Umuman olganda, jinoyat oqibatlari to`g`risida ko`p fikrlar bildirilgan. Lekin shunga qaramasdan hanuzgacha o`z yechimini topmagan nazariy va amaliy masalalar ham mavjud. Bular jumlasiga jinoyat oqibatlarini jinoyat tarkibidagi o`rnini belgilashni kiritish mumkin. Ba`zi mualliflar jinoyat oqibatlarini obyektiv tomonga, boshqalar tajovuz obyektining tavsifi sifatida ko`rishadi. Jinoyatning oqibati obyektga qarshi

www.arxiv.uz qaratilgan va ayni vaqtda jinoyatning obyektiv tomoni mazmuniga bog`liq. V.N.Kudryavsev ning fikricha, jinoiy oqibat, bu qonun bilan qo`riqlanadigan tajovuz obyekti bo`lmish ijtimoiy munosabatlar va ularning ishtirokchilariga harakat (harakatsizlik) bilan jinoiy huquqiy normada belgilangan moddiy va ma`naviy zarar yetkazishdan iborat. Huquqiy adabiyotlarda jinoyatlarning moddiy va rasmiy turlari haqida qarashlar qachon va qay tarzda shakllangani to`g`risida aniq ma`lumotlar yo`q. Lekin, nazarimizda, dastlab har qanday jinoyat moddiy bo`lishi haqida qarashlar mavjud bo`lib, keyin esa ba`zi qilmishlar muayyan moddiy oqibatlarga olib kelmasa- da, ijtimoiy ong va ma`naviyatga putur yetkazishi sababli jinoyat 1956 deb hisoblana boshlagan. Demak, moddiy jinoyatlar tushunchasi – avval, rasmiy deb ataluvchi ma`naviy jinoyatlar tushunchasi – keyinroq shakllangan. Bunga ko`plab asrlar davomida jinoyat qay tarzda yuz bergan, uni kim va qanday vaziyatlarda, nima sababdan va qanaqa maqsadda sodir etganiga oid amaliy kuzatuvlar asos bo`lgan. Jazo belgilashda, avvalo, jinoyat oqibati, ushbu oqibatning kelib chiqish sabablari to`la aniqlanishi, jazoning adolatli bo`lishiga zamin yaratadi. Shaxsni jinoyat sodir etganlikda aybdor deb hisoblash uchun nafaqat ijtimoiy xavfli qilmishning muayyan shaxs tomonidan sodir qilinishi, balki sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfli ekanligini shaxs anglaganligi va ayni vaqtda o`z qilmishining oqibatini ko`ra bilganligini aniqlash shart. Ana shu oqibat yuz berishi mumkin ekanligini, jinoyatni sodir etgan shaxs anglashi va anglagan bo`lishi lozim. Masalan, shaxsga tuhmat qilinishi natijasida, u bu tuhmatni ruhan ko`tara olmay, tushkunlikka uchrab, o`zini o`zi o`ldirish darajasiga yetishi uchun shaxsning javobgarligi kuchayishi shubhasiz. Bu yerda tuhmat qilish qasddan (formal JK 139- m.), ikkinchi tomondan o`zini o`zi o`ldirish darajasiga yetkazish (moddiy jinoyat JK 103-m.) ehtiyotsizlik orqasida sodir etilganligini kuzatish mumkin. Shaxs o`z tuhmatini qanday og`ir oqibatlarga olib kelishini istamagan bo`lsa-da, bunda yuz berishi mumkinligini ko`ra bilgan yohud anglashi lozim bo`lgan bo`lishi kerak. Bu holatda jinoyat birinchi harakatga nisbatan qasddan, oqibatiga esa ehtiyotsizlik orqasida sodir etilmoqda.

www.arxiv.uz Jinoyat qonuni jinoiy oqibatlar nimadan iborat ekanligini aniq ko`rsatmaydi. Fanda ham bu masala munozarali. A.Mamedovning ta`kidlashicha, ba`zi hollarda bir jinoyat bir qancha oqibatlarga olib kelishi mumkin. Muayyan hollarda jinoyat natijasida kelib chiqadigan bir qancha oqibatlar ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlari o`zaro bog`liqligi natijasida u yoki bu munosabatlarni o`zgarishi bilan ifodalanadi. Bu oqibatlar haqiqiy va yuridik bo`lishi mumkin. Haqiqiy oqibatlarga harakat (harakatsizlik) natijasida kelib chiqqan barcha oqibatlar, yuridikka esa, faqat jinoyat qonunchiligida belgilangan oqibatlar kiradi. Yuridik adabiyotlarda jinoyatning ma`naviy (insonning axloqiy tarbiyasiga zarar yetkazish), jismoniy (inson o`limi, sog`lig`iga shikast yetkazish), moddiy (mulkiy zarar), ekologik (atrof tabiiy muhitni ifloslantirish), siyosiy oqibatlari to`g`risida fikrlar bildirilgan. Siyosiy oqibatlar o`z ichiga jamiyat va davlat tuzumi yoki huquq tartibot uchun xavf tug`diradigan oqibatlarni ham qamrab oladi. Mulkiy oqibatni hisobga olganda, faqat uning narxi emas, balki moddiy zarar ko`rgan jabrlanuvchi (yoki yuridik shaxs) uchun u qanchalik ahamiyatli ekanligini e`tiborga olish lozim. Qonunda esa bu masala miqdor (masalan, minimal oylik) bilan belgilangan. Jinoyatlarni tavsif qilishda ushbu masalani ham e`tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Demak, keltirilgan zararning miqdoridan tashqari, zarar ko`rgan jabrlanuvchi (yoki yuridik shaxs) uchun bu mulkning qadri ham inobatga olinishi lozim. SHo`ro davrida agarda biror turdagi jinoyat miqdori oshib ketsa, tezlikda jazoni kuchaytirish masalasi qo`yilardi. Shu bois, o`sha davrda o`g`rilik, poraxo`rlik bezorilik, savdogarlik kabi jinoyatlar uchun jazoni og`irlashtirish to`g`risida qonunlar ishlab chiqilgan, ba`zi jinoyatlar uchun jazolar haddan tashqari yuqori bo`lgan. Jinoyatchilik bilan kurashishda jazoni og`irlashtirish emas, balki uni me`yorida tayinlash usuli samarali ekani, shubhasiz. Agar shaxs o`z xohishi bilan jinoyatni oxiriga yetkazmagan bo`lsa, hech qachon unga maksimal jazo tayinlanishi mumkin emas. Oqibat kelib chiqmagan taqdirda, shuni e`tiborga olib jazo me`yori liberallashtirilishi muhimdir.

www.arxiv.uz Jazoni belgilash uni sodir etishga ta`sir etgan iqtisodiy omillarni, shaxsga nisbatan qilingan, uning ruhiyatiga ta`sir qilgan harakatlar, dalolatlar, qo`rqitishlarni ham hisobga olish o`rinlidir. Shaxsni jinoyatning zararli oqibatlarini to`xtatishga, bartaraf etishga qaratilgan faol harakatlari inobatga olinishi kerak. Jinoyat sodir etgan shaxsga jazo tayinlash unga jismoniy iztirob berish yoki qadr-qimmatini kamsitishni nazarda tutmasdan, uni qayta tarbiyalanishi va yangitdan jinoyat sodir etmasligi uchun zarur va yetarli ta`sir choralarini insonparvarlik tamoyilining mohiyatini belgilaydi. Jazo me`yori sodir etilgan jinoyat og`irligidan bir misqol ham ortiq bo`lmasligi lozim. Mamnuniyat bilan ta`kidlash joizki, mamlakatimizda jinoyat qonunchiligini liberallashtirish sohasida bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Bunga misol qilib, yetkazilgan moddiy zarar miqdori qoplangan taqdirda, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo chorasi qo`llanmasligi to`g`risidagi norma jinoyat qonunchiligimizning bir qancha moddalarida (JK 132, 167, 170, 173, 175, 180, 181, 198, 202, 233-moddalari) aks etganligini keltirish mumkin. Shu o`rinda yana bir masalaga to`xtalib o`tish maqsadga muvofiqdir. Jinoyat qonunchiligimiz Maxsus qism dispozitsiyalarida oqibatlar: og`ir oqibatlar (JK 118, 119, 125, 137, 139-moddalari), boshqa og`ir oqibatlar (JK 155, 162-moddalari), boshqacha og`ir oqibatlar (JK 114, 116, 117, 155-moddalari), ancha miqdorda (JK 164, 169-moddalari) sifatida belgilangan. Fikrimizcha, keltirilgan oqibat turlarining O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tushuntirishlari yordamida aniqlashtirilishi maqsadga muvofiq bo`lar edi. Chunki, amaliyotda ushbu so`zlar turlicha tahlil qilinishini oldini olgan bo`lar edi. Darhaqiqat, sodir etilgan jinoyatga nisbatan jazoning mutanosib bo`lishi, mamlakatimizda o`tkazilayotgan sud-huquq islohotlarining camarasini yanada oshiradi.

O'xshashlar

Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Jinoyat tarkibi

Islom huquqida jinoyat va jazo

Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati