Jinoiy javobgarlik va uning asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoiy javobgarlik va uning asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Jinoiy javobgarlik va uning asoslari Reja: 1. Jinoiy javobgarlik tushunchasi 2. Jinoiy javobgarlikka tortish asoslari

Jinoiy javobgarlik tushunchasi Jinoiy javobgarlik huquqiy javobgarlikning bir turi bo‘lib, jinoyat huquqining asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. Bizga ma’lumki, “jinoiy javobgarlik” atamasi yuridik adabiyotlarda turlicha. Jumladan, u asosiy jinoiy javobgarlik; jinoiy javobgarlikka tortish; jinoiy javobgarlikdan ozod qilish deb talqin qilinadi. Davlatning majburlov chorasi hisoblangan jinoiy javobgarlikka tortishdan ko‘zlangan asosiy maqsad ijtimoiy munosabatlarga putur yetkazmaslik va huquqbuzarliklarning oldindani olishdan iboratdir. Jinoiy javobgarlik jinoyat huquqi normalari bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabalarga jiddiy zarar yetkazadigan yoki shunday zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan tajovuz qilingandagina vujudga keladi. Shunday ekan, jinoiy javobgarlik o‘z navbatida qandaydir huquqiy oqibatni vujudga keltiradi. Jinoiy javobgarlik esa jinoyat huquqiy munosabatdir. Ammo jinoyat huquqiy munosabatning kelib chiqishi uchun biron-bir yuridik fakt sodir etilishi talab qilinadi va bunday yuridik fakt jinoyatning sodir etilishi hisoblanadi. Jinoiy javobgarlik huquqiy javobgarlikning bir ko‘rinishi bo‘lib, u jinoyat qonunida belgilab qo‘yilgan va sud tomonidan jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan Javobgarlik asoslari Jinoyat tushunchasi (JK 14-moddasi) Jinoyatlarni tasniflash (JK 15- moddasi) Jinoyat ucun javobgarlik va uning asoslari(JK 16- moddasi)

shaxsga nisbatan javobgarlikni qo‘llashdan iboratdir. Shunga muvofiq ravishda jinoiy javobgarlik javobgarlkning boshqa turlari(axloqiy, fuqaroviy, ma’muriy va h.k.)dan eng avvalo o‘zining mazmuni jihatidan farq qiladi. O‘zR Jinoyat kodeksi 16-moddasida jinoiy javobgarlik tushunchasi berilgan: NOTA BENE! Jinoiy javobgarlik deganda, jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxsga nisbatan sud tomonidan hukm qilish, jazo yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasi qo‘llanishida ifodalanadigan jinoyat sodir etishning huquqiy oqibati tushuniladi. Bundan tashqari jinoyat huquqiga oid darslik va ilmiy adabiyotlarda jinoiy javobgarlik tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi. Jinoiy javobgarlik tushunchasi umumiy jihatdan davlat va jinoyat sodir etgan shaxs o‘rtasida kelib chiqadigan jinoiy huquqiy munosabat sifatida tushuniladi. Bunda davlatda jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan jinoiy huquqiy ta’sir chorasini qo‘llash huquqi vujudga keladi. Jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan faqat shu huquqbuzarlik uchun sanksiyada belgilangan jazo chorasini qo‘llash majburiyati vujudga keladi va unga nisbatan xuddi shunday ta’sir chorasi qo‘llaniladi. Jinoiy javobgarlik tushunchasini talqin qilishda uchta nazariya ahamiyatlidir: Birinchi nazariya jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan jinoiy javobgarlik shaxsiy yoki mulkiy xususiyatdagi ta’sir chorasi ekanligini ifodalaydi. Bu tushuncha ilmiy adabiyotlar va darsliklarda qayd etilgan. Ikkinchi nazariya jinoiy javobgarlik jinoyat qonunchiligida ko‘rsatilgan davlat majburlov chorasi sifatida tushunadi, ya’ni aybdorga nisbatan sudlanganlik oqibatini keltirib chiqaruvchi majburlov chorasi qo‘llaniladi. Uchinchi nazariya da jinoiy javobgarlik deganda, barcha jinoyat huquqiy munosabatlarni, shuningdek,, shaxs va davlat o‘rtasidagi(huquqni muhofaza etuvchi organlar timsolida) munosabatlar tushuniladi. I.Y. Kozachenkoning fikricha: “Jinoiy javobgarlik – bu shaxs jinoyat sodir etgan vaqtdan boshlab vujudga keladigan huquqiy munosabat bo‘lib, jinoyat sodir etgan shaxsni qayta tarbiyalash va uzatish, umumiy va maxsus tartibda ogohlantirish maqsadida qo‘llaniladigan majburlov chorasi. Jinoiy javobgarlik

natijasida davlat shaxsning huquqini cheklab qo‘yadi, jinoyat sodir etgan shaxs esa davlat nomidan sud tomonidan faqat jinoyat qonunchiligida ko‘rsatilgan jazo chorasi doirasida qo‘lllanadigan shaxsiy mulkiy va boshqa xususiyatdagi ta’sir choralarini bajarishga majbur bo‘ladi 1 [58] . B.V. Zdrovomislov, Y.A. Krasikov va A.I. Roroglarning fikricha jinoiy javobgarlik quyidagi elementlardan tashkil topgan:   davlat vakillik organlari oldida jinoyat sodir etgan shaxsda hisob berish majburyatini vujudga keltiradi;   sodir etilgan qilmishni baholovchi sud hukmi chiqariladi;   aybdor shaxsga nisbatan jazo yoki boshqa ta’sir chorasi qo‘llaniladi;   jazoning huquqiy oqibati sifatida sudlanganlikni vujudga keltiradi. 2 [59] A.A Pionkovskiyning fikricha, jinoiy javobgarlik jinoyat sodir etilgan vaqtdan boshlab vujudga keladi. 3 [60] M.Braynin esa, jinoiy javobgarlik shaxs jinoyat ishiga ayblanuvchi sifatida jalb qilinganda yoki surishtiruv organlari tomonidan jinoyat sodir etgan shaxs sifatida ushlangan vaqtdan boshlab vujudga keladi, deydi. 4 [61] Jinoiy javobgalik vujudga kelgan vaqtdan boshlab shaxsning jinoiy javobgarligi masalasi ko‘riladi. Jinoiy javobgarlik masalasi shaxsni dastlabki tergovga jalb qilish(majburlov va ehtiyot choralarini qo‘llash), ishni sudda ko‘rish, ayblov hukmini chiqarish, shartli hukm qilish va sudlanganlik shakllarida amalga oshiriladi. Sudlanganliikning tugashi yoki olib tashlanishi bilan jinoiy javobgarlik tugaydi. Jinoiy javobgarlik jazo va sudlanganlik elementlarisiz bir lahzali hisoblanadi. Uning boshlanishi va oxiri yo‘qoladi. Sud hukmining qonuniy kuchga kirishi bilan jinoiy javobgarlik boshlanadi yoki tamom bo‘ladi. Sudning ayblov hukmi qonuniy kuchga kirishi bilan hukmda belgilangan davlatning majburlov chorasi jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan ta’sir qiladi. Yoki shu vaqtdan boshlab 1 [58] И.Я.Козначенко. Санкции за преступления против жизни и здоровья. Томск, 1987 г. С.-45 Также : Уголовное право Росси . Общая часть . Москва. 1997 г С.-72. 2 [59] Б.В.Здровомыслов, Ю.А.Красиков, А.И.Ророг. Уголовное право. 1992 й. 3 [60] А.А. Пионковский. Курс советского Уголовного права.: В 6 т. Москва. 1970. Т 3. С.-8-9. 4 [61] Я.М.Брайнин. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве // М:.1963, Т3, С.-12.

jinoiy javobgarlik tugaydi. Natijada jinoiy javobgarlik belgilanmaydi va sudlanganlik yuzaga kelmaydi. Jinoiy javobgarlik bir qator huquqiy belgilarga ega bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: birinchidan, o‘z yuridik mazmuniga ko‘ra jinoiy javobgarlik huquqiy oqibat keltirib chiqaradi; ikkinchidan, jinoiy javobgarlikni faqat shaxsning aybi bilan sodir etilgan, ijtimoiy xavfli qilmish vujudga keltiradi; uchinchidan , sud qilmish, jazo yoki boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini qo‘llashdek davlatning majburlov shakllarida ifodalanadi; to‘rtinchidan , u jinoiy huquqiy munosabatlar doirasida paydo bo‘ladi, amalga oshadi va bekor b o’ ladi. Jinoiy javobgarlik sudning ayblov hukmiga oid qarori, ya’ni jinoyatni sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsning sudlanishidan boshlanadi. Jinoiy javobgarlik quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: 1.1. aybdorni jazo qo‘llamasdan sud qilish; 2. 2. aybdorga jazo belgilab, ammo u real ijrosidan ozod qilib sud qilish ; 3. 3. aybdorga jazo belgilab, uni ijro etgan holda sud qilish; 4. 4. aybdorga jazo va tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash , shuningdek, ularni real ijro etishni belgilash bilan sud qilish. Javobgarlikni amalga oshirishning birinchi shakli javobgarlikning ayblov hukmining chiqarilishi bilan tugallanishida ifodalanadi . Chunonchi, Jinoyat kodeksining 70-moddasiga muvofiq ish sudda ko‘rib chiqilmagunicha vaziyatning o‘zgarishi bois shaxs o‘zining namunali xulq-atvori, mehnatga yoki o‘qishga vijdonan munosabati tufayli ijtimoiy xavfli bo‘lmay qolgan holatlarda ham sud uni jazoni o‘tashdan ozod etishi mumkin. Jinoiy javobgarlik o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib boshqalardan farq qiladi . Bu choralarni bir-biridan farqlovchi belgilarga : 1. 1. qo‘llanish asosiga ko‘ra. Jinoiy javobgarlik faqat Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddasida ko‘rsatilgan jinoyat tarkibining barcha elementlari

mavjud bo‘lgan ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxslarga nisbatan qo‘llanadi. Moddiy zararni qoplash tarzidagi fuqarolik javobgarligi nafaqat jinoyat tarkibini tashkil qiluvchi qilmishlar tufayli moddiy zarar yetkazilganida, balki boshqa huquqbuzarliklar natijasida zarar yetkazilganda ham qo‘llaniladi. 2. 2. javobgarlikning mazmuniga ko‘ra. Jinoiy javobgarlik davlat majburlov xususiyatiga ega bo‘lib, davlat nomidan qo‘llaniladi. Qolgan ta ’ sir choralari esa bunday xususiyatga ega emas. 3. 3. jinoiy javobgarlikni qo‘llovchi subyektga ko‘ra. Jinoiy javobgarlik faqat sud tomonidan ayblov hukmi asosida qo‘llanadi. Boshqa hech qanday mansabdor shaxs bunday ta’sir chorasini qo‘llay olmaydi. Boshqa javobgarlik choralari suddan tashqari vakolatli organlar va mansabdor shaxslar tomonidan qo‘llanishi mumkin. 4. 4. qo‘llash tartibiga ko‘ra. Jinoiy javobgarlikka tortishning maxsus tartibi faqat Jinoyat protsessual kodeksida belgilangan Jinoyat protsessual kodeksi tergov organlari va sud tomonidan jinoiy javobgarlikka tortish tartibini belgilaydi. Qolgan huquqiy ta’sir choralari esa boshqa huquq normalari bilan tartibga solinadi. 5. 5. javobgarlikka tortiluvchi subyektlar doirasiga ko‘ra. Jinoiy javobgarlik alohidalik xususiyatiga ega bo‘lib, faqat jinoyat sodir etgan jismoniy shaxsga nisbatan qo‘llanadi. Boshqa javobgarlik choralari esa yuridik shaxslarga nisbatan ham qo‘llanishi mumkin. Masalan, Fuqarolik kodeksida javobgarlikda yuridik shaxslar uchun ham javobgarlik belgilangan. Jinoiy javobgarlikka tortish asoslari Jinoyat huquqida shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish asoslari muhim jinoyat-huquqiy muammolardan biri hisoblanadi. Jinoiy javobgarlikka tortish asoslari falsafiy va yuridik jihatdan ko‘rib chiqiladi. NOTA BENE! Jinoiy javobgarlikning falsafiy jihati shaxsda o‘z harakatini boshqara olish

erkinligi mavjud bo‘lgan, qonun doirasida harakat qilishi mumkin bo‘lgan, ammo bu imkoniyatni suiste’mol qilib qonuniy taqiqni buzgan hollarda qo‘llaniladi. Shaxs o‘z harakatlarini amalga oshrishda mustaqil bo‘ladi. Bu masala yuzasidan uch yo‘nalishda fikr bildiriladi: birinchi yo‘nalish (fatatistik yo‘nalish) Bunda tashqi vaziyat shaxsni boshqaradi, uning xulqiga ta’sir etadi va faqat shu muhit ta’sirida harakat qilishga majbur qiladi. Bunda javobgarlikka tortish uchun asos bo‘lmaydi yoki shaxsga uning aybisiz ayb qo‘yiladi ; ikkinchi yo‘nalish (indoterministik yo‘nalish) Bunda inson faoliyati hech narsaga bog‘liq bo‘lmaydi, u har doim mustaqil tarzda o‘z xohishiga ko‘ra harakat qiladi; uchinchi yo‘nalish. Bunda inson faoliyati tashqi muhitga bog‘liq bo‘ladi, uning ijtimoiy qobiliyati, shaxsiy ehtiyoji har qanday holatda qanday harakat qilish kerakligini belgilaydi. Bu shaxsning erkinligi bo‘lib, u mustaqil harakat qiladi va o‘z harakati uchun mustaqil javob beradi. NOTA BENE! Jinoiy javobgarlikning yuridik jihati jinoiy javobgarlikning nima uchun, qanday qilmish uchun va u qaysi sharoitlar mavjud bo‘lganida vujudga kelishini belgilaydi. Jinoyat kodeksining 16-moddasida belgilanishicha jinoiy javobgarlikka tortish uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddasida nazarda tutilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lgan qilmishni sodir etishga asos bo‘ladi. Bu norma jinoiy javobgarlikning faktik va yuridik asosini belgiilaydi. Jinoiy javobgarlikning faktik asosi shaxs tomonidan sodir etilgan qilmishdir. Qilmishning jinoyat deb tan olinishi uchun unda qonunda ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibining barcha belgilari mavjud bo‘lishi kerak. Jinoiiy javobgarlikning normativ asosi Jinoyat kodeksida ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibidir. Faktik va normativ asoslar jinoiy javobgarlikning umumiy asosini tashkil qiladi. Sodir etilgan qilmish bilan qonunda ko‘rsatilgan belgilar o‘rtasida to‘la muvofiqlik mavjud bo‘lsa, qilmishga baho berish davlatning vakolatli idoralariga aybdorni jinoiy javobgarlikka tortish bo‘yicha o‘z huquq va

majburiyatlarini amalga oshirish imkonini beradi. Yuqoridagilardan quyidagicha xulosa qilish mumkin : 1. 1. Jinoiy javobgarlikning yagona va yetarli asos sodir etilgan qilmishda jinoyat tarkibining barcha belgilarining mavjud bo‘lishidir. Jinoyat kodeksida jinoyat tarkibi tushunchasi berilmagan bo‘lsa-da, jinoyat huquqi nazariyasida jinoyat tarkibiga ta’rif berilgan. Jinoyat tarkibi deganda, Jinoyat kodeksida javobgarlik belgilangan muayyan ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat sifatida tavsiflaydigan obyektiv va subyektiv elementlarning yig‘indisi tushuniladi. Jinoyat kodeksi Maxsus qism normalarining dispozitsiyasida qaysi qilmish jinoyat ekanligi ko‘rsatilgan va ularga ta’rif berilgan. Jinoyatning obyektiv belgilari yordamida Jinoyat kodeksi bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlar (jinoyatning obyekti) , qilmishning o‘zi hamda oqibatlari va ular o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish (jinoyatning obyektiv tomoni) ; jinoyatning subyektiv belgilari orqali ayb, jinoyatning motivi va maqsadi(subyektiv tomon) va jinoyat sodir etgan shaxsga qo‘yiladigan talablar anglanadi. 2. 2. Faqat sodir etilgan qilmishdagina jinoyat tarkibi bo‘lishi mumkin. Bu orqali Jinoyat kodeksida shaxsni jinoyat sodir etish haqidagi fikr, o‘y, xayol uchun jinoiy javobgarlikka tortilmasligi kafolatlanadi. 3. 3. Jinoyat tarkibi mavjud bo‘lgan qilmish ijtimoiy xavfli, ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qilgan yoki ular shunday zararni yetkazishning real xavfini keltirib chiqargan bo‘lishi lozim. Jinoiy javobgarlik asoslari belgilangan Jinoyat kodeksinig 16-moddasida qilmishning ijtimoiy xavfli bo‘lishi ko‘rsatilmagan. Lekin Jinoyat kodeksining boshqa moddalari mazmunidan bunday xulosaga kelish mumkin , ularda shaxs, davlat yoki jamiyat uchun xavfli bo‘lgan qimishlar jinoyat deb hisoblanishi belgilangan. Qilmishning ijtimoiy xavfliligi obyektiv mezon hisoblanadi . Qonun chiqaruvchining vazifasi qilmishni ijtimoiy xavfli deb baholab, unga qarshi kurashishidan iboratdir. Agar qilmishda jinoyat tarkibining barcha belgilari bo‘lib, lekin u ijtimoiy xavfli bo‘lmasa , u jinoyat deb topiilmaydi.

4. 4. Jinoiy javobgarlikka tortish asosini aniqlash uchun sodir etilga n qilmishni Jinoyat kodeksi Maxsus qism normasi bilan tahlil qilish lozim. Agar sodir etilgan qilmishning tarkibiy elementlari Maxsus qism moddasi dispozitsiyasida ko‘rsatilgan jinoyat tarkibiga muvofiq bo‘lsa, sodir etilgan qilmishda jinoyat tarkibi mavjud bo‘lib, shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos bo‘ladi. Agar sodir etilgan qilmishda jinoyatning biror belgisi bo‘lmasa yoki u ijtimoiy xavfli bo‘lmasa, jinoyat deb baholanmaydi. Masalan, o‘zini-o‘zi o‘ldirish yoki o‘zini-o‘zi o‘ldirishga suiqasd qilish. Bu qilmish ijtimoiy xavfli bo‘lsa-da, shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Bunda jinoyat qonunini analogiya bo‘yicha qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi. Jinoyat huquqiga taalluqli bo‘lgan jinoyat tarkibi elementlaridan adabiyotlarda jinoiy javobgarlikka tortish uchun sodir etilgan qilmishning mavjud bo‘lishi yagona asos bo‘ladi. 5 [62] Jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos shaxs tomonidan jinoyat tarkibi mavjud bo‘lgan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilgan vaqtdan boshlab vujudga keladi. Biroq uni aniq bir shaxsga nisbatan tadbiq etish uchun yuridik hujjat – sudning qonuniy kuchga kirgan ayblov hukmi mavjud bo‘lishi lozim. Sudning hukmi jinoiy javobgarlikni qo‘llashning asosi hisoblanadi. Jinoyat kodeksi 5-moddasida fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra: “Jinoyat sodir etgan shaxslar jinsi, irqi, millati, tili, dini ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, bir xil huquq va majburiyatlarga ega bo‘lib, qonun oldida tengligi belgilangan”. Bu asos hech qanday shaxs holatni yaxshilovchi yoki yengillashtiruvchi holat bo‘lib hisoblanmaydi degan xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Jinoyat kodeksining 8-moddasida:“Hech kim aynan bitta jinoyat uchun ikki marta javobgarlikka tortilishi mumkin emas”,-deyilgan. Bitta qilmish uchun ikki marta jinoiy javobgarlikka tortmaslik faqat jinoiy javobgarlikka xos xususiyatdir. Ammo bitta jinoyat uchun jinoiy javobgarlik bilan bir qatorda boshqa javobgarlik choralari ham qo‘llanishi mumkin. Masalan, jinoyat 5 [62] Уголовное право. Общая часть. М.., 1966, С.-41

tufayli yetkazilgan moddiy zararni qoplash(fuqaroviy javobgarlik), ishdan bo‘shatish (intizomiy javobgarlik).

O'xshashlar

Yuridik javobgarlik

Yuridik javobgarlik

Ma'muriy javobgarlik

Huquq buzarlik va yuridik javobgarlik

O'zbekistonda fuqarolik va uning konstitutsiyaviy asoslari