Jahon konstitutsiyaviy tajribasi va O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari bo`yicha xalqaro andozalarning aks etishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jahon konstitutsiyaviy tajribasi va O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari bo`yicha xalqaro andozalarning aks etishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Jahon konstitutsiyaviy tajribasi va O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson huquqlari bo`yicha xalqaro andozalarning aks etishi Reja: 1. Mustaqillik Qomusi va jahon konstitutsiyaviy tajribasi 2. Inson huquqlari siyosiy va huquqiy ta`limotlar tarixida 3. Inson huquqlariga oid zamonaviy xalqaro andozalar (standartlar) 4 . Inson huquqlari bo`yicha qonunchilikning taraqqiyot bosqichlari 5 . Inson huquqlariga oid qonunchilik tizimi 6 . O`zbekiston Konstitutsiyasida Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi qadriyatlarining in`ikosi

www.arxiv.uz 1. Mustaqillik Qomusi va jahon konstitutsiyaviy tajribasi Mustaqil O`zbekiston - insoniyat ruhining ulug`vorligi va aql ziyosining ramzi, umumbashariy tafakkurining beshiklaridan biri bo`lmish diyordir. Mustaqil O`zbekiston – noyob madaniyat va yuksak ma`rifat, Sharq turmush falsafasi, insonparvarlik ruhi bilan yo`g`irilgan adabiyot va nafis san`at mamlakatidir. Mustaqil O`zbekistonning buyuk ko`hna tarixi hozirgi zamon rivojlanishi bilan o`zaro uzviy bog`liq. Uning aql-ziyo va ma`naviy-tarixiy salohiyati jahon hamjamiyatida munosib o`rin egallaydi. Dunyoning umumiy siyosiy-ijtimoiy jarayonlari nuqtai nazaridan qaraganda O`zbekistonning davlat mustaqilligiga erishuvi tarixiy muqarrar hodisadir. Shuning uchun ham 1991 yilning 1 sentabrdan boshlab jahon siyosiy xaritasida yangi mustaqil davlat – O`zbekiston Respublikasining paydo bo`lishi tasodif yoki favqulodda hodisa emas, balki u ona zaminimizda asrlar osha o`zbek xalqi va o`zbek xalqi bilan yashab va mehnat qilayotgan mamlakatimiz xalqlarining asriy orzusi ro`yobga chiqishi, olib borilgan mashaqqatli, aksariyat hollarda fojeali kurashining mahsulidir. 1990-yil 20-iyunda "Mustaqillik deklaratsiyasi", 1991- yil 31- avgustda "O`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari haqida" Konstitutsiyaviy qonun O`zbekiston Parlamenti tomonidan qabul qilindi. 1-sentabr O`zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb e`lon qilindi. Xalqimiz asrlar osha orzu qilib kelgan niyatlari amalga oshdi. Har bir davlatning davlat sifatida qaytarilmas va o`ziga xos xususiyatlarini ko`rsatuvchi asosiy hujjat uning Konstitutsiyasidir. Jamiyatni umumbashariy huquqiy qadriyatlar asosida tashkil etishda Konstitutsiyaning ahamiyati beqiyosdir. Asosiy Qonun o`z mohiyati e`tibori bilan har qanday demokratik jamiyatning bosh belgilaridan biri bo`lib, unda inson, shaxs va jamiyatning huquqiy jihatlari, davlat hokimiyatining tuzilishi va uning idoralari faoliyatini tashkil etishning mezoniy qoidalari ifoda etiladi. Bir so`z bilan aytganda, Konstitutsiya davlatning o`ziga xos tanishtiruv hujjati, "pasporti" desak mubolag`a bo`lmaydi.

www.arxiv.uz Har qanday mustaqil davlatning yuzi, obro`-e`tibori uning Konstitutsiyasi hisoblanadi. Zotan, Konstitutsiya, yo`lboshimiz haqli ravishda ta`kidlaganlaridek, davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusnomadir. Shu ma`noda Asosiy Qonunimiz xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatiini aks ettirdi. Konstitutsiyamiz tom ma`noda xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsulidir. Mustaqil O`zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi qabul qilingan kundan buyon o`tgan muddat tarix ummonida bir tomchidir, xolos. Lekin uning boy mazmuni mohiyatini hisobga olsak, hozirgi har bir kunimizning yillarga tatigulik ekanligini e`tirof etmoq zarur. Mustaqil O`zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi jahon konstitutsiyaviy fondining tarkibiy qismidir. Nima uchun? O`zbekiston Konstitutsiyasi: birinchidan, tarixiy va hozirgi zamon ilg`or jahon konstitutsiyaviy tajribasini o`zida mujassamlashtirgan; ikkinchidan, milliy, tarixiy, axloqiy, diniy, huquqiy an`analarimizni jahon konstitutsiyaviy amaliyoti bilan uzviy ravishda bog`langan; uchinchidan, totalitar tuzumdan huquqiy davlat va demokratik fuqarolik jamiyatiga o`tayotgan yosh mustaqil davlatning Konstitutsiyasi qanday bo`lishi kerak degan savolga javob beradi. Shuning uchun ham O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – bu umumbashariy va milliy huquqiy qadriyatlarni o`zida uyg`unlashtirgan qoidalar va normalar majmuidir. Jahon konstitutsiyaviy tajribasi o`zaro bir-biri bilan uzviy bog`liq uch tarkibiy qismdan iborat. Birinchidan, Konstitutsiya to`g`risidagi g`oyalar, qarashlar, ta`limotlardir. Bular o`zining tarixiy kelib chiqishiga ko`ra juda qadimiydir. "Konstitutsiya" iborasi qadimgi Rim respublikasida paydo bo`lgan. O`rta asrlarda esa u yoki bu davlatning konstitutsiyaviy xarakterdagi asosiy qonunlari asosan "xartiya" deb yuritilgan. Konstitutsiyaviy xarakterdagi qonunlar jumlasiga "Temur tuzuklari" ham kiradi.

www.arxiv.uz Ikkinchidan, tarixiy va hozirgi kunda amal qilayotgan Konstitutsiyalar. Konstitutsiya yagona huquqiy hujjat sifatida 1787- yilda AQSH da paydo bo`lgan, ya`ni XVIII asr mahsulidir. taxminan hisoblarga qaraganda, shu kungacha jahonda 800 ga yaqin Konstitutsiya qabul qilingan. Uchinchidan, konstitutsiyaviy amaliyot, ya`ni Konstitutsiyaning amaliy harakati, qo`llanilishi. Konstitutsiya har bir jamiyat va davlat taraqqiyotining huquqiy asoslarini yaratadi. Konstitutsiya-iqtisodiy, siyosiy, huquqiy islohotlar, tinchlik, totuvlik, barqarorlik kafolatidir. O`zbekiston jahon konstitutsiyaviy tajribasiga quyidagi yo`nalishlarda amaliy hissa qo`shgan. Birinchidan, jahon konstitutsiyaviy ta`limotiga va nazariyasiga. Bu hissa avvalambor, Movarounnahr fiqh ta`limoti namoyondalarining asarlarida yaratilgan musulmon huquqi qadriyatlari haqidagi qarashlarda namoyon bo`ldi. Misol uchun, Burhoniddin Marg`inoniyning to`rt jildli fundamental "Hidoya" asarini ko`rsatish mumkin. Ikkinchidan, O`zbekiston xududida turli tarixiy davrlarda qabul qilingan Konstitutsiyalar. Bular jumlasiga "Temur tuzuklari"dan tortib sovet davridagi o`ndan ortiq Konstitutsiya kiradi. O`z xarakteriga ko`ra, bu Konstitutsiyalar mustamlaka, protektorat davlat Asosiy Qonunlari edi. Bunday Konstitutsiyalar XX asrning birinchi yarmida Suriya, Livan, Misrda ham bo`lgan. Uchinchidan, istiqlol yillaridagi konstitutsiyaviy amaliyotimiz bir qator chet el davlatlari uchun tajriba o`rganish obyektiga aylanmoqda. Jahon konstitutsiyaviy tajribasi quyidagi yo`nalishlarda o`rganilgan va hisobga olingan. Birinchidan, konstitutsiyaviy tartibga solish prinsiplari. Bu – insonparvarlik va inson huquqlari, hokimiyat vakolatlarini taqsimlash, xalqaro huquq ustuvorligi, Konstitutsiya ustunligi, konstitutsiyaviy nazorat. Ikkinchidan, Konstitutsiyaning tarkibiy tuzilishi, ya`ni uni muayyan tartibda muqaddima, bo`lim, bob va moddalardan iborat joylashtirilishidir. Bunda asosiy mezon bo`lib "Xalqchillik" hisoblanadi.

www.arxiv.uz Uchinchidan, har qanday siyosiy mafkuradan voz kechganlik, ya`ni bir mafkuraning yakka hokimligiga chek qo`yganlik. Ko`p fikrlilikning huquqiy asoslari yaratilganligi. To`rtinchidan, konstitutsiyaviy kafolatlar. Konstitutsiyaviy sudning tashkil etilishi, Prezidentning davlat boshlig`i sifatida barqarorlik, tinchlik va inson huquqlarining kafolatchisi ekanligi, Konstitutsiyaga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritishning alohida tartibining joriy qilinishi Asosiy Qonun qoidalarining kafolatlanganligini ko`rsatadi. Beshinchidan, konstitutsiyaviy tartibga solishning sharqona va ovro`pacha yondoshuvining uzviy uyg`unlashganligidir. Inson, oila, jamiyat, davlat manfaatlarining muvofiqlashganligi – bunga yaqqol misol bo`la oladi. Oltinchidan, Konstitutsiyaning tili ixchamligi, lo`nda va ravonligi. Jamiyatdagi eng muhim ijtimoiy munosabatlar konstitutsiyaviy darajada tartibga solinadi. Yettinchidan, Konstitutsiyamiz jahon konstitutsiyaviy taraqqiyoti qonunlarini o`zida aks ettiradi. Asosiy maqsad: totalitar tuzumdan fuqarolik jamiyatiga, huquqiy demokratik davlatga o`tishdir. Hozirgi zamon konstitutsiyaviy taraqqiyotining asosiy qonuniyatlari qanday? Bu qonuniyatlar quyidagi yo`nalishlarda namoyon bo`ladi: 1. konstitutsiyaviy tartibga solish predmetining, ko`lamining kengayishi; 2. inson huquqlari va erkinliklarini batafsil tartibga solish; 3. ijtimoiy muammolarga murojaat qilish; 4. xalqaro huquq ustuvorligini tan olish; 5. shaxs, jamiyat va davlat o`zaro munosabatlarining muayyan nisbatini mustahkamlash; 6. siyosiy partiyalar faoliyatini tartibga solish; 7. konstitutsiya barqarorligini va samaradorligini oshirish maqsadida, uni alohida qo`riqlash tartibini joriy etish, ya`ni konstitutsiyaviy sudni tuzish.

www.arxiv.uz 2. Inson huquqlari siyosiy va huquqiy ta`limotlar tarixida Inson huquqlari – inson shaxsi va turmushining tarkibiy qismi. Shu bois, inson huquqlari konsepsiyasining shakllanish jarayoni jamiyatning taraqqiyot tarixi bilan uzviy bog`liq holda, uzoq tadrijiy rivojlanish yo`lini bosib o`tdi. Inson huquqlarini tushunib yetish uchun nihoyatda muhim bo`lgan odamlarning tabiiy tengligi g`oyalari qadim yunon mutafakkirlari (Protagor, Antifont, Likofron) va qadim Xitoy donishmandlari (Mao-szi, Konfutsiy)ning siyosiy hamda huquqiy ta`limotlarida eramizdan oldingi VI-IV asrlardayoq ilgari surilgan. Huquq subyekti va qonun oldidagi tenglik tushunchalarini ishlab chiqishdagi xizmatlar qadimgi Rim huquqshunoslariga tegishli. Sitseron "Hamma qonun ta`siri ostida bo`lishi kerak", deb ta`kidlangan edi. Shuni qayd etish lozimki, qadimgi Yunoniston va qadimgi Rim qonunuchiligida mutafakkirlarning mazkur masala yuzasidan qarashlari bevosita aynan shunday ifodasini topmagan edi. Qonun tomonidan inson huquqlari faqat quldorlar uchun imtiyoz sifatida qarab chiqilib, behisob qullar ommasi huquqi inkor etilar edi. Shunday tamoyil o`rta asrlarga ham xosdir. Aholining qatlamlari turli tabaqalarga bo`lingan o`sha davrlarda inson huquqi ayrim tabaqalarning imtiyozi hisoblanib, huquqiy tenglik muayyan tabaqaga mansublik bilangina belgilanardi. Shu bilan birga inson huquqlarining tabaqaviy cheklanganligi shaxs dahlsizligi huquqi ilk bora ifodalangan inglizlarning 1215-yilgi "Erkinliklarning ulug` buyuk Xartiyasi" ahamiyatini aslo pasaytirmaydi. "Hech bir erkin inson hibs qilinmaydi, qamoqqa mahkum etilmaydi yoxud mol-mulki tortib olinmaydi, biror-bir vosita bilan nochor ahvolga solinmaydi. Faqat qonuniy hukm va davlat qonuni bo`yichagina choralar ko`riladi", deb e`lon qiluvchi 39-modda mazkur hujjat shuhratini ta`minlagan edi. Inson huquqlarining tabiiy-huquqiy konsepsiyasini shakllantirishda XVI- XVIII asrlarda yashab o`tgan ingliz Lokk, amerikalik Peyn va Jefferson, fransuzlar Russo, Monteskye, Volter, gollandiyalik Grotsiy kabi ma`rifatparvar mutafakkirlar yetakchi o`rin tutdilar. Ularning odamlar tengligi, tug`ilishdan ularga ato etilgan

www.arxiv.uz yashash, erkinlik va xavfsizlik kabi huquqlarning daxlsizligiga doir g`oyalari burjua inqiloblari va burjua davlatlarining shakllanishi jarayonidagi konstitutsiyaviy hujjatlar Angliyada 1628 - yilgi "Huquqlar to`g`risidagi arznoma", "Huquqlar to`g`risidagi bill"da, Amerikada "Virjiniya huquqlar to`g`risidagi deklaratsiyasi" (1689), "AQSH mustaqillik deklaratsiyasi" (1776) hamda "Huquqlar to`g`risidagi bill" (1791), Fransiyada "Inson va fuqarolarning huquqlari deklaratsiyasi" (1789)da o`z ifodasini topdi. Shu jihatdan "Virjiniya huquqi deklaratsiyasi" diqqatga sazovor. Bu inson huquqlari konsepsiyasi bayon etilgan Konstitutsiya shakldagi dastlabki hujjat edi. Unda barcha odamlar Tangri tomonidan teng qilib yaratilgan va ularga ajralmas muayyan huquqlar ato etilgan, degan qoida mustahkamlangan. Hayot, erkinlik hamda baxt-saodatga intilish shu huquqlar sirasiga kiradi. Mazkur huquqlarni ta`minlash uchun odamlar o`rtasida davlatlar ta`sis etiladiki, ular o`z oqilona vakolatlarini boshqariluvchilar hamjihatligidan oladilar, deyilgan g`oya o`z-o`zidan ma`lum haqiqat sifatida qayd qilingan edi. Shundan beri "Inson huquqlari" falsafiy va huquqiy atamashunoslikda muhim o`rin oldi. Fransiyada 1789- yili qabul qilingan "Inson va fuqarolar huquqlari deklaratsiyasi" tarixiy konstitutsiyaviy hujjatlar orasida muhim o`rin egallaydi. Inson huquqlarining mazmun-mohiyati unda aniq va ixcham ta`riflangan, inson shaxsining qadr-qimmati ta`kidlangan, fuqarolik jamiyatida shaxs maqomini belgilashda davlatning roli belgilab berilgan. Huquqiy davlat bir kunda qurilgan emas. Lekin muayyan yuridik me`yorlar va siyosiy tuzilmalar yaratilishida ongli hatti-harakatlar sodir etilganini ham inkor etib bo`lmaydi. Bunday davlatlar tarixan siyosiy-davlatchilik an`analarining saqlanishi tufayli tabiiy ravishda paydo bo`lgan. Antik davrda stoiklar tomonidan shakllantirilgan tabiiy huquq g`oyasidan huquqiy davlat g`oyasi o`sib chiqqani ham tasodifiy emas. Ular tabiiy huquq deganda inson tabiatiga mos bo`lgan va insonni inson qilib turgan huquqlarni nazarda tutar edi. Insonning bu huquqlarining birontasidan mahrum qilinishi uni insonlik maqomidan mahrum qilib, qulga, mahkumga yoki harbiy asirga aylantirib qo`yar edi. Tabiiy huquqlar sirasiga

www.arxiv.uz yashash huquqi, xavfsizlik, mulkka egalik, erkin yurish va shunga o`xshash boshqa huquqlar kiradi. Shunday qilib, inson huquqlari g`oyasi o`zining uzoq tarixiy ildizlariga ega. Insoniyat tarixini inson huquqlarini ta`minlashga qaratilgan tarix deb ta`riflasa bo`ladi. XX asr inson huquqlari borasida yangi sahifa ochdi. 3. Inson huquqlariga oid zamonaviy xalqaro andozalar (standartlar) Inson huquqlarini tartibga soluvchi hozirgi xalqaro huquqiy hujjatlar tizimida 1948- yilda qabul qilingan BMTning "Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi" muhim o`rin egallaydi. Ushbu Deklaratsiya "Insoniyat tarixida eng noyob hujjat", uni "Butun insoniyat uchun erkinliklar Xartiyasi", deb ta`riflashadi. Boshqa birorta xalqaro hujjat bunchalik yuksak baholarga sazovor bo`lmagan. Bunday yalpi e`tirof sababini inson huquqlarining zamonaviy konsepsiyasi muxtasar va tushunarli bayon qilib bergan "Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi"ning mazmunidan kelib chiqadi. Inson huquq va erkinliklarini shaxsning daxlsiz xususiyati sifatida izohlagan "Deklaratsiya" ularning ustuvor mohiyatini mustahkamlab, shaxs maqomini belgilashda davlatning favqulodda rolini pasaytiradi. Bu davlat tomonidan inson huquq va erkinliklarini qonuniy cheklashlarga muayyan talablar qo`yishda namoyon bo`ladi. Ular, birinchidan, qonunga asoslanishda, ikkinchidan, boshqalarning huquq va erkinliklarini hurmatlash, demokratik jamiyatda axloq, jamoat tartibi va yalpi farovonlik talablarini qondirish (29-modda) maqsadida amalga oshirilishida ifodalanadi. Ayrim hollarda inson huquq va erkinliklarini cheklashga imkon berib, "Deklaratsiya" "qandaydir davlat, shaxslar guruhi yoki alohida shaxslarning huquq va erkinliklarini yo`qotishga qaratilgan faoliyat bilan shug`ullanishlari yoxud shunday hatti-harakatlarni amalga oshirishlari"ni (30- modda) qat`iy tarzda taqiqlaydi. "Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi" xalqaro miqiyosda inson huquqlari sohasidagi me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqishga qaratilgan hatti- harakatlar uchun asos bo`lib qoldi. Insonning asosiy fundamental huquqlari

www.arxiv.uz universal xalqaro shartnomalar bo`lmish (1966-yilgi "Fuqarolik huquqlari va siyosiy huquqlar to`g`risida"gi va "Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar to`g`risida"gi xalqaro Paktlar va boshqa xalqaro hujjatlar)da mustahkamlab qo`yilgan. Bundan tashqari BMT, Xalqaro Mehnat tashkiloti va YUNESKOning aholi ayrim guruhlarining huquq va erkinliklarini tartibga soluvchi Konvensiyalari (BMTning "Xotin-qizlarning siyosiy huquqlari to`g`risida"gi 1952-yilgi Konvensiyasi, BMTning "Bola huquqlari to`g`risida"gi 1989-yilgi Konvensiyasi, YUNESKOning "Ta`lim sohasidagi kamsitishlarni bartaraf qilish to`g`risida"gi 1960-yilgi Konvensiyasi, XMTning "Ko`chish sohasidagi suiste`molliklar va ko`chib yuruvchilarga imkoniyatlarni hamda muomala tengligini ta`minlash to`g`risida"gi Konvensiyasi va h.k.) inson huquqlari sohasida kodifikatsiyalash jarayonining amalga oshirilishiga salmoqli hissa qo`shdi. Hozirgi paytda BMTning inson huquqlari borasida 80 dan ortiq xalqaro shartnoma va konvensiyalari mavjud. Inson huquqlari bo`yicha shartnomalardagi Umumjahon deklaratsiyasidan farqli yangilik shundan iboratki, bu hujjatlarda inson huquqlari batafsil talqin qilinadi, ularni ro`yobga chiqarishning davlat tomonidan kafolatlanishi mustahkamlab qo`yiladi, har qanday holatlarda ham fundamental inson huquqlarining davlat tomonidan cheklanishi mumkin bo`lmagan alohida turkumlari (yashash huquqi, qiynoqlarga yo`l qo`yilmasligi, fikr va e`tiqod erkinligi, sudlov himoyasiga bo`lgan huquq) ajratib ko`rsatiladi. Konvensiyaviy me`yorlarning huquqiy majburiyatlari hisobga olinib, xalqaro bitimlarni ratifikatsiya qiluvchi davlatlar uchun inson huquqlari sohasidagi kodifikatsiyalash faoliyati faqatgina xalqaro andozalar miqdorini ko`paytirishgagina xizmat qilmasdan, balki ularni davlatlar milliy qonunchiligida mustahkamlab qo`yishga qaratilgan ichki davlat me`yoriy hujjatlarni yaratish jarayonlarini ham faollashtirdi. Har qanday shaxsning hayoti va faoliyati uchun huquq hamda erkinliklarning daxlsizligi qoidasiga asoslanuvchi "Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi" faqat ayrim hollardagina inson huquqlarining davlat tomonidan cheklanish imkonini mustahkamlab qo`ygan. Biroq "Deklaratsiya" inson

www.arxiv.uz huquqlarini himoyalash va ularga rioya etilish ustidan nazoratni amalga oshirish vazifasini faqat davlat zimmasiga yuklaydi. Aksariyat hollarda cheklangan qurolli ziddiyatlar keltirib chiqargan ko`plab chekinishlar va inson huquqlarining qo`pol ravishda buzilishlari, ayniqsa, totalitar va yakkahokimlik tuzumidagi mamlakatlarda ichki davlat nazoratining oshkora samarasizligini ko`rsatdi. Shuning uchun 70-yillarning o`rtalaridan boshlab Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo`yicha Kengash (YEXHK) doirasida qabul qilingan xalqaro-huquqiy hujjatlarda inson huquqlarini himoya qilish sohasida xalqaro huquq va ichki davlat huquqining vazifalarini belgilab qo`yish tamoyili aniq ko`zga tashlanadi. YEXHKning 1975-yilgi Xelsinki Yakunlovchi Akti, YEXHKning Insoniy mezonlar bo`yicha Konferensiyasining 1990-yilgi Kopengagen Kengashi, 1991- yilgi Moskva konferensiyasi hujjatlarida inson huquq va erkinliklari bilan bog`liq turli muammolar ko`rib chiqildi. Jumladan, Moskva konferensiyasi hujjatida "inson huquqlari, asosiy erkinliklari, demokratiya, qonunning ustuvorligiga taalluqli masalalar xalqaro xususiyatga ega bo`lib, muayyan davlatning ichki ishlarigagina tegishli emas"ligi bevosita ta`kidlanadi. Shunday qilib, inson huquqlarini xalqaro himoyalash instituti shakllantirildi. Inson huquqlarining xalqaro va ichki davlat funksiyalari shu tariqa quyidagicha farqlandi: jahon miqyosida inson huquqlariga oid xalqaro andozalar ishlab chiqarilmoqda va ularga rioya etish ustidan nazorat idoralari faoliyat ko`rsatmoqda, davlatlar milliy darajada o`z qonunlarini xalqaro andozalarga muvofiqlashtirib, ularning bajarilishini kafolatlamoqdalar. BMTning "Irqiy kamsitishlarning har qanday ko`rinishlarini yo`q qilish to`g`risida"gi 1965-yilgi Konvensiyasidan boshlab, xalqaro nazorat idoralari inson huquqlari bo`yicha universal konvensiyalarning doimiy tarkibiy qismiga aylandi. Konvensiyalar negizida tashkil etiladigan xalqaro nazorat idoralariga (Irqiy kamsitishlarga barham berish bo`yicha qo`mita; Inson huquqlari bo`yicha qo`mita; Qiynoqlarga qarshi qo`mita; Bolalar huquqlari bo`yicha qo`mita) davlatlardan ularning qonunlari konvensiyalar qoidalariga muvofiqligi to`g`risida vaqti-vaqti

www.arxiv.uz bilan ma`ruzalar talab qilish huquqi berilgan. Mazkur konvensiyaviy idoralarning ayrimlari esa (Irqiy kamsitishlarga barham berish bo`yicha qo`mita; Inson huquqlari bo`yicha qo`mita; Qiynoqlarga qarshi qo`mita) esa bir davlatning ustidan tegishli Konvensiyada nazarda tutilgan inson huquqlari buzilayotganligiga taalluqli shikoyatlarini va fuqarolarning davlatlar ustidan yakka tartibdagi shikoyatlarini qonun buzilishlarini bartaraf etishga doir tavsiyalar kiritish huquqi bilan ko`rib chiqishga vakil qilingan. Xalqaro huquqda inson huquqlari negizida inson shaxsi qadriyati va qadr- qimmati turadi. Odatda, inson huquqlarining "uch avlodi" farqlanadi: fuqarolik va siyosiy huquqlar (yashash huquqi, qiynoqqa solishning taqiqlanishi, adolatli sudlov huquqi, shaxsiy hayotning daxlsizligi huquqi, fikr va so`z erkinligi huquqi, uyushmalarga birlashish huquqi va h.k.), iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar (bilim olish huquqi, mehnat qilish huquqi, ijtimoiy ta`minot huquqi, sog`liqni saqlash va tibbiy yordam olishga bo`lgan huquq va h.k.), va "uchinchi bo`g`in avlodi" turi kollektiv huquqlar, deb ataladi va ular jumlasiga (tinchlikka bo`lgan huquq, rivojlanishga bo`lgan huquq va h.k.)lar kiradi. Inson huquqlariga oid xalqaro andozalar mintaqaviy darajada ham mustahkamlanadi. Bunday mintaqaviy maqomdagi xalqaro hujjatlar sirasiga "Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to`g`risida"gi Yevropa konvensiyasi (1950), "Inson huquqlari to`g`risida"gi Amerika konvensiyasi (1969), "Inson va xalq huquqlarining Afrika Xartiyasi" (1981), MDH davlatlarining "Inson huquqlari to`g`risida"gi konvensiyasi (1995) kabi ko`pgina xalqaro bitimlar kiradi. XX asrning 70-yillari oxirida bir qator musulmon mamlakatlarda ham mintaqaviy konvensiya doiralarida inson huquqlarini himoyalashga qaratilgan xalqaro-huquqiy aktlar qabul qilishga urinishlar bo`ldi. Musulmon dunyosida 1980-yilda qabul qilingan "Umumjahon Islom deklaratsiyasi" inson huquqlarini amalda himoyalash va ta`minlash nuqtai nazaridan ishlab chiqilgan islomiy xalqaro-huquqiy hujjat bo`lib qoldi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, XX asrning yarmida jahon miqyosida inson huquqlarini xalqaro darajada himoya qilish mexanizmi yaratildi va xalqaro huquqiy andozalar ishlab chiqildi. Bugungi kunda insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyoti muammosini inson huquqlarini amalda himoyalash muammosidan ayricha ko`rib chiqish mumkin emas. Davlat mustaqilligiga erishib, O`zbekiston keyingi yillarda inson huquq va erkinliklarini ta`minlash, himoya etish borasida umumdunyoviy jarayonlarga faol qo`shildi. Shuni alohida ta`kidlab o`tish kerakki, bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi tomonidan inson huquqlari sohasidagi "Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida", "Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar to`g`risida" (1966) xalqaro Paktlar, BMTning "Bola huquqlari to`g`risida" (1989), “Irqiy kamsitishning barcha shakllarini yo`qotish to`g`risida" (1979), "Qiynoqlar va inson qadr-qimmatini yerga uruvchi muammolar hamda jazo turlariga qarshi" (1984) Konvensiyalari va boshqa qator xalqaro hujjatlar ratifikatsiya qilindi. Bu, o`z navbatida, inson huquq va erkinliklari sohasidagi xalqaro-huquqiy andozalarni qabul qilish jarayonini sersamar etadi. 4. Inson huquqlari bo`yicha qonunchilikning taraqqiyot bosqichlari Insoniyat o`z tarixiy rivojlanishi jarayonida inson huquqlariga oid qonunchilik tizimini yaratgan. Inson huquqlari to`g`risidagi qonunchilik – bu inson va fuqaro huquqlari va erkinliklari haqidagi qonunlar majmuidir. Bu qonunlar qatorida inson huquqlari bo`yicha xalqaro hujjatlar va milliy qonunlar kiradi. Inson huquqlari to`g`risidagi qonunchilik o`z taraqqiyotida uch katta bosqichni bosib o`tgan. Birinchi bosqich 1789-yilgi Inson va fuqaro huquqlari fransuz Deklaratsiyasidan boshlanib, to birinchi jahon urushiga qadar davom etgan. Bu bosqichda insonning shaxsiy va siyosiy huquqlari to`g`risidagi qonunchilik ustuvor

www.arxiv.uz ravishda rivojlangan. Bunga misol qilib, AQSH Konstitutsiyasiga kiritilgan birinchi 10ta qo`shimcha – Inson huquqlari to`g`risidagi Billni ko`rsatish mumkin. Bu davrda qabul qilingan qonunlarda alohida e`tibor quyidagi muammolarni huquqiy tartibga solishga qaratilgan: shaxs erkinligi va fuqarolar tengligi; shaxs daxlsizligi; xususiy mulk huquqi; saylov huquqi (turli senzlar bilan cheklangan bo`lsa-da). Inson huquqlari to`g`risidagi qonunchilik taraqqiyotining ikkinchi bosqichi XX asrning birinchi yarmini o`z ichiga olgan. Bu bosqichda sotsialistik g`oyalar va harakatlar ta`sirida insonlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlariga oid qonunchilik tez rivojlangan. Mehnat qilish huquqi, dam olish huquqi, ijtimoiy yordam olish huquqiy to`g`risidagi qonunlar alohida ahamiyat kasb etgan. Fransiya va Shvetsiyadagi sotsial qonunchilik, 1919-yilgi Veymar Konstitutsiyasi, Fransiya va Italiyaning 1946-yilgi Konstitutsiyasi bunga yaqqol misol bo`ladi. Uchinchi bosqich XX asrning ikkinchi yarmiga to`g`ri kelib, bu bosqichda inson huquqlarining "yangi avlodi" to`g`risidagi qonunchilik rivojlanadi. Bu huquqlar qatoriga: tinchlikda yashash huquqi; sof va toza – muhitga ega bo`lish huquqi; axborot olish huquqi kabilar kiradi. Bu bosqichda inson huquqlari to`g`risida xalqaro qonunchilik tizimi shakllandi. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 80 dan ortiq, Ovro`po Kengashi tomonidan – 200 dan ziyod, YUNESKOda – 70 dan ortiq, Ovro`pada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti tomonidan – 40 dan ko`proq, turli mintaqaviy xalqaro tashkilotlar tomonidan ham ko`plab inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar, konvensiyalar, deklaratsiyalar, paktlar qabul qilindi.

www.arxiv.uz Hozirgi kunda hammasi bo`lib inson huquqlari bo`yicha 500 ga yaqin xalqaro hujjatlar mavjud. Bu xalqaro hujjatlarda inson huquqlariga oid jahon demokratik andozalari belgilab quyilgan va ularning milliy qonunlardan ustuvorligi tamoyili aksariyat davlatlar tomonidan tan olingan. 5. Inson huquqlariga oid qonunchilik tizimi Dunyodagi har bir davlatda ham inson huquqlariga oid muayyan qonunchilik tizimi shakllangan. Bu qonunchilikning negizini, avvalambor, Konstitutsiyalar tashkil etadi. Barcha davlatlar Konstitutsiyalarida inson va fuqaro huquqlari va erkinliklariga maxsus bo`lim, boblar ajratilgan. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari joriy qonunlarda o`z aksini topgan. Hozirgi kunda davlatlar o`z Konstitutsiyalarida inson huquqlariga oid quyidagi muhim qoidalarni mustahkamlaganlar: Demokratiya va inson huquqlari hamda erkinliklarini tan olish va himoya qilish – bu davlat majburiyatidir; Inosn huquqlari va erkinliklari katalogi xalqaro huquqiy andozalarga mos kelishi va bu sohada xalqaro huquqning ustuvorligi; Inson huquqlari va erkinliklari unga tug`ilganidan boshlab taalluqlidir, ya`ni tabiiy huquq g`oyasining, nazariyasining e`tirof etilishi; Hammaga va har kimga inson huquqlari va erkinliklarining teng va barobar taalluqliligi; Inson huquqlari va erkinliklari davlat idoralari faoliyatining mazmunini tashkil etishligi; Fuqarolarning kafolatlangan sud himoyasi bilan ta`minlanishi; Inson huquq va erkinliklarini amalga oshirish boshqa shaxslar huquqlarini buzmasligi zarurligi. O`zbekistonda Inson huquqlariga oid qonunchilik tizimi quyidagi besh tarkibiy qismdan iborat.

www.arxiv.uz Birinchisi: fuqarolarning shaxsiy huquqlariga oid qonunlar-vijdon erkinligi, fuqarolarning murojaat qilish huquqi, sudga shikoyat qilish huquqi haqidagi qonunlar. Ikkinchisi: fuqarolarning siyosiy huquqlariga oid qonunlar-jamoat birlashmalari, siyosiy partiyalar, saylovlar to`g`risidagi, kasaba uyushmalari, ommaviy axborot vositalari haqidagi qonunlar. Uchinchisi: fuqarolarning iqtisodiy huquqlariga oid qonunlar – mulk, tadbirkorlik, yer, ijara, xususiylashtirish, iste`molchining huquqlari to`g`risidagi qonunlar. To`rtinchisi: madaniy huquqlarga oid qonunlar – fan, ta`lim, madaniyat, muzeylar, kutubxona, madaniy merosni himoya qilish to`g`risidagi qonunlar. Beshinchisi: inson huquqlariga oid xalqaro hujjatlar (ko`p tomonlama va ikki tomonlama) – milliy-huquqiy tizimning tarkibiy qismi sifatida. Hozirgi zamonda dunyo mamlakatlaridagi demokratiya va inson huquqlariga oid qonunchilikning o`ziga xos xususiyatlariga; inson huquqlarini to`la amalga oshirishning huquqiy kafolatlarini ta`minlash; konstitutsiyaviy yustitsiya (sudlov)ni rivojlantirish; inson huquqlariga oid xalqaro va milliy institutlarni shakllantirish; yangi demokratik institutlarni, jumladan ombudsman institutini taraqqiy ettirish kiradi. 6. O`zbekiston Konstitutsiyasida Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi qadriyatlarining in`ikosi O`zbekiston milliy mustaqilligining samarasi bo`lmish birinchi Konstitutsiya o`zbek xalqi uchun eng buyuk yutuq hisoblanadi. Asrlar mobaynida diyorimizda tartib va intizomga e`tibor berish an`anaviy tus olgan. Qadimiy hoqonliklar davridan tortib, Temuriylar davrigacha va undan keyin vujudga kelgan davlatlarda mamlakatning mustahkamligi va milliy manfaatlarini ko`zlab turli qonun-qoidalar ishlatilgan.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasining birinchi Konstitutsiyasi ushbu mustahkam negiz uzra qurilib, o`zbek davlatchiligi tarixiy tajribalarining asorasi (shirasi) sifatida yuzaga keldi desak yanglishmaymiz, chunonchi O`zbekiston Konstitutsiyasining muqaddimasida uni tuzishda o`zbek davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayanilganiga ishora qilinadi. Hozirgi zamonda har bir mamlakatning qonunlari, ayniqsa, uning asosiy qonuniga unda qancha Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining qadriyatlari aks ettirilganiga qarab baho beriladi. Aytish mumkinki, qonunlarga baho berish uchun ushbu me`yor eng asosiy va haqiqatga mos keladigan o`lchovdir, chunki inson huquqini kafolat qilish uchun jahonning barcha davlatlari tomonidan tasdiqlangan ushbu xalqaro deklaratsiyadan ustun turadigan boshqa hujjat yo`q. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi e`lon qilinganiga 50 yil (1948- 1998) to`lishi munosabati bilan "Inson huquqlari: savollar va javoblar" sarlavhasi ostida Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan nashr etilgan hujjatda bunday deyilgan edi: "Inson huquqi, usiz yashab bo`lmaydigan bizning azaliy, tabiiy va bashariy huquqimizdan iboratdir. Inson huquqi va asosiy erkinliklar bizga o`z insoniy iste`dodimiz, aql va vijdonimizdan foydalanib o`z ehtiyojimizni ta`minlashga imkon beradi". Shuningdek, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining muqaddimasida bunday deyilgan: "Bashariyat oilasi barcha a`zolarining qadr- qimmati va ularning ajratib bo`lmas huquqlarini e`tirof etish, jahon miqyosida erkinlik, adolat va tinchlik negizini tashkil etadi. Umumiy assambleya ushbu deklaratsiyani barcha insonlar va hamma millatlarning mushtarak istagi deb e`lon qiladi". O`zbekiston Konstitutsiyasi, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 30 ta moddasida kiritilgan barcha qadriyatlarni qamrab olib, mukammal suratda ularni aks ettirishi bilan, jahonning yirik va demokratik davlatlari asosiy qonunlari qatorida o`ziga munosib o`rin tutadi. O`zbekiston Konstitutsiyasining Muqaddimasida o`zbek xalqi nomidan:

www.arxiv.uz birinchidan, inson huquqlari va davlat suvereniteti g`oyalariga sodiqlik e`lon qilinadi; ikkinchidan, xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan qoidalari ustunligi tan olinadi; uchinchidan, insonparvar demokratik davlat barpo etishi ko`zlanadi; to`rtinchidan, fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta`minlash maqsad qilib qo`yiladi. Mazkur muqaddimada zikr etilgan bu asosiy prinsiplar, boshqa bir necha qoidalar bilan birga O`zbekiston Asosiy Qonunining ichki mazmuni, ruhi va mohiyatini ifodalab, unda kiritilgan 128 moddaning mazmunini qisqacha ifodalab beradi Konstitutsiyaning 13-moddasiga binoan, O`zbekistonda qonunchilik demokratik, umuminsoniy prinsiplarga asoslanib, ularga ko`ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha`ni, qadr-qimmati va boshqa dahlsiz huquqlari, oliy qadriyat hisoblanadi, demokratik huquq va erkinliklar, konstitutsiya va qonun bilan himoya qilinadi. Ushbu modda o`zining yorqin va komil ifodasi bilan, inson maqomini va uning asosiy huquqlarini eng yuksak va oliy darajaga ko`taradi. O`zbekiston Konstitutsiyasining eng muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, bu sohada faqatgina umumiy prinsiplarni zikr etib o`tish bilan cheklanib qolmay, inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini ayrim boblarda keng ko`lamda aks ettirib, ularning himoyasi uchun kafolat beriladi. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida zikr etilgan inson asosiy huquqlari va erkinliklari ifodasini O`zbekiston Konstitutsiyasining quyidagi moddalarida yaqqol ko`rish mumkin: iteng fuqarolik huquqi (21- modda); yashash huquqini himoya qilish (24- modda); har kimning erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga egaligi, qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emasligi (25 - modda);

www.arxiv.uz hech kimning qiynoqqa solinmaslik va aybi aniqlanmaguncha aybdor hisoblanmaslik holati (26- modda); fuqarolar turar joyi, telefon yozishmalari daxlsizligi (27- modda); so`z, fikr va e`tiqod erkinligi va uni tarqatish huquqi (29- modda); din va vijdon erkinligi (31- modda); fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqi (32 - modda); mulkdorlik huquqi va erkin kasb tanlash (38-39- moddalari); qonunga muvofiq siyosiy partiyalar va boshqa jamoat birlashmalari tashkil eitsh (56- modda) saylash va saylanish huquqi (117- modda) va boshqa ko`p moddalarda xalqaro miqyosda e`tirof etilgan insonning asosiy huquqlari va erkinliklari o`z munosib o`rnida har tomonlama aks ettirilib, konstitutsiya va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining uchinchi moddasi: "Har kim yashash va dahlsizlik huquqiga ega". O`zbekiston Konstitutsiyasining 24-moddasi: "Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og`ir jinoyatdir". Shuningdek, 25-moddada "Har kim erkin va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega" deb ta`kidlanadi. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 19-moddasida hech kimni o`zboshimchalik bilan hibsga olish va qamoqda saqlash mumkin emasligi ta`kidlansa, O`zbekiston Konstitutsiyasi 25-moddasining ikkinchi xat boshida "Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas" deyiladi. Yuqorida berilgan qisqa misollardan ko`rinib turibdiki, O`zbekiston Konstitutsiyasida Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining barcha qadriyatlari yetarli darajada va to`laroq shaklda ifoda etilib himoya qilingan. Masalan, 24-moddada "Inson hayotiga suiqasd qilish eng og`ir jinoyatdir" iborasi

www.arxiv.uz bilan insonning yashash huquqi va shaxsiy dahlsizlik huquqi jiddiy suratda himoya ostiga olingan. Xulosa qilib aytganda, mustaqil O`zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi barcha demokratik qoidalar, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga asoslanib, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a`zo bo`lgan barcha davlatlar tomonidan tasdiqlangan Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining barcha qadriyatlarini o`zida aks ettirgan milliy-tarixiy hujjatdir. Konstitutsiya o`zbek xalqiga milliy, demokratik huquqiy davlat soyasida yashash uchun huquqiy sharoit yaratib berib, ularni bozor iqtisodiyotiga va bu yo`ldan yangi hayot ufqlari tomon yo`llab boradi hamda O`zbekiston Respublikasiga jahon miqiyosida buyuk demokratik davlatlar qatorida yuksak va e`tiborli o`rin tutish uchun yordam beradi.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi va uning konstitutsiyaviy huquqlari

O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy huquqlari

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomi

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi

O`zbekiston Respublikasi qonun chiqarish hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari