O`zbekiston Respublikasi qonun chiqarish hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekiston Respublikasi qonun chiqarish hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston Respublikasi qonun chiqarish hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari Reja: 1. Qonun chiqaruvchi hokimiyat tushunchasi va uni tashkil qilish tartibi 2. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining konstitutsiyaviy vakolatlari 3. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi faoliyatining tashkiliy -huquqiy masalalari 4. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati faoliyatini tashkil etish tartibi 5. O`zbekiston Respublikasida qonunchilik jarayoni

1. Qonun chiqaruvchi hokimiyat tushunchasi va uni tashkil qilish tartibi O`zbekiston mustaqillik yillari davomida umuminsoniy qadriyatlar va boy milliy an`analar bilan yo`g`rilgan o`ziga xos rivojlanish yo`lini aniqlab oldi. Shu asosda davlat-huquqiy amaliyotda jahon parlamentarizmining boy tajribasidan unumli foydalanilib, respublika konstitutsiyaviy tuzumida xalq hokimiyatchiligi, hokimiyatlarning bo`linishi prinsiplariga mos davlat organlari tizimini shakllantirildi. Insoniyat huquqiy tafakkurining mahsuli hisoblangan hamda jamiyatning umummilliy vakillik muassasasi sifatida dunyoga kelgan parlament uzoq yillar davomidagi tarixga ega va uning ildizlari XII-XIII asrlardagi ingliz parlamenti va ispan korteslariga borib taqaladi. Parlament so`zining lug`aviy ma`nosi fransuz tilidan olingan bo`lib, "gapirmoq" ma`nosini anglatadi. Parlamentarizm katta taraqqiyot bosqichini bosib o`tdi va uning chinakam tarixi burjua inqiloblari davridan boshlanadi. Endilikda aksariyat mamlakatlarning parlament institutiga ega ekanligini ta`kidlab o`tmoq joiz. Hozir yer kurrasidagi 200 ga yaqin davlatning qariyb 177 tasida oliy qonun chiqaruvchi vakillik organi-parlamentlar bor. Hozirgi zamon parlamentlari o`zlarining tuzilishi, vakolatlarining hajmi, ijtimoiy tarkibi, o`z mamlakatlari siyosiy tizimida tutgan o`rni, saylanish tartibi mavqei bilan bir-birlaridan ajralib turadilar. Ular hatto nomlanishi, deputatlarining soni bilan ham farq qiladilar, masalan: AQShda 535 deputatdan iborat Kongress, Xitoy Xalq Respublikasidagi Umumxitoy Xalq vakillari majlisida 2979 a`zo, Rossiyada 626 deputatdan iborat Federal Majlis, Misrda 454 deputatli Xalq Assambleyasi, Isroilda 120 a`zodan iborat Knesset, Islandiyada 63 a`zodan iborat Altningni misol qilib ko`rsatish mumkin. Jahon parlamentlarining ko`pchiligi bir palatali tuzilishga ega. Yer kurrasidagi 65 ta davlatda esa, ikki palatali oliy vakillik organlari mavjud. Odatda, ikki palatali parlamentning palatalaridan biri ko`pincha "quyi palata" deb yuritilib, u xalqning yagona irodasini ifodalaydi. (AQShda - Vakillar palatasi, Fransiyada - Millat Majlisi), boshqasi esa "yuqori palata" deb atalib, u davlatning tarkibiy qism (hudud)larining manfaatlarini ifodalaydi. Parlamentlarning bunday tuzilishi muqim demokratik an`analar hamda federativ davlat tuzilishiga ega bo`lgan mamlakatlarga xosdir. Masalan, shu kabi parlamentlar AQSH, GFR, Braziliya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya va boshqalarda faoliyat yurgizmoqdalar. Jamiyat manfaatlarining ifodachisi bo`lmish parlamentlar, aholining turli ijtimoiy qatlamlari guruhlarining vakillaridan tashkil topadilar. Ko`rinib turibdiki, dunyodagi parlamentlar rang-barang, ammo ular o`z mamlakatlarida muhim ijtimoiy vazifa-qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradilar.

O`zbekiston Konstitutsiyasining 10-moddasida, davlat hokimiyatining birdan- bir manbai – xalq nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishligi qayd etilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida aytilganidek, davlat hokimiyatining tizimi-qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linish prinsipiga asoslanadi. Unga ko`ra, davlat funksiyalari qonun chiqaruvchi organ-Oliy Majlis, davlat va ijroiya hokimiyati rahbari–O`zbekiston Respublikasining Prezidenti va sud hokimiyati o`rtasida taqsimlanadi. O`zbekiston Oliy Majlisi esa davlatning boshqa idoralari bilan hamkorlik qilish bilan birga, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasida qonun chiqaruvchi hokimiyat alohida o`rin tutadi. Konstitutsiyamizda kuchli qonun chiqaruvchi hokimiyatni tashkil etishga alohida e`tibor berilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76- moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati vakolat muddati - besh yil. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning X sessiyasi (2002 yil 12 dekabr) «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida» va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunlarning qabul qilinishi bilan ikki palatali parlament shakllantirishning asosiy huquqiy asoslarini yaratish jarayoni muhim ahamiyat kasb etdi. "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonunga binoan "Qonunchilik palatasi" O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining quyi palatasidir. Qonunchilik palatasi saylov okruglari bo`yicha ko`ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat. Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining professional, doimiy faoliyat ko`rsatishiga asoslanadi». O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati hududiy vakillik palatasi bo`lib, Senat a`zolaridan (senatorlardan) iborat. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a`zolari Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`korg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo`li bilan Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda - olti kishidan saylanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining o`n olti nafar a`zosi fan, san`at, adabiyot,

ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan hamda alohida xizmat ko`rsatgan eng obro`li fuqarolar orasidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Konstitutsiya parlament deputatlarining hududiy saylov okruglari bo`yicha ko`p partiyalilik asosida saylanishini muhim konstitutsiyaviy prinsip sifatida mustahkamlaydi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovini o`tkazuvchi saylov okruglari O`zbekistonning butun hududida saylovchilar soniga qarab teng holda tuziladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasida Saylov kuni yigirma besh yoshga to`lgan hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a`zosi bo`lishi mumkin. Deputatlikka nomzodlarga qo`yiladigan talablar qonun bilan belgilanadi. Ayni bir shaxs bir paytning o`zida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senati a`zosi bo`lishi mumkin emas, deb ko`rsatilgan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylanish huquqiga saylov kuniga 25 yoshga to`lgan fuqarolar ega bo`lishi mumkin. Yosh senzining bunday belgilanishi shu bilan izohlanadiki, deputat ozmi-ko`pmi ma`lum hayot tajribasiga ega bo`lishi, o`zini davlat va jamoat faoliyatida ko`rsata olishi lozim. Bu masala bir qancha xorijiy mamlakatlarning Konstitutsiyalari va qonunchiligida ham deyarlik shunday hal etilgan. AQSH Konstitutsiyasida 25 yoshga to`lmagan shaxs Kongressning Vakillar palatasining a`zosi bo`lishi mumkin emas. Yaponiya parlamentining vakillar palatasiga 25 yoshga to`lmagan, maslahatchilar palatasiga esa 30 yoshga to`lgan fuqarolar passiv saylov huquqidan foydalana olishlari mumkin. Shuni ham aytish joizki, jahon tajribasida passiv saylov huquqining bundan ham yuqori senzlari ma`lum. 2004 yil 26 dekabr va 2005 yil 9 yanvarda takroriy ovoz berish natijalariga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining barcha 120 deputati saylashdi va ro`yxatga olindi. Saylovda 489 deputatlikka nomzod, shu jumladan siyosiy partiyalardan 435 va saylovchilarning tashabbuskor guruhlardan mustaqil nomzodlar 56 kishi ishtirok etdi. 2004 yil 26 dekabrdagi asosiy saylovda 12197159 (85,1%) saylovchi, joriy yil 9 yanvarida esa 5400000 dan ortiq, kishi yoki takroriy ovoz berishda ishtirok etish huquqiga ega saylovchilarning qariyb 80% qatnashdi. Saylovlar natijasida O`zbekiston Liberal — demokratik partiyasi saylovchilarning eng ko`p ovozini oldi, bu partiyadan deputatlarning 34,3% saylandi, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasidan deputatlarning 23,3% saylandi.

Shuningdek, Fidokorlar partiyasining 11 a`zosi, "Adolat" partiyasining 10 a`zosi saylandi. Qonunchilik palatasiga nomzod qo`yilgan xotin —qizlar jami 159 kishi kuchli intiluvchanlik va yuksak professionalizmni namoyish etdi, siyosiy yetuklik, aql zakovat raqiblaridan qolishmadi. Natijada qonunchilik palatasiga saylangan deputatlarning qariyb 18%ni xotin —qizlar tashkil etdi, bu esa 1999 yilda Oliy Majlisga bo`lgan saylovlaridagidan ikki yarim baravar ko`pdir. Tashabbuskor guruhlardan ko`rsatilgan 56 nomzoddan 14 kishi deputatlikka saylandi, qonunchilik palatasiga saylangan deputatlar orasidan ular 11,6%ni tashkil etdi. Saylangan deputatlarning 18,3% —yuristlar, 21,7% —iqtisodchilar. Deputatlarning 10% sanoat, qurilish, transport va aloqa soxasi vakillari, 7,5% qishloq xo`jaligi vakillari, 12,5% tadbirkorlar, 20% ta`lim, fan, madaniyat va sog`liqni saqlash xodimlari, 16% nodavlat notijorat tashkilotlar vakillari. Bu o`zgarishlar eng avvalo Qonunchilik palatasining doimiy, professional asosida ish olib borishidir. Bu palataga a`zo bo`lish uchun asosiy da`vogarlar sifatida siyosiy partiyalar va saylovchilarning tashabbus guruhlari maydoniga chiqadi», - deb ko`rsatadi I.A.Karimov. Bu palataga saylangan deputat siyosiy jarayonda faol ishtirok etib, professional nuqtai nazardan qonun yaratuvchilik va qonun ijod qilish ishida mukammal yetarli tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar bo`lishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining yuqori palatasi Senat esa territorial subyektlar - Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlarning har biridan 6 tadan, hamda Prezidentning o`zi tomonidan tayinlanadigan o`n olti nafar el-yurt obro`-e`tiborini qozongan, ko`zga ko`ringan kishilardan tarkib topadi. Prezident I.A.Karimovning Oliy Majlisning sessiyadagi ma`ruzasida, «yuqori palata a`zolari joylardagi vaziyatdan yaxshi xabardor, ...ularni saylangan Kengashlar bilan uzviy aloqa bog`lib turuvchi», ko`proq minatdorlar manfaatlarini ifoda etadigan va himoya qiladigan deputatlardan iborat bo`ladi. «Senat qo`yi palata bilan birgalikda bevosita qonun yaratish ishi bilan shug`ullanmasligi lozim», balki unga saylangan har bir Senator Qonunchilik palatasi ishlab chiqqan va taqdim etgan qonunlarni ma`qullashi yoki rad qilish orqali, ham o`z mintaqasi manfaatlarini hisobga olgan holda, hamda butun mamlakatimiz - O`zbekiston taraqqiyoti manfaatlarini hisobga olgan holda qonunlarni yaratishda ishtirok etadi” deb ko`rsatib o`tgandilar. O`zbekiston Parlamentidagi Qonunchilik palatasi va Senat o`rtasidagi oqilona muvozanat ana shunday konstitutsiyaviy-huquqiy nazariy, hamda huquq amaliyoti asosiga tayanadi. Bu esa bozor iqtisodiyotiga o`tish, erkinlashtirilgan «Ochiq

demokratik jamiyat» qurishning birinchi konstitutsiyaviy huquqiy asosi va kafolati bo`lib xizmat qiladi. 2. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining konstitutsiyaviy vakolatlari Mamlakatda parlamentarizmning qaror topishi va rivojlanishida mustaqil O`zbekiston milliy davlatchiligi taraqqiyotida, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning roli benihoya katta. Oliy Majlis tashkil qilingan birinchi kunlardanoq Yurtboshimiz yangi tipdagi parlamentni tuzishga shaxsan alohida e`tibor berdi, oliy qonun chiqaruvchi organ mustaqil O`zbekistonning yangi davlatchiligi tarkibida munosib o`rin egallashi to`g`risida muntazam g`amxo`rlik qildi. Oliy Majlis umume`tirof etilgan, to`g`ri ma`noda qonun chiqaruvchi organ – parlament bo`lib qolishiga va maqomi jihatidan hokimiyatning boshqa tarmoqlari bilan tenglashib, zarur konstitutsiyaviy-huquqiy muvozanatni ta`minlashiga aynan Prezidentimiz bevosita ko`maklashdi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari O`zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan umumiy, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylash huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan saylanishi tufayli qonun chiqaruvchi hokimiyat katta vakolatlarga ega. Xalq hokimiyatni ayni saylov asosida o`z vakillariga topshiradi va vakolatli organlarni davlat hokimiyatini amalga oshirishga vakil qiladi. Bu vakolatli organlar davlat hokimiyati mexanizmida birlamchi ekanligi, ularning ustuvorligi hamda ustunligi to`g`risida fikr yuritish imkonini beradi. Konstitutsiya va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida»gi qonunida Qonunchilik palatasinining vakolatlari ikki turga ajratiladi. Bular O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi hamda Qonunchilik palatasining mutlaq vakolatlaridir. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisining X sessiyasida (2002 yil 12 dekabr) «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida» va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy qonunlarning qabul qilinishi bilan ikki palatali parlament shakllantirishning huquqiy asoslari yaratildi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi va mazkur Konstitutsiyaviy qonunning 8-moddasiga binoan, Qonunchilik palatasining Senat bilan birgalikdagi vakolatlari quyidagicha belgilandi: 1) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish; 2) O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlarini, qonunlarini qabul qilish, ularga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish; 3) O`zbekiston Respublikasining referendumini o`tkazish to`g`risida va uni o`tkazish sanasini tayinlash haqida qaror qabul qilish;

4) O`zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish; 5) O`zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash; 6) O`zbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning O`zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash; 7) boj, valyuta va kredit ishlarini qonun yo`li bilan tartibga solish; 8) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining Davlat budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish; 9) soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni joriy qilish; 10)O`zbekiston Respublikasining ma`muriy-hududiy tuzilishi masalalarini qonun yo`li bilan tartibga solish, chegaralarini o`zgartirish; 11) tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegaralarini o`zgartirish; 12) davlat mukofotlari va unvonlarini ta`sis etish; 13) O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo`mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash; 14) O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzish; 15) O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko`rib chiqish va tasdiqlash; 16) O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili va uning o`rinbosarini saylash; 17) O`zbekiston Respublikasi hisob palatasining hisobotini ko`rib chiqish; 18) O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug`ilganda urush holati e`lon qilish to`g`risidagi farmonini tasdiqlash; 19) O`zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e`lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash; 20) xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish; 21) ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar, qoida tariqasida, avval O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida, so`ngra Senatida ko`rib chiqiladi.

Shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 79-moddasi va “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi Konstitutsiyaviy qonunning 9-moddasiga binoan, Qonunchilik palatasi mutlaq vakolatlariga: 1) O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri va uning o`rinbosarlarini, qo`mitalarning raislari va ularning o`rinbosarlarini saylash; 2) O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini daxlsizlik huquqidan mahrum etish to`g`risidagi masalalarni hal etish; 3) o`z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib qoidalari bilan bog`liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish; 4) siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilish kiradi. Qonunchilik palatasining mutlaq va Senat bilan birgalikdagi vakolatlarini amalga oshirish tartibi, "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining reglamenti to`g`risida"gi va "O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasining Reglamenti to`g`risida"gi qonunlarining alohida normalarida mustahkamlangan. Masalan, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 18-moddasida, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatning Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 14-moddasiga ko`ra tartibga solinadi Qonunchilik palatasi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risidagi qonun loyihasini tegishli taklif kiritilganidan keyin olti oy ichida uning keng muhokamasini inobatga olgan holda ko`rib chiqishi mumkin. Agar Qonunchilik palatasi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risidagi qonun loyihasini qabul qilmasa, uni ko`rib chiqish bir yildan keyin qayta boshlanishi mumkin", deb belgilangan. Xuddi shu tartibda Asosiy qonunning 78-moddasidagi keyingi bandlarining amaldagi ifodasi Oliy Majlis palatalarining Reglamenti to`g`risidagi qonunlarida mustahkamlangan. O`zbekiston Respublikasining referendumini o`tkazish to`g`risida va uni o`tkazish sanasini tayinlash haqida qaror qabul qilish vakolati va uni amalga oshirish tartibi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risidagi qonunning 27-moddasida mustahkamlangan. Unga ko`ra Qonunchilik palatasi O`zbekiston Respublikasining referendumini o`tkazish kerakligi to`g`risidagi materiallarni va mas`ul qo`mitaning xulosasini ko`rib chiqib, quyidagi qarorlardan birini qabul qilishi mumkin:

1) referendum tayinlash va uni ta`minlash chora-tadbirlari to`g`risida; 2) referendumni o`tkazish to`g`risidagi tashabbusni rad etish haqida; 3)referendum o`tkazmasdan turib, referendum o`tkazish to`g`risidagi tashabbusda taklif qilingan qonunni yoki boshqa qarorni qabul qilish haqida. Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasining referendumi masalasi yuzasidan qarori mazkur qaror qabul qilingan kundan e`tiboran uch kun ichida Senatga, shuningdek referendum o`tkazish tashabbuskorlariga yuboriladi. Agar Qonunchilik palatasi O`zbekiston Respublikasining referendumini o`tkazish to`g`risidagi tashabbusni rad etish haqida qaror qabul qilsa, ayni shu mazmun yoki ma`nodagi ta`rif bilan referendum o`tkazish to`g`risidagi masala kamida bir yildan keyin Qonunchilik palatasiga ko`rib chiqish uchun takroran kiritilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Palatalarning O`zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish tartibi ularning reglamentlari to`g`risidagi qonunlarda to`g`ridan-to`g`ri belgilanmagan. Lekin bu masalalarni “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 19- moddasiga muvofiq amalga oshirilishi mumkin. Chunki Qonunchilik palatasi qonunlar qabul qilinishi talab etilmaydigan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Respublika ichki va tashqi siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish to`g`risidagi qaror loyihasi Qonunchilik palatasiga kiritilayotganda unga qisqacha tushuntirish xati va boshqa zarur materiallar ilova qilinadi. Qonunchilik palatasi Spikeri Qonunchilik palatasi qarorining loyihasini dastlabki tarzda ko`rib chiqish uchun mas`ul qo`mita va muddat belgilaydi. Qonunchilik palatasi Kengashi mas`ul qo`mita vakilining axborotini eshitib, qaror loyihasini Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibiga kiritish to`g`risida qaror qabul qiladi va ma`ruzachini belgilaydi. Qonunchilik palatasi majlisida mas`ul qo`mita vakilining axboroti eshitiladi va muhokama natijalari yuzasidan deputatlar umumiy sonining ko`pchilik ovozi bilan Qonunchilik palatasi qarori qabul qilinadi. Agar ovoz berish yakunlariga ko`ra qaror loyihasini qabul qilish to`g`risidagi taklif zarur miqdorda ovoz to`plamagan bo`lsa, taklif rad etilgan hisoblanadi. Qabul qilingan qaror mazkur qaror qabul qilingan kundan e`tiboran besh kun ichida, agarda ba`zi masalalar uchun Qonunda boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, Senatga yuboriladi. Aytish lozimki, palatalarning nafaqat boj, valyuta va kredit ishlari, balki soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni joriy qilish, O`zbekiston Respublikasining ma`muriy- hududiy tuzilishi masalalari, chegaralarini o`zgartirish, davlat mukofotlari va

unvonlarini ta`sis etish, O`zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash qonun yo`li bilan tartibga solinadi. Oldingi paragrafda ko`rib chiqqanimizdek, qonun bilan tartibga solish, bu masalalarni samarali hal qilishga xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Palatalarning O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining Davlat budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish vakolatini amalga oshirish tartibi “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning alohida to`rtinchi bobida tartibga solingan. Ushbu qonunning 20-moddasiga ko`ra navbatdagi moliya yili uchun Davlat budjeti loyihasi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan joriy yilning 15 oktabridan kechiktirmay Qonunchilik palatasiga kiritiladi. Davlat budjeti loyihasi mas`ul qo`mitaga beriladi va u tomonidan dastlabki tarzda ko`rib chiqiladi. Davlat budjeti loyihasiga doir materiallar Qonunchilik palatasi deputatlariga oldindan, mazkur loyiha Qonunchilik palatasi majlisida ko`rib chiqilgunga qadar yuboriladi. Davlat budjeti loyihasini Qonunchilik palatasining majlisida muhokama qilish O`zbekiston Respublikasi moliya vazirining yoki uning vazifasini bajaruvchi shaxsning ma`ruzasi bilan boshlanadi. Davlat budjeti loyihasi bo`yicha Qonunchilik palatasining mulohazalari va takliflari uch kunlik muddatda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga yuboriladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi o`n to`rt kun ichida Qonunchilik palatasining mulohazalari va takliflarini inobatga olgan holda Davlat budjeti loyihasini maromiga yetkazadi va Davlat budjetining maromiga yetkazilgan loyihasini Qonunchilik palatasiga yuboradi. Davlat budjetining loyihasi Qonunchilik palatasi tomonidan joriy yilning 15 noyabridan kechiktirmay ko`rib chiqilishi kerak. Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan Davlat budjeti mazkur budjet qabul qilingan kundan e`tiboran besh kun ichida ko`rib chiqish uchun Senatga yuboriladi. Parlamentning tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegaralarini o`zgartirish vakolatini ro`yobga chiqarish tartibi “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 29-moddasida belgilangan. Unga ko`ra Qonunchilik palatasi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining belgilangan tartibda kiritilgan taklifiga binoan tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini va chegaralarini o`zgartirish to`g`risidagi masalalarni ko`rib chiqadi.

Tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini va chegaralarini o`zgartirish to`g`risidagi masala rad etilgan taqdirda, u Qonunchilik palatasi ko`rib chiqishi uchun kamida bir yildan keyin qayta kiritilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo`mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash palatalarning O`zbekiston Respublikasi ijro etuvchi hokimiyat organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash imkoniyatidir. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 25-moddasiga ko`ra palata O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo`mitalarini va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to`g`risidagi o`zining tasdig`iga kiritilgan farmonlari yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo`mitalarini va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash masalasi yuzasidan qarorlari mazkur qarorlar qabul qilingan kundan e`tiboran uch kun ichida Senatga, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Ushbu moddaga ham ayrim to`ldirishlar kiritilsa maqsadga muvofiq bo`lar edi. Misol uchun, Qonunchilik palatasining Prezidentning farmonini tasdiqlamasa, uni qayta ko`rish mexanizmi albatta ishlab chiqilishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug`ilganda urush holati e`lon qilish to`g`risidagi farmonini tasdiqlash palatalarning o`ta mas`uliyatli vakolatidir. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 26-moddasiga ko`ra Qonunchilik palatasiga ko`rib chiqish uchun kiritilgan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining urush holati e`lon qilish to`g`risidagi farmonini ushbu farmon kelib tushgan paytdan e`tiboran 48 soatdan kechiktirmay, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e`lon qilish to`g`risidagi, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish va tugatish to`g`risidagi farmonlarini esa ular kelib tushgan paytdan e`tiboran 72 soatdan kechiktirmay ko`rib chiqadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining urush holati, umumiy yoki qisman safarbarlik e`lon qilish to`g`risidagi, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish va tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash haqidagi masala Qonunchilik palatasi qo`mitalarida dastlabki tarzda muhokama qilinmasdan Qonunchilik palatasi tomonidan ko`rib chiqarilishi ham bu masalada operativ qaror qabul qilinishiga xizmat qiladi. Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasi Prezidentining urush holati, umumiy yoki qisman safarbarlik e`lon qilish to`g`risidagi, favqulodda holat joriy

etish, uning amal qilishini uzaytirish va tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash masalasi yuzasidan qarorlari darhol O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Palatalarning O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko`rib chiqish va tasdiqlash ijroiya etuvchi hokimiyat ustidan parlament nazoratini ta`minlashga xizmat qiladi. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 22-moddasiga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini tasdiqlash to`g`risidagi taqdimnomasi Qonunchilik palatasi tomonidan taqdimnoma kiritilgan kundan e`tiboran yetti kun ichida ko`rib chiqiladi. Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasining Bosh vaziri nomzodini tasdiqlash masalasi yuzasidan qarori mazkur qaror qabul qilingan kundan e`tiboran uch kun ichida O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Qonunchilik palatasi taqdim etilgan O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini uch marta rad etgan taqdirda, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni tayinlaydi, Qonunchilik palatasini tarqatib yuboradi va yangi saylov tayinlaydi. Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzishi “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 24-moddasida tartibga solingan. Unga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi a`zoligiga nomzodlar to`g`risidagi takliflar Qonunchilik palatasi ko`rib chiqishi uchun Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari tomonidan kiritiladi. Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi a`zolarini saylash masalasi yuzasidan qarori mazkur qaror qabul qilingan kundan e`tiboran uch kun ichida Senatga yuboriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili va uning o`rinbosarini saylashi inson huquqlarini ta`minlash borasidagi katta ahamiyatga ega. Chunki O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxs bo`lib, unga davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar tomonidan inson huquqlari hamda erkinliklari to`g`risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan parlament nazoratini ta`minlash vakolatlari berilgan. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 23-moddasiga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili nomzodi Qonunchilik palatasi ko`rib chiqishi uchun O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan kiritiladi.

Qonunchilik palatasining O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakilini saylash masalasi yuzasidan qarori Senatga yuboriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili nomzodi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining majlislarida ko`rib chiqilganidan keyin ushbu masala yuzasidan qabul qilingan uzil-kesil qaror qonunda belgilangan tartibda O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboriladi. Xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish vakolati Oliy Majlisning davlatning tashqi siyosatini belgilashdagi muhim vakolatidir. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 28-moddasiga ko`ra O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasini ratifikatsiya qilish, denonsatsiya qilish, tugatish yoki uning amal qilishini to`xtatib turish to`g`risidagi qaror loyihasi Qonunchilik palatasiga O`zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan shu shartnoma rasmiy matnining tasdiqlangan nusxasi va uni ratifikatsiya qilish, denonsatsiya qilish, tugatish yoki uning amal qilishini to`xtatib turish maqsadga muvofiqligining asoslarini o`z ichiga olgan hujjatlar bilan birgalikda kiritiladi. O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasini ratifikatsiya qilish, denonsatsiya qilish, tugatish yoki uning amal qilishini to`xtatib turish to`g`risidagi Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qaror Senatga yuboriladi. Agar O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasini ratifikatsiya qilish, denonsatsiya qilish, tugatish yoki uning amal qilishini to`xtatib turish to`g`risidagi qaror loyihasi Qonunchilik palatasi deputatlarining zarur ovozlari sonini to`plamagan bo`lsa va shu majlis jarayonida mazkur qaror loyihasini Qonunchilik palatasining qayta ko`rib chiqishi uchun kiritish zarurligi to`g`risida qaror qabul qilinmagan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi ratifikatsiya qilish, denonsatsiya qilish, tugatish yoki uning amal qilishini to`xtatib turish taomilidan o`tmagan hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 79-moddasida Qonunchilik palatasining mutlaq vakolatlari quyidagicha belgilandi: 1) Qonunchilik palatasining Spikeri va uning o`rinbosarlarini, qo`mitalarning raislari va ularning o`rinbosarlarini saylash; 2) O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan Qonunchilik palatasi deputatini daxlsizlik huquqidan mahrum etish to`g`risidagi masalalarni hal etish; 3) reglamentni hamda o`z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib qoidalari bilan bog`liq masalalar yuzasidan boshqa qarorlarni qabul qilish; 4) siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan Qonunchilik palatasining qarorlarini qabul qilish kiradi.

Spiker va uning o`rinbosarlarini, qo`mitalarning raislari va ularning o`rinbosarlarini Qonunchilik palatasining mutlaq o`zi saylashi uning mustaqil hokimiyati organi sifatidagi faoliyatining kafolatlaridan biridir. O`zbekistonda Qonunchilik palatasi Spikeri va uning o`rinbosarlarini saylashning o`ziga xos tartibi ishlab chiqildi. Markaziy saylov komissiyasi raisining boshchiligidagi saylangan deputatlardan shakllantiriladigan Oqsoqollar Kengashi palata Spikeri va uning o`rinbosarlarini saylovini obyektiv o`tkazilishini ta`minlaydi. «Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to`g`risida»gi konstitutsiyaviy Qonunda yuqori palataning asosiy vazifasi Senatning hududiy vakillik palatasi sifatida ta`riflanishi orqali ifodalangan. Barqarorlik va nazorat omili sifatida konservativ element muayyan normalarda o`z ifodasini topdi. Birinchidan, Senatning o`n olti nafar a`zosi fan, san`at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan va alohida xizmat ko`rsatgan eng obro`li fuqarolar orasidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanishi haqidagi normada aks etdi. Ikkinchidan, qonunni qabul qilish tartibida aks etgan bo`lib, unga ko`ra, Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonunni Senat ko`rib chiqadi hamda uni ma`qullash yoki rad etish to`g`risida qaror qabul qiladi. Senat tomonidan rad etilgan va Qonunchilik palatasiga qaytarilgan qonun, agar quyi palata deputatlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko`pchilik ovozi bilan shu qonunni yana ma`qullasa, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinishi mumkin. Shuningdek konservativ elementning demokratikligi yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni kelishuv komissiyalarini tuzish orqali bartaraf etish tartibida aks etgan. «O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida (78,80-moddalar) va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonunida (8, 9-moddalar) Senatning asosiy vazifalari mutlaq vakolatlarida va Qonunchilik palatasi bilan birgalikdagi tasarrufiga kiruvchi vakolatlarida aks ettirilgan. Avvalo, shuni ta`kidlash kerakkki, mutlaq vakolatlar jumlasiga, birinchidan, Senatning ichki ishini tashkil etish (masalan, Raisni, uning o`rinbosarlarini, qo`mitalarning raislari va ularning o`rinbosarlarini saylash; palata faoliyatini tashkil etish va ichki tartib qoidalari) masalalari kiritilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining takdimiga binoan: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudini, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudini saylash haqida bormoqda. Ana shu vakolatlar jumlasiga shuningdek O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning o`rinbosarlarini tayinlash hamda ularni lavozimlaridan ozod etish to`g`risidagi

farmonlarini tasdiqlashni ham kiritish kerak bo`ladi . O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Senat O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining raisini va O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi. O`zbekiston Prezidentining O`zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati raisini tayinlash va uni lavozimidan ozod etish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlashni, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etishni kiritish mumkin. Shu bilan birga O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan amnistiya to`g`risidagi hujjatlarni qabul qilish Senatga berilgan yangi parlament vakolati hisoblanadi. Sud va ijro etuvchi hokimiyat organlarining oliy mansabdor shaxslarini saylash, tayinlash va lavozimidan ozod etish masalalari bo`yicha vakolatlarning o`ziga xosligi shundaki, ular vakillik hokimiyatini amalga oshirish nuqtai nazaridan ham, ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirishda qatnashish jihatidan ham siyosiy xususiyatga ega. Prezidentning taqdimiga binoan saylaydigan va hal qiladigan yoki Prezidentning kadrlarga oid qarorlarini mustahkamlaydigan organ huquqida ishtirok etar ekan, Senat shu asnoda mazkur qarorlar bo`yicha Prezident bilan ma`suliyatni bo`lashishadi va, ayniqsa, Senat o`zi saylash va tayinlashda bevosita ishtirok etadigan mansabdor shaxslarga nisbatan nazorat qilishga oid vazifalar amalga oshirilishiga ko`maklashadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining raisi, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining raisiga taalluqli bo`lib, ular Konstitutsiyaga muvofiq Senat oldida hisobot beradilar. Mazkur holat «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunning hududiy belgiga ko`ra hamda siyosiy va boshqa asosda guruhlar tuzilishini istisno etadigan norma bilan mustahkamlanadi. Qonunlarning loyihalarida va quyi palataning boshqa qarorlarida o`z aksini topadigan partiyaviy va boshqa guruhlarning siyosiy manfaatlari ularning mintaqaviy va umumdavlat manfaatlariga muvofiqligi jihatidan saralashdan o`tkaziladi. Umumdavlat manfaatlari va hududlarning manfaatlarini O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik va vakillik ishida aks ettirish bilan bog`liq boshqa vazifalarni Senat Qonunchilik palatasi bilan hamkorlikda bajaradi. Palatalarning birgalikdagi tasarrufiga kiritilgan vakolatlar, aslini olganda, parlamentning qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi yagona oliy davlat vakillik organi sifatidagi asosiy vazifasini aks ettiradi. Bular ikkala palataning tegishli tartib-taomillar asosida o`zaro muvofiqlashtirilib kelishilgan qarori talab qilinadigan masalalardir. Mazkur tartib-taomillar (palatalarni shakllantirishning turli usullari bilan bir qatorda) ikki palatali tizimga nisbatan uyushtiruvchi elementlar

hisoblanadi va bu tizim ularsiz o`zining bajaradigan mazmunini yo`qotadi. Mazkur tartib-taomillar yordamida birgalikdagi tasarrufdagi quyidagi masalalar hal etilib, ularni to`rt guruhga bo`lish kerak bo`ladi: 1) qonunchilikka oid; 2) vakillikka oid; 3) nazoratga oid; 4) ma`muriy-hududiy tuzilishga oid. Bunday bo`lish shartlidir va u tegishli vakolatlarni ancha qulay - tartibli tasavvur etish uchun xizmat qiladi. Birinchi guruhni O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish; O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlarini qabul qilish, ularga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish; xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish tashkil etadi. Oxirgi vakolat nazorat qilish xususiyatiga ham ega. Yana shuni ta`kidlash kerakki, palatalarning birgalikdagi tasarrufidagi sohalar bo`yicha bir qator qarorlari qonun vositasida amalga oshiriladi. Shu sababli vakolatlarning qolgan toifalari ularning amalga oshirilishi maqsadlari asosida farqlanadi. Jumladan, ikkinchi guruhni vakillik vazifalari bilan bog`liq va ijtimoiy-iqtisodiy yoki siyosiy ahamiyatga molik vakolatlar tashkil etadi. Chunonchi gap O`zbekiston Respublikasining referendumini o`tkazish to`g`risida va uni o`tkazish sanasini tayinlash haqida qaror qabul qilish ; O`zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish to`g`risida bormoqda. Bu shuningdek: O`zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash; boj, valyuta va kredit ishlarini qonun yo`li bilan tartibga solish; soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni joriy qilish; davlat mukofotlari va unvonlarini ta`sis etish; O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzish hamdir. Vakolatlarning uchinchi guruhi parlamentning vakillik vazifalari jumlasiga kiritilishi va Prezidentning siyosiy qarorlari qabul qilinishida ishtirokchi sifatida ta`riflanishi mumkin. Mazkur vakolatlar jumlasiga: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining Davlat budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish; O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili va uning o`rinbosarini saylash; O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo`mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash; O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko`rib chiqish va tasdiqlash; O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasining hisobotini ko`rib chiqish; O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir- birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug`ilganda urush holati e`lon qilish to`g`risidagi farmonini tasdiqlash; O`zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e`lon

qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlashni kiritish kerak bo`ladi. Nihoyat, vakolatlarning to`rtinchi guruhi, bular: O`zbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning O`zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash; O`zbekiston Respublikasining ma`muriy-hududiy tuzilishi masalalarini qonun yo`li bilan tartibga solish, chegaralarini o`zgartirish; tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegaralarini o`zgartirishdir. Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar asosan avval O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida, so`ngra Senatida ko`rib chiqilishi kerak. Mazkur qoida Senatning Qonunchilik palatasi qarorlarini tasdiqlash yo`lini tiyib turish, muvozanatni saqlash, shu tariqa, butun O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi faoliyatining samaradorligini oshirishga da`vat etilgan organ sifatidagi mavqeini mustahkamlaydi. Muvofiq ravishda yuqori palataning faoliyati pirovard natijada hokimiyat bo`linishi tizimida qonunchilik hokimiyatining rolini kuchaytirishga va aholining siyosiy faolligini oshirishga ko`maklashmog`i lozim. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o`n birinchi sessiyasidagi ma`ruzasida ta`kidlaganidek, «Bugungi kunda hokimiyat tuzilmalarini tashkil etish va muvozanatni saqlashning yangi, yanada mukammal demokratik tizimini shakllantirish bo`yicha ko`rilayotgan choralar, Konstitutsiyamizga kiritilayotgan o`zgartirish va qo`shimchalar jamiyat siyosiy hayotini faollashtirish, fuqarolarimizda ijtimoiy va siyosiy jihatdan o`zligini anglash tuyg`usining kuchayishi uchun jiddiy omil bo`lmog`i kerak». Demak, yuqori palatani tashkil etish g`oyasiga, avvalo, butun parlament faoliyati samaradorligini oshirishning, birinchi navbatda, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish manfaatlariga javob beradigan maqsadi asos qilib olingan. Senat O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi vazifalari qatoriga hududiy vakillik vazifalari, o`zaro nazorat va tiyib turish elementlari, ilgari Prezidentga tegishli bo`lgan va ijro etuvchi hokimiyat faoliyati ustidan tegishli nazoratni amalga oshirish imkoniyatini beradigan ayrim siyosiy vakolatlari qo`shiladi. Yuqori palataga qonunchilik yo`li bilan berib qo`yilgan vakolatlar parlamentarizmning demokratik mohiyatini aks ettiradi hamda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati institutsional negizini rivojlantirishdagi yangi bosqichni ifodalaydi. Bu parlamentning qonunchilikka oid va boshqa qarorlarini mushohada qilishning partiyaviylikdan, guruhlarga mansublikdan xoli shaklda ifodalangan demokratizmning ancha yuksak mezonidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati alohida- alohida majlis o`tkazadilar.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlislari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyod qilganda, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan nutq so`zlaganda, chet davlatlarning rahbarlari nutq so`zlaganda o`tkaziladi. Palatalarning kelishuviga binoan qo`shma majlislar boshqa masalalar yuzasidan ham o`tkazilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati o`z vakolatlariga kiritilgan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qarorlari Qonunchilik palatasi deputatlari yoki Senat a`zolari umumiy sonining ko`pchilik ovozi bilan qabul qilinadi, ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlarda palatalar vakolatlari, shakllantirilishi va faoliyatining eng muhim prinsiplari va normalari to`la-to`kis mustahkamlab qo`yiladi. 3. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi faoliyatining tashkiliy -huquqiy masalalari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining birinchi qo`shma majlisidayoq yurtboshimiz I.A.Karimov “Bizning bosh maqsadimiz sifatida jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish va isloh etish”ma`ruzasida davlatning keyingi strategik yo`nalishlarini deputatlar va Senatorlar e`tiboriga taqdim etdi. Ma`ruzasida qonunchilik hokimiyati bo`lmish mamlakat Parlamentining roli va ta`sirini kuchaytirish, Qonunchilik palatasini shakllantirish, uning vakolat va huquqlarini kengaytirish davlat qurilishi va boshqaruvi sohasi” Darhaqiqat, qonun chiqaruvchi organ davlat mexanizmida asosiy o`rin tutishi isbot talab qilmaydigan hol. Buning sababi shundaki, u ijro etuvchi hokimiyat amalga oshirishi lozim bo`lgan va sud hokimiyatining faoliyati uchun qonunchilik asosi bo`lib xizmat qiladigan umummajburiy talablarni o`rnatadi. Shuningdek, Oliy Majlis nazorat-tahlil, parlamentlararo aloqalarni mustahkamlash, fuqarolar murojaatlarini ko`rib chiqish bo`yicha faoliyat olib boradi”. Shubhasiz, parlamentimizning faoliyatini takomillashtirish hamda demokratiyalashga yo`naltirilgan yirik tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarni amalga oshirishni taqozo qildi. Shu maqsadda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 2005 yilga mo`ljallangan faoliyatining asosiy yo`nalishlari qabul qilindi. Lekin mazkur hujjatda Oliy Majlis faoliyatining faqat qonunchilik, nazorat-tahlil faoliyati va o`tkazadigan tadbirlari ko`rsatilgan. Fuqarolarning murojaatlari bilan ishlashni tashkil etish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasi devonining Nazorat-axborot bo`limi tomonidan amalga oshiriladi. 2005 yilda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan 63 ta qonun loyihalarini qabul qilish rejalashtirilgan. Shulardan 25 tasi ishlab chiqiladigan, 6 tasi yangi tahrirda kiritiladigan va 32 tasi amaldagi qonunlarga o`zgartishlar kiritshga oid qonunlar loyihalaridir. Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish Qonunchilik palatasi ishini to`g`ri tashkil etish masalalari bilan bevosita bog`liqdir. Qonunchilik palatasi vakolatlarining samarali bajarilishi ularning faoliyatini to`g`ri tashkil etilishini taqozo etadi. Qonunchilik palatasi ishini tashkil qilishning muhim jihatlaridan biri – bu deputatlar o`rtasida vazifalarning to`g`ri taqsimlanishidir. Odatga ko`ra, boshqa davlatlarda ham vazifalar quyi palata tarkibidagi rahbar shaxslar va devon xodimlari borligini nazarda tutgan holda taqsimlanadi. Palataning yuqoridagi tarkibi chet davlatlar tajribasiga xos bo`lib, uning ishini unumli tashkil etishda raisning roli ayniqsa muhim. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri: Qonunchilik palatasi va uning Kengashi majlislarini chaqiradi, ularda raislik qiladi; Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi; - Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonunlarni ma`qullash uchun Senatga yuboradi; - Qonunchilik palatasi qo`mitalari va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi; - O`zbekiston Respublikasi qonunlarining va Qonunchilik palatasi hujjatlarining ijrosi ustidan nazoratni tashkil etadi; - Qonunchilik palatasi Spikerining o`rinbosarlari o`rtasida vazifalarni taqsimlaydi; - parlamentlararo aloqalarni amalga oshirish ishlariga hamda xalqaro parlament tashkilotlari ishi bilan bog`liq Qonunchilik palatasi guruhlarining faoliyatiga rahbarlik qiladi; - Qonunchilik palatasi matbuot organlarining ustavlarini va tahrir hay`atlari tarkibini hamda ularning ishlashi uchun zarur xarajatlar smetalarini tasdiqlaydi; - Kengash bilan kelishilgan holda Qonunchilik palatasi matbuot organlarining bosh muharrirlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi; Qonunchilik palatasi matbuot organlarining faoliyatiga rahbarlikni amalga oshiradi;

- Senat, boshqa davlat organlari, chet davlatlar, xalqaro va boshqa tashkilotlar bilan o`zaro munosabatlarda Qonunchilik palatasi nomidan ish ko`radi; - Qonunchilik palatasi va uning Kengashi qarorlarini imzolaydi; - Qonunchilik palatasi devoni faoliyatiga rahbarlikni amalga oshiradi, deputatlar va Qonunchilik palatasi devoni ishlashi uchun zarur xarajatlar smetalarini tasdiqlaydi va h.k. Qonunchilik palatasi Spikeri o`zining vakolatiga taalluqli masalalarni Kengash muhokamasiga kiritishga haqli. Qonunchilik palatasi Spikeri vakolatlarining kengligi uning o`rinbosarlari o`rtasida vazifalarini to`g`ri taqsimlashni taqozo qiladi. Qonunchilik palatasi Spikerining o`rinbosarlari Qonunchilik palatasi Spikerining topshirig`iga binoan uning ayrim vazifalarini bajaradi va Qonunchilik palatasi Spikeri yo`qligida yoki o`z vazifalarini amalga oshirishi mumkin bo`lmagan hollarda uning vazifasini bajarib turadi degan qoida mustahkamlangan. Umuman, qonunchilik palatasi, uning organlari va deputatlarining vazifalarni bajarish Qonunchilik palatasi devoni xodimlari tomonidan qator tadbirlarni amalga oshirishini taqozo qiladi. Qonunchilik palatasi faoliyatini tashkil etishda uning devonining o`rni kattadir. Chunki Qonunchilik palatasi, uning organlari va deputatlar faoliyatining tashkiliy, axborot, moddiy-texnika ta`minotini Qonunchilik palatasi devoni amalga oshiradi. Qonunchilik palatasining devoni palata rahbariyati huzuridagi kotibiyatni, qo`mitalar bilan ishlash, yuridik, nazorat-axborot xalqaro aloqalar, matbuot va tarjimalar, umumiy bo`lim va buxgalteriyani o`z ichiga oladi Qonunchilik palatasining devoni bo`limlar shuningdek, qo`mitalar bilan ishlash, yuridik xulosa berish, nazorat-axborot, xalqaro aloqalarni yo`lga qo`yish va boshqa muhim tashkiliy va axborot vazifalarini amalga oshiradi. Parlament ishini tashkil etishning O`zbekiston va xorijiy davlatlar tajribasidan ma`lumki, parlament devoni ishini to`g`ri tashkil etish uning vazifalarini samarali amalga oshirishning kafolatidir. Parlament apparati xodimlari mansab instruksiyalarini ishlab chiqish bu boradagi dolzarb vazifalardan biridir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi faoliyatining asosiy shakli – bu uning majlislaridir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birinchi majlislari tegishincha Qonunchilik palatasiga saylovdan keyin ikki oydan kechiktirmay va Senat tarkib topganidan keyin bir oydan kechiktirmay Markaziy saylov komissiyasi tomonidan chaqiriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi majlislari sessiyalar davrida o`tkaziladi. Sessiyalar, qoida tariqasida, sentabrning birinchi ish kunidan boshlab kelgusi yilning iyun oyi oxirgi ish kuniga qadar o`tkaziladi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining majlislari, agar ular ishida barcha deputatlar umumiy sonining kamida yarmi ishtirok etayotgan bo`lsa, vakolatli hisoblanadi. Konstitutsiyaviy qonunlarni qabul qilishda barcha deputatlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ishtirok etishi shart. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi majlislarida, shuningdek ularning organlari majlislarida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Bosh vazir, Vazirlar Mahkamasining a`zolari, Respublika Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xo`jalik sudi raislari, Bosh prokurori, Markaziy bank boshqaruvining raisi ishtirok etishlari mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va uning organlari majlislarida Senat Raisi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati va uning organlari majlislarida Qonunchilik palatasi Spikeri ishtirok etishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati alohida-alohida majlis o`tkazadilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlislari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyod qilganda, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan nutq so`zlaganda, chet davlatlarning rahbarlari nutq so`zlaganda o`tkaziladi. Palatalarning kelishuviga binoan qo`shma majlislar boshqa masalalar yuzasidan ham o`tkazilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qarorlari Qonunchilik palatasi deputatlari yoki Senat a`zolari umumiy sonining ko`pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Shuning uchun deputatlarni majlislarda muntazam va samarali ishtirokini ta`minlash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Zero, Qonunchilik palatasi kollegial organ bo`lib, uning vakolatlariga doir masalalar albatta deputatlarning birgalikdagi muhokamasi uning faoliyati asosiy prinsiplaridan biri hisoblanadi. Qonunchilik palatasi majlislaridagi masalalar bo`yicha ovoz berish shakl va uslublarini belgilash katta ahamiyatga ega. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 11-moddasiga ko`ra Qonunchilik palatasining qarorlari uning majlislarida ochiq yoki yashirin ovoz berish orqali qabul qilinadi. Ochiq ovoz berish nomma-nom, ovozlarni hisoblashning elektron tizimidan foydalangan holda yoki yashirin ovoz berish byulletenlaridan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin. Qoida tariqasida, Qonunchilik palatasi majlisida ovozlarni hisoblashning elektron tizimidan foydalanilishi ustidan nazoratni Qonunchilik palatasi deputatlari jumlasidan bo`lgan guruh amalga oshiradi.

“O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi qonunning 17-moddasiga ko`ra Qonun loyihalarini tayyorlash ishini olib borish, Qonunchilik palatasi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda palata tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun Qonunchilik palatasining vakolatlari muddatiga Qonunchilik palatasi deputatlari orasidan rais, uning o`rinbosari va a`zolardan iborat tarkibda qo`mitalar saylanadi. Milliy qonunchiligimizda bu vazifalarni amalga oshirish uchun qo`mitalar tashkil qilinsa, bir qancha xorijiy mamlakatlarda (Yaponiya, Fransiya, Italiya) bu vazifalar komissiyalar tomonidan amalga oshiriladi. Qo`mita raisi, uning o`rinbosari va qo`mita a`zolari lavozimlari deputatlarning qaysi partiya yoki guruhga mansubligini hamda saylovda saylovchilarning qancha ovozini olganligini inobatga olgan holda yaxlit (umumiy) qaror bilan belgilanadi. “O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi qonuni 7-moddasining uchinchi qismiga ko`ra Qonunchilik palatasida reglament; budjet, bank va moliya masalalari; iqtisodiy masalalar va tadbirkorlik; qonunchilik va sud-huquq masalalari; mehnat va ijtimoiy masalalar; mudofaa va xavfsizlik masalalari; xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar qo`mitalari tuzilishi shart. Qonunchilik palatasida boshqa qo`mitalar ham tuzilishi mumkinligi ko`rsatilib, ularning umumiy soni, qoida tariqasida, o`ntadan oshmasligi kerakligi mustahkamlangan. Mazkur qoidaga asosan Qonunchilik palatasida Budjet va iqtisodiy islohotlar, Qonunchilik va sud-huquq masalalari, Mehnat va ijtimoiy masalalar, Mudofaa va xavfsizlik masalalari, Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar, Sanoat, qurilish, va savdo masalalari, Agrar, suv xo`jaligi masalalari va ekologiya, Fan, ta`lim, madaniyat va sport masalalari, Demokratik institutlar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari qo`mitalari tuzilgan. Shuningdek, Qonunchilik palatasi Normativ-huquqiy atamalar komissiyasini tuzilgan. Qonunchilik palatasi muayyan vazifalarni bajarish uchun komissiyalar tuzishi mumkinligi mustahkamlangan. Parlamentlardagi qo`mitalar soni, nomi va vakolatlarini belgilashda ularning faoliyati davlat siyosatining barcha jabhalarini qamrab olishidan kelib chiqiladi. Bunday yondashuv natijasida xorijiy davlatlar parlamentlari qo`mita va komissiyalarining soni aytarli darajada salmoqli bo`ladi. Misol uchun, Yaponiya “Parlamenti to`g`risida”gi qonunning 42-moddasiga ko`ra Maslahatchilar palatasida adliya, tashqi siyosat, moliya, maorif, Vazirlar Mahkamasi, mahalliy ma`muriyat, ijtimoiy muammolar, mehnat, qishloq xo`jaligi, o`rmon va suv xo`jaligi, savdo va sanoat, aloqa, transport, qurilish, shuningdek, budjet, taftish, intizomiy va

parlamentda ishni tashkil etish masalalari bo`yicha komissiyalar tuziladi. AQSH Kongressida palatalarning (soliqqa tortish, iqtisod, Kongress kutubxonasi, nashrlar bo`yicha) 4 ta umumiy va har birining tarkibida (Senatda – 16 ta, Vakillar Palatasida – 22 ta) ko`plab qo`mitalar tuzilgan. Italiya, Fransiya va boshqa davlatlarning parlamentlarida ham turli komissiyalar tuziladi. Biroq, komissiyalarning soni qanchalik ko`p bo`lmasin, ular davlat tomonidan tartibga solinishi lozim bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni qamrab ololmaydilar. Shuning uchun komissiyalarning nomi ularning faoliyat sohalaridan kengroq bo`lishi mumkin. Misol uchun, qurilish bo`yicha komissiyalar nafaqat qurilish, balki yerdan foydalanishni rejalashtirish, kartografiya, topografiya masalalari bilan ham shug`ullanadilar. O`z zimmasiga yuklangan vazifalarni samarali bajarishi uchun O`zbekiston qonunchiligida qo`mitalarga keng vakolatlar berilgan. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi qonunning 18-moddasiga ko`ra Qonunchilik palatasi qo`mitalari: o`z tashabbusi bilan yoki Qonunchilik palatasining topshirig`iga binoan O`zbekiston Respublikasi qonunlarining hamda o`zining vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan Qonunchilik palatasi boshqa qarorlarining loyihalarini ishlab chiqadi; qonun loyihalarining dastlabki tarzda ko`rib chiqilishini va ularni Qonunchilik palatasida ko`rib chiqishga tayyorlashni amalga oshiradi; qonunlarning loyihalari yuzasidan xulosalar beradi, qonun loyihasini Qonunchilik palatasining majlisi kun tartibiga kiritish, uning ustida ishlashni davom ettirish yoki asoslantirilgan holda uni rad etish to`g`risida Kengashga takliflar kiritadi; O`zbekiston Respublikasining Davlat budjeti loyihasi yuzasidan xulosalar va takliflar beradi; Qonunchilik palatasining topshirig`iga yoki palata Kengashining tavsiyasiga binoan muayyan qonun loyihasi yoki palata vakolatlariga kiradigan boshqa masala yuzasidan mas`ul bo`ladi; kiritilgan qonun loyihalarini ko`rib chiqish bo`yicha ishchi guruhlari tuzadi, ularning tarkibiga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlarining, ilmiy muassasalarning vakillarini, mutaxassislar va olimlarni, xo`jalik yurituvchi subyektlarning rahbarlarini jalb etadi; qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari vakillarining ular tomonidan kiritilgan qonun loyihasiga taalluqli masalalar yuzasidan fikrlarini eshitadi; kiritilgan O`zbekiston Respublikasi qonunlari, shuningdek Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar matniga o`zgartish yoki qo`shimchalar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlaydi;

davlat organlari va boshqa tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan hujjatlarni, ekspert xulosalari, statistika ma`lumotlari va boshqa ma`lumotlarni talab qilib oladi; davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining O`zbekiston Respublikasi qonunlari, boshqa qonun hujjatlari hamda qo`mitalarning qarorlari ular tomonidan qanday bajarilayotgani haqidagi axborotlarini eshitadi. Rivojlangan davlatlar tajribasidan ayon bo`ladiki, ushbu vakolatlarni amalga oshirish jarayonida parlament qo`mitalari qonunchilik, nazorat va axborot to`plash funksiyalarini amalga oshiradilar. O`zbekistonda qonun matni ko`rib chiqish uchun qo`mitaga berilganidan so`ng, u o`z tarkibidan ma`ruzachini tayinlaydi. Ma`ruzachi ushbu qonunning mohiyatini ko`rib chiquvchi qo`mita majlisida maslahat ovozi bilan qatnashishi va qo`mita tomonidan kiritilgan tuzatishlarni himoya qilishi mumkin. Tayinlanishi bilanoq ma`ruzachi matn ustida ishlashni boshlaydi. Unga palata devonining xodimlari salmoqli yordam ko`rsatadi. U matn mualliflari, shuningdek, lozim deb topgan boshqa mansabdor va jismoniy shaxslarni eshitadi. Bular davlat mansabdor shaxslari, xususiy sektor, kasaba va boshqa jamoat tashkilotlari vakillari bo`lishlari mumkin. Zarur bo`lgan barcha axborotlarni to`plab, qonun matnining har bir moddasini tahlil qilib, ma`ruzachi o`z fikrini taqdim qiladi, shundan keyin masala qo`mita kun tartibiga qo`yiladi. Umumiy muhokamani boshlashdan oldin, odatda, qo`mita majlisida manfaatdor shaxs o`z fikrini bayon qiladi va deputatlar savollariga javob beradi. Keyin ma`ruzachining nutqi har bir a`zo o`z fikrini bayon qilishi mumkin bo`lgan umumiy muhokamani ochib beradi. Muhokamadan so`ng doimiy qo`mita matnni moddama-modda o`rganishga o`tadi. U ma`ruzachi va doimiy komissiyaning boshqa a`zolari tomonidan bildirilgan takliflar bo`yicha qaror qabul qiladi. Yakunida matn ovozga qo`yiladi va qo`mita qarori qabul qilinadi. Qonunchilik palatasi deputatlari siyosiy, professional va boshqa asosda fraksiyalar va deputatlar guruhlari shaklida deputatlar birlashmalarini tuzishi mumkin. Demak, mamlakatimiz parlamenti faoliyati bilan bog`liq qonun hujjatlariga muvofiq, deputatlar birlashmalarining ikki shakli-fraksiyalar va deputatlar guruhlari mavjud. Fraksiya siyosiy partiyadan ko`rsatiladigan deputatlar tomonidan partiya manfaatlarini Qonunchilik palatasida ifodalash maqsadida tuziladigan va belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan deputatlar birlashmasidir. Deputatlar guruhlarini Qonunchilik palatasi tarkibiga saylangan, siyosiy partiyadan ko`rsatilmagan deputatlar tuzishi mumkin. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti to`g`risida”gi qonunning 9-moddasiga muvofiq, Qonunchilik palatasining kamida 9

nafar deputati fraksiya yoki deputatlar guruhini tuzish huquqiga ega. Qonunchilik palatasining deputati faqat bir fraksiya yoki deputatlar guruhining a`zosi bo`lishi mumkin. Lekin, bundan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlarining har biri fraksiya yoki deputatlar guruhi a`zosi bo`lishi kerak, deb xulosa qilish kerak emas. Binobarin, saylangan deputat hech bir fraksiya yoxud deputatlar guruhiga kirmaslikka ham haqli. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi qonunning 24-moddasiga binoan Qonunchilik palatasida bugungi kunga qadar beshta siyosiy partiya fraksiyalari tuzildi. Bular O`zbekiston Liberal-demokratik partiyasi – 40 kishidan iborat, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi – 27 kishidan iborat, Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi – 18 kishidan iborat, Milliy tiklanish partiyasi – 11 kishidan iborat, "Adolat" sotsial demokratik partiyasi – 10 kishidan iborat fraksiyalaridir. Qonunchiligimizning e`tiborga loyiq jihatlaridan yana biri shuki, Qonunchilik palatasidagi deputatlar guruhlarining vakolatlari doirasi siyosiy partiyalar farksyailari vakolatlari doirasiga tenglashtirildi. Ayni chog`da, ularning fraksiyalar bilan bir qatorda va ular bilan teng ravishda ish yurita olishining huquqiy asoslari mustahkamlandi. Bular, xususan, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi Konstitutsiyaviy qonunning 25-moddasida mufassal ifodasini topdi. Unga ko`ra, fraksiya va deputatlar guruhi: 1) Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibi, muhokama qilinayotgan masalalarni ko`rib chiqish tartibi va mohiyati yuzasidan takliflar hamda fikr- mulohazalar kiritadi; 2) Qonunchilik palatasi majlisida muhokama qilinayotgan har bir masala yuzasidan muzokaralarda fraksiya, deputatlar guruhi vakiliga kafolatlangan tarzda so`z berilishi huquqidan foydalanadi; 3) kelishuv komissiyasi va boshqa komissiyalar tuzish to`g`risida masala qo`yadi; 4) Qonunchilik palatasi majlisida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga ularning tasarrufiga kiradigan masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtai nazarini bayon qilish talabi bilan murojaat etadi; 5) Qonunchilik palatasi majlisida muhokama qilinayotgan masala yuzasidan fraksiyaning, deputatlar guruhining fikrini Qonunchilik palatasi deputatlari o`rtasida tarqatadi; 6) palataning Kengashi, qo`mitalari va komissiyalari ishida ishtirok etadi; 7) Qonunchilik palatasida muhokama qilinayotgan qonun loyihalari va boshqa qarorlarning loyihalari yuzasidan o`z takliflarini kiritadi;

8) hukumat a`zolarini ularning faoliyati masalalari yuzasidan eshitish to`g`risida masala qo`yadi; 9) fraksiyaning, deputatlar guruhining faoliyati uchun zarur materiallar va hujjatlarni davlat organlari hamda ularning mansabdor shaxslaridan talab qilib oladi; 10) qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Qo`mita raisi, uning o`rinbosari va qo`mita a`zolari lavozimlari deputatlarning qaysi partiyaga yoki guruhga mansubligini hamda saylovda saylovchilarning qancha ovozini olganligini inobatga olgan holda yaxlit (umumiy) qarori bilan belgilanadi. O`zbekiston Liberal-demokratik partiyasi fraksiyasi - Mehnat va ijtimoiy masalalar, Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar, Agrar, suv xo`jaligi masalalari va ekologiya qo`mitalari; O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi – Qonunchilik va sud-huquq masalalari, Sanoat, qurilish, va savdo masalalari qo`mitalari; Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi - Mudofaa va xavfsizlik masalalari, Fan, ta`lim, madaniyat va sport masalalari qo`mitalari, “Milliy tiklanish” partiyasi fraksiyasi – Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari masalalari, “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasi – Budjet va iqtisodiy islohotlar, saylovchilar tashabuskor guruhlari uchun – demokratik institutlar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari qo`mitalari raislari lavozimi taqsimlandi. Parlament ishchi organlarini shakllantirish va tarkibini belgilashda partiyalar ishtirokini ta`minlash ularning faoliyatini tashkil etishda muhim o`rin tutadi. Misol uchun, Fransiya quyi palatasi reglamenti bilan doimiy komissiyalar a`zolarining soni turlicha belgilangan. Madaniyat, oila va ijtimoiy muammolar hamda ishlab chiqarish va ayirboshlash bo`yicha komissiyalarda Milliy Majlis tarkibining to`rtdan biri, ya`ni 145 ta deputat, qolgan to`rttasida esa uning sakkizdan bir qismi faoliyat yuritishi mumkin. Odatda, ularning tarkibini siyosiy partiyalar belgilab, parlamentdagi a`zolarining to`rtdan birini ikkita komissiyaga, qolganlarini boshqa komissiyalarga teng taqsimlashadi. YA`ni, parlament siyosiy partiyalar guruhlarining rahbarlari quyi palata raisiga o`z nomzodlarini taqdim qilishadi. Deputatlarning ismi-shariflari «Journal Officiel»da nashr qilinishi bilan ular tayinlangan deb hisoblanadi. Ushbu qoida har bir siyosiy partiya, ya`ni turli ijtimoiy tabaqalar manfaatlarini ro`yobga chiqarish uchun qulay sharoit yaratadi. Bunday yo`l bilan shakllangan komissiyalarda ish jadal olib boriladi. Shuningdek, "Siyosiy partiyalar to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 13-moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyasi quyidagi huquqlarga ega: -Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibini tuzishda ishtirok etish;

-Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibidagi har bir masala bo`yicha muzokaralarda fraksiya vakiliga kafolatlangan so`z berilishi; -tegishli ravishda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeriga va O`zbekiston Respublikasi Hukumatiga, vazirlarga, shuningdek boshqa davlat organlarining rahbarlariga so`rov bilan murojaat etish; -Qonunchilik palatasining qo`mitalari va komissiyalari raisligiga nomzodlar bo`yicha takliflar kiritish; -Qonunchilik palatasining majlisida muhokama qilinayotgan masala bo`yicha fraksiya fikrini deputatlar orasida tarqatish; -Qonunchilik palatasi deputatlari uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni amalga oshirish. Siyosiy partiya fraksiyasining rahbari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Kengashi tarkibiga kiradi. Fraksiyalarning faoliyatiga tashkiliy, texnikaviy jihatdan va boshqa xizmatlar ko`rsatish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining devoni tomonidan ta`minlanadi. Fraksiya va deputatlar guruhi o`z tashabbusi bilan, Qonunchilik palatasining vakolat muddati tugaganda, ular tarkibiga kiruvchi deputatlar soni ularni tuzish uchun zarur bo`lgan miqdor chegarasidan kamayib ketganda tugatilishi mumkin. 4. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati faoliyatini tashkil etish tartibi Senat faoliyatini tartibga soluvchi hujjat «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Qonunidir. Qonun to`qqizta bo`limdan iborat va o`ttiz to`rtta moddani birlashtiradi. Ushbu Qonun Senat tomonidan o`z faoliyatini tashkil etish hamda palataning ichki tartib qoidalari bilan bog`liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish uchun asos hisoblanadi. Senat faoliyatini tashkil etish prinsiplari va tashkiliy shakli, Raisni va uning o`rinbosarlarini saylash va muddatidan ilgari lavozimidan ozod qilish tartibi, Senat Kengashi, uning qo`mitalari va komissiyalarini tuzish to`g`risidagi qoidalar aks ettirilgan. Qonunda Senat majlisida masalalarni, qonunlarni va palata qarorlarini ko`rib chiqish tartibi belgilangan. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasining Davlat budjetini qabul qilish, mansabdor shaxslarni o`z vakolatlariga muvofiq tayinlash (saylash); O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarini tasdiqlash to`g`risidagi masalalarni ko`rib chiqish hamda Konstitutsiya bilan palataning birgaliqdagi va mutlaq vakolatiga kiritilgan boshqa masalalarni ko`rib chiqish tartibi belgilangan. Shuningdek, qonunda Senat tomonidan nazorat qilish sohasidagi vakolatlarni, xalqaro aloqalarni amalga oshirish tartibi va xarajatlar smetasining tasdiqlanishi tartibga solingan.

Senatga doir huquqiy manbalar tizimida O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 29 avgustda yangi tahrirda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi Qonuni alohida o`rin tutadi. Qonun uchta bo`limdan iborat bo`lib, 65 ta moddani qamrab oladi. Mazkur bo`limda Senatni shakllantirishning umumiy konstitutsiyaviy ta`rifi berilgan. Quyidagi, ya`ni: saylov o`tkazish muddatlari; Senat a`zoligiga saylanadigan nomzodlarga qo`yiladigan talablar ; saylovni tashkil etishning umumiy tartibi kabi normalar belgilangan. Saylov yakunlari xususida yakunlarni chiqarish, ular ustidan shikoyat berish va Senatni shakllantirish yakunlarini e`lon qilish tartibi belgilangan. Takroriy saylov o`tkazish zaruriyati yuzaga keladigan shart-sharoitlar va uni o`tkazish tartibi aniqlangan. Bo`shab qolgan o`rinlarga Senat a`zolarining saylovini o`tkazish tartibi belgilab qo`yilgan. Shuningdek belgilab qo`yilganki, Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida Senat a`zolarini saylash tartibi to`g`risidagi nizom Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ishlab chiqiladi . Bundan tashqari, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga hamda O`zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog`iston Respublikasining boshqa qonun hujjatlariga muvofiq o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «Referendum yakunlari va davlat jamiyati tashkil etishning asosiy prinsiplari», «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida», «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisga saylovlar to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunlar hamda «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi Qonunlar Senatni huquqiy jihatdan tartibga solib turuvchi manbalardir. Senatning tuzilmaviy-funksional tizimi asoslari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida aks ettirilgan. Jumladan. O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 24 aprelda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi Qonuniga asosan tuzatish va ko`shimchalar kiritilgan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 86-moddasi Senat Raisi va uning o`rinbosarlari misolida palata rahbariyatini shakllantirish tartibini, Raisning vakolatlarini belgilab beradi. 87-modda esa Senatning muhokamaga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, shuningdek O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun o`z vakolatlari muddatiga senatorlar orasidan qo`mitalarni saylashini (shakllantirishni) tartibga soladi. Senat zarur hollarda

muayyan vazifalarni bajarish uchun senatorlar orasidan komissiyalar ham tuzishi mumkin. Senatning o`z tarkibida Senat Raisi, uning o`rinbosarlari, Kengash, qo`mita va komissiyalarni qamrab oladi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasiga binoan Senatning O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi ochadigan va Senat Raisi saylangunga qadar unga raislik qiladigan birinchi majlisida muvaqqat kotibiyat va sanoq komissiyasi saylanadi. Keyin elektron tizimdan foydalanish ustidan muvaqqat nazorat qilish guruhi saylanadi va Senat Raisi hamda uning o`rinbosarlarini saylash marosimiga kirishiladi. Senat Raisligiga va uning o`rinbosarligiga nomzodlar O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan senatorlar orasidan ko`rsatiladi . Nomzod, agar u yashirin ovoz berish natijasida senatorlar umumiy sonining yarmidan ko`p ovozini olgan bo`lsa Senat Raisi yoki uning o`rinbosari etib saylangan hisoblanadi. Senat Raisining o`rinbosarlaridan biri Qoraqalpog`iston Respublikasi vakili bo`lishi lozim . Senat Raisi o`z lavozimidan yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan ko`prog`ining ovozi bilan uning o`rinbosarlari esa yashirin ovoz berish orqali senatorlar umumiy sonining ko`pchilik ovozi bilan qabul qilingan qaroriga binoan muddatidan oldin ozod etilishi mumkin. Senat Raisi yoki uning o`rinbosarlarini lavozimidan muddatidan oldin ozod etish to`g`risidagi masala O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga yoki senatorlar umumiy sonining kamida uchdan bir qismining taklifiga binoan Senat tomonidan ko`rib chiqiladi. Senat Raisi Senat va uning Kengashi majlislarini chaqiradi, ularda raislik qiladi; Senat muhokamasiga kiritiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi; Senat ma`qullagan qonunlarni imzolash uchun O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga yuboradi; Senat qo`mitalari va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi; Senat Raisining o`rinbosarlari o`rtasida vazifalarni taqsimlaydi: parlamentlararo aloqalarni amalga oshirish ishlariga hamda xalqaro parlament tashkilotlari ishi bilan bog`liq Senat guruhlarining faoliyatiga rahbarlik qiladi; Qonunchilik palatasi. boshqa davlat organlari, chet davlatlar, xalqaro va boshqa tashkilotlar bilan o`zaro munosabatlarda Senat nomidan ish ko`radi ; Senat va uning Kengashi qarorlarini imzolaydi. Senat faoliyatini samarali tashkil etish, qo`mitalar ishini muvofiqlashtirib borish, kun tartibi yuzasidan takliflar tayyorlash, qonunlarni dastlabki tarzda ko`rib chiqishni tashkil etish maqsadida Senat Kengashi tuziladi.

Senat Kengashining tarkibiga Senat Raisi, uning o`rinbosarlari va Senat qo`mitalarining raislari kiradi. Senat Kengashiga Senat Raisi rahbarlik qiladi, u Kengashning majlislarini olib boradi va uning qarorlarini imzolaydi. Kengashning qator aniq funksiyalari «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida ham nazarda tutilgan. Ulardan biri masalan. palata majlisining kun tartibi loyihasini tayyorlashdan iboratdir. Senat majlisining kun tartibi loyihasi Senat majlisida ko`rib chiqilishi lozim bo`lgan masalalar va ularning ko`rib chiqilishi navbati har bir masalani ko`rib chiqishga tayyorlash uchun mas`ul bo`lgan palata qo`mitalari, ma`ruzachi shuningdek boshqa ma`lumotlar ko`rsatilgan holda Senat Kengashi tomonidan shakllantiriladi. Senat Majlisining kun tartibi palataning qarori bilan tasdiqlanadi. Konstitutsiya, qonunlar va karorlarning ko`rib chikilishi tartibiga binoan mas`ul qo`mitaning xulosasi Senat Kengashiga takdim etilib, Kengash Qonunni Senat majlisining kun tartibi loyihasiga kiritish-kiritmaslik to`g`risida qaror qabul kiladi. Shuningdek, Senat majlislarining oralig`ida uning Kengashi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining senatorni jinoiy javobgarlikka tortish, ushlab turish, qamoqqa olish yoki unga nisbatan sud tartibida qo`llaniladigan ma`muriy jazo choralarini qo`llashga rozilik olish to`g`risidagi taqdimnomalari ham ko`rib chiqiladi. Xulosa qilib ta`kidlash lozimki, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatini tuzish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tizimidagi palataning maqsad va vazifalari bilan chambarchas bog`liq holda olib boriladi. O`z faoliyatini tashkil etish va ichki tartib koidalariga bog`liq masalalar yuzasidan yuqori palata mutlaq vakolatlarga ega ekanligi, shuningdek, ularning reglament shaklida tasdiqlanipsh munosabati bilan ushbu tuzilma nihoyatda ixcham tarkib topadi. Shuning uchun uning Senat Raisi, Rais o`rinbosarlari. Kengash. qo`mitalar va komissiyalardan iborat bazaviy tuzilmasi Senat ishi davomida yuzaga kelgan ehtiyojlarga bog`liq holda qo`shimcha shtatlarga ega bo`lishi mumkin. Senat qo`mitalari va komissiyalari konstitutsiyaviy maqomga ega. Bunda qo`mitalar amalda Senatning doimiy faoliyat yurituvchi tarkibiy birligi hisoblanadi. Birinchisi - Senatga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash. Ikkinchisi - O`zbekiston Respublikasi qonunlari va Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilib borish. Qo`mitalar rais, uning o`rinbosarlari va qo`mita a`zolaridan iborat tarkibda senatorlar orasidan palataning vakolatlari muddatiga saylanadi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatida reglament bo`yicha, budjet va ijtimoiy-iqtisodiy masalalar bo`yicha. tashkiliy-ma`muriy masallar bo`yicha, qonunchilik va sud-huquq masalalari bo`yicha, mudofaa va xavfsizlik masalalari bo`yicha, tashqi siyosiy masalalar bo`yicha qo`mitalar tuziladi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi O`zbekiston Rgspublikasi Qonunining 7-moddasi uchinchi qismida nazarda tutilgan qo`mitalardan tashqari boshqa qo`mitalar ham tuzilishi mumkinligiga yo`l qo`yadi, ammo baribir ularning sonini, qoida tariqasida, sakkiztadan ko`paytirmasligi shart. Senat qo`mitalarini shakllantirishning huquqiy tartibga solinishi shu bilan kifoyalanadi. 5. O`zbekiston Respublikasida qonunchilik jarayoni Qonun chiqarish funksiyalarini amalga oshirish parlament, parlament palatalarining asosiy vazifasi hisoblanadi. Hokimiyatni taqsimlash prinsipi shuni nazarda tutadiki, jamiyat barcha ijtimoiy tabaqalarining manfaatlarini, butun millat manfaatlarini to`liq ifoda etuvchi parlamentlar boshqa davlat organlari tomonidan chiqariladigan boshqa huquqiy hujjatlarga nisbatan kattaroq yuridik kuchga ega bo`lgan normativ huquqiy hujjatlarni qabul qilishlari lozim. Aynan parlamentlar tomonidan qabul qilinuvchi qonunlar boshqa barcha davlat organlari uchun zarur huquqiy negizni vujudga keltiradi, mazkur organlarning o`zaro hamda fuqarolar va ularning birlashmalari bilan munosabatlarini belgilab beradi. Xullas, qonunlar davlat va jamiyat hayotida juda muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun ham qonun chiqarish jarayonini, uning subyektlari maqomini, qonun chiqarish jarayonining bosqichlarini huquqiy tartibga solish muhim ahamiyatga ega. Rasmiy nuqtai nazardan qonun chiqarish jarayoni tashkiliy-huquqiy tadbirlar (tartib-qoidalar)ning murakkab tizimi bo`lib, ularning natijasi o`laroq qonun yaratiladi. Mazkur tartib-qoidalar majmui qonun chiqarish jarayonining bosqichlarini tashkil etadi. Qonun chiqarish jarayoni bosqichlarining ahamiyati shundaki, mazkur bosqichlarning har birining mazmunini tashkil etuvchi, huquq normalari bilan tartibga solingan barcha tadbirlarini amalga oshirishgina yuqorida zikr etilgan jarayonning navbatdagi bosqichiga o`tish imkonini beradi. Qonun chiqarish jarayonining bosqichlariga olim P.A. Rustamov tomonidan berilgan ta`rifga umuman olganda qo`shilish mumkin: «Mazkur jarayon bosqichlari - qonun loyihalarini tayyorlash, kiritish, muhokama qilish, qabul qilish va qonunlarni e`lon qilish bo`yicha yuridik ahamiyatga ega bo`lgan va tartib-qoidalarga asosan rasmiylashtirilgan tadbirlar majmui». To`g`ri, mazkur ta`rif qonun chiqarish jarayonining bosqichlariga qonun loyihasini tayyorlash bosqichini ham kiritadi. Yuqorida qayd etib o`tilganidek, bu qarash bahsli bo`lib, u «qonun chiqarish

jarayoni» tushunchasining keng talqinidan kelib chiqadi. Qonun loyihasini parlamentga kiritish mazkur jarayonning dastlabki bosqichidir. Qonun ijodkorligi faoliyatining asoslarini belgilaydigan muhim qoidalar, avvalambor, konstitutsiyalarda, maxsus qonunlarda mustahkamlanadi, qonun chiqarish jarayonining bosqichlari parlament va uning palatalari reglamentlarida mufassalroq tartibga solinadi. Qonunchilik tashabbusi huquqini ro`yobga chiqarish qonun chiqarish jarayonining birinchi bosqichi deb e`tirof etiladi. Avvalambor, qonunchilik tashabbusi huquqi deganda nima tushunilishini aniqlab olish kerak. Yuridik adabiyotlarda mazkur masala yuzasidan yakdillik mavjud emas. Birinchidan, yuqorida qayd etib o`tilganidek, ayrim mualliflar qonun loyihasini ishlab chiqish bosqichini qonun chiqarish jarayonining birinchi bosqichi deb ajratishni taklif qiladilar, boshqa mualliflar esa qonun qabul qilish ehtiyojini aniqlash, qonun chiqarish jarayonini prognoz qilish to`g`risida so`z yuritadilar. Ammo shuni nazarda tutish kerakki, bu yerda ikki tushuncha: qat`iy yuridik ahamiyatga ega bo`lgan «qonun chiqarish jarayoni» tushunchasi hamda umumijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan «qonun ijodkorligi» tushunchasi aralashtirib yuborilyapti. Qonun qabul qilish ehtiyojini aniqlash, prognoz qilish qonun chiqarish jarayonining bosqichlariga emas, balki qonun ijodkorligi sohasiga kiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi (2003 yilgi) Reglamentining 66-moddasida mazkur masala quyidagicha hal qilinadi: qonunchilik tashabbusi huquqi yangi qonunlar loyihalarini, amaldagi qonunlarga o`zgartishlar kiritish to`g`risidagi qonunlar loyihalarini, yangi qonunlarni qabul qilish yoki amaldagi qonunlarga o`zgartishlar kiritish to`g`risidagi takliflarni (qonun chiqarish to`g`risidagi takliflarni) kiritish shaklida amalga oshiriladi. Konstitutsiyaning 83-moddasida «qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari tomonidan qonun loyihasini O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish orqali amalga oshiriladi», deb ko`rsatilgan. Qonunchilik tashabbusi huquqining mazmunini yorituvchi mazkur ta`rif yangi parlament palatalarining reglamentlarida o`z aksini topgan. Jumladan, Qonunchilik palatasi Reglamentining 12-moddasiga muvofiq, qonun loyihasi palataga qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo`lgan subyektlar tomonidan kiritiladi. Bunda quyi- dagilar taqdim etilishi kerak: a) qonun loyihasiga uning konsepsiyasi bayon qilingan holdagi tushuntirish xati; b) o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risidagi, shuningdek qonun loyihasi kiritilishi bilan bog`liq qonunlarni o`z kuchini yo`qotgan deb topish to`g`risidagi qonun loyihasi; v) o`zgartirilishi, qo`shimchalar kiritilishi, o`z kuchini yo`qotgan deb topilishi yoki qabul qilinishi lozim bo`lgan qonunosti hujjatlarining ro`yxati; g) moddiy xarajatlarni talab qiladigan qonun loyihalari

uchun moliyaviy-iqtisodiy asoslar; d) moliyaviy qonunlarnig loyihalari yuzasidan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining xulosasi. Qonunchilik tashabbusi huquqi mazkur huquq subyektlari tomonidan kiritilgan qonun loyihasi parlament tomonidan ko`rib chiqilishi shartligini bildiradi. To`g`ri, qonunni qabul qilish yoki qabul qilmaslik masalasini parlament hal qiladi: parlament mazkur qonunni qabul qilishga majbur emas, ammo u (uning vakolatli organi) kiritilgan loyihani ko`rib chiqishi shart. Shuning uchun ham qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari doirasi to`g`risidagi masala muhim ahamiyatga ega. Mazkur huquq subyektlari ro`yxati, qoida tariqasida, konstitutsiyalarda belgilanadi. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlarining ancha keng doirasi belgilangan. Konstitutsiyaning 83- moddasiga muvofiq, qonunchilik tashabbusi huquqiga O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, o`z davlat hokimiyatining oliy vakillik organi orqali Qoraqalpog`iston Respublikasi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xo`jalik sudi, Bosh prokurori ega. Qonun bilan tasdiqlangan Qonunchilik palatasining Reglamentining 13- moddasiga muvofiq, palataga kelib tushgan qonun loyihasini palata Spikeri qonun loyihasini dastlabki tarzda ko`rib chiqadigan mas`ul qo`mitaga topshiradi. Mazkur qo`mita qonun loyihasini ko`rib chiqishga qabul qilish mumkinligi yoki uni qonunchilik tashabbusi huquqi subyektiga qaytarish zarurligi to`g`risida palata Kengashiga belgilangan muddatda xulosa taqdim etadi. Palata Kengashi mas`ul qo`mitaning xulosasi asosida qonun loyihasini palata ko`rib chiqishi uchun qabul qilish yoki u belgilangan talablarga nomuvofiq bo`lsa, uni qonunchilik tashabbusi huquqi subyektiga qaytarish to`g`risida qaror qabul qiladi. Aniqlangan kamchiliklar bartaraf etilgandan keyin qonun loyihasi palata ko`rib chiqishi uchun yangitdan kiritilishi mumkin. Agar tegishli masala bo`yicha qonun loyihasi palata tomonidan birinchi o`qishda qabul qilingan bo`lsa, ayni shu masala bo`yicha boshqa qonun loyihasi palata ko`rib chiqishi uchun qabul qilinmaydi. Qonun loyihasi ko`rib chiqish uchun qabul qilinganda palata Kengashi qonun loyihasini palata majlisida ko`rib chiqishga tayyorlash muddatini belgilaydi. Ko`rib chiqish uchun qabul qilingan qonun loyihasi tegishli materiallar bilan palata qo`mitalariga yuboriladi. Qonunchilik palatasining Reglamentiga «Qonun loyihasini dastlabki tarzda muhokama qilish» deb nomlangan maxsus modda kiritilgan bo`lib, unda qonun loyihasini mas`ul qo`mita tomonidan dastlabki tarzda muhokama qilish va uni palatada birinchi o`qishda ko`rib chiqishga tayyorlash tartibi belgilab qo`yilgan. Qonun loyihasini qo`mitada muhokama qilish ochiq, qonun loyihasini kiritgan qonunchilik tashabbusi huquqi subyektining vakili taklif etilgan holda o`tkaziladi.

Agar palata Kengashi tomonidan boshqa muddat belgilangan bo`lmasa, mas`ul qo`mita qonun loyihasi olingan kundan e`tiboran ikki oy ichida uni o`z xulosasini hamda palata Kengashining qonun loyihasini birinchi o`qishda ko`rib chiqish uchun palata kiritish to`g`ri-sidagi qarorining loyihasini ilova qilib, palata Kengashi ko`rib chiqishi uchun taqdim etadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, bir qator davlatlar (Rossiya, O`zbekiston va boshqalar)da qonunlarni ko`rib chiqish va qabul qilish parlament tajribasi qonunchilik tashabbusi bosqichidan keyin qonun loyihasini dastlabki tarzda ko`rib chiqish bosqichini ajratish imkonini beradi. Mazkur bosqich asosan kiritilgan qonun loyihasi yuzasidan bildirilgan taklif-mulohazalar va takliflarni palataning bosh (mas`ul) qo`mitasi tomonidan umumlashtirish hamda qonun loyihasi haqida xulosa tayyorlashni nazarda tutadi. Mazkur bosqich qonun loyihasining keyingi taqdiri uchun muhim ahamiyatga ega: salbiy xulosa chiqarilgan taqdirda qonun loyihasi palatada qo`llab-quvvatlanishi ehtimoli juda kam. Qonun loyihasini parlament (uning palatasi)da ko`rib chiqish va muhokama qilish hamda uni takomiliga yetkazish qonun chiqarish jarayonining navbatdagi bosqichidir. Mazkur bosqich parlament, uning palatalari majlislarida qonun loyihasi ustida ishlashni (odatda bu ish qonun loyihasini o`qish deb ataladi), shuningdek qonun loyihasi ustida parlament qo`mitalari va komissiyalarida ish olib borishni o`z ichiga oladi. Qonun loyihalari plenar majlislarda, qoida tariqasida, bir nechta (ikki, uch, to`rt) o`qishda ko`rib chiqiladi. Har bir o`qishning o`z maqsadi va o`z vazifalari bo`ladi. Masalan, GFR Bundestagining reglamentiga muvofiq, qonun uch o`qishda ko`rib chiqiladi. Birinchi o`qish taklif qilinayotgan qonunning ma`nosi va maqsadini muhokama qilishga mo`ljallangan. Birinchi o`qishdan keyin qonun loyihasi ovozga qo`yilmasdan tegishli qo`mitaga yuboriladi. Ikkinchi o`qishda loyiha moddama- modda muhokama qilinadi va ovozga qo`yiladi. Uchinchi o`qishda muhim masalalar va tuzatishlar muhokama qilinadi va shundan so`ng loyiha yakuniy ovozga qo`yiladi. Qabul qilingan qonun loyihasini parlamentning ikkinchi palatasida ko`rib chiqish ikki palatali parlamentlardagi qonun chiqarish jarayonining navbatdagi bosqichidir. Zero, bir palatali parlamentda qonunni qabul qilish oxirgi marta ovozga qo`yish orqali amalga oshiriladi (u birinchi o`qishdan keyin ham, ikkinchi, uchinchi, to`rtinchi o`qishdan keyin ham o`tkazilishi mumkin). Ikki palatali parlamentda esa qonun loyihasi ayni bir tahrirda ikkala palata tomonidan qabul qilingan holdagina qonunga aylanadi (ammo ba`zan palatalardan biri qayta ovozga qo`yish orqali boshqa palata tomonidan qabul qilingan qonun loyihasini ma`qullamagan ikkinchi palataning «veto»sini yengishi ham mumkin).

Qonun ijodkorligi sohasida parlament palatalarining vakolatlari teng bo`lishi yoki jiddiy farq qilishi mumkin. Masalan, AQSH Kongressining palatalari umuman olganda har xil vakolatlarga ega. Aytaylik, moliya sohasidagi qonun loyihalari faqat vakillar palatasiga kiritilishi mumkin. Senat xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish, prezident tomonidan tayinlangan davlatning oliy mansabdor shaxslarini tasdiqlash huquqiga ega. Ammo qonun ijodkorligi sohasida palatalar deyarli teng huquqlidir: barcha qonunlar ikkala palataning roziligi bilan qabul qilinadi. Barcha qonun loyihalari uch o`qishdan o`tadi. Bir palata tomonidan ma`qullangan qonun loyihasi boshqa palataga ko`rib chiqish uchun yuboriladi va bu yerda ko`rib chiqish va muhokama qilishning ayni o`sha bosqichlaridan o`tadi. Agar loyiha matniga tuzatishlar kiritilgan bo`lmasa, u palatalarning raislari tomonidan imzolanganidan so`ng Prezidentga topshiriladi. Rossiyada parlament palatalari qonun chiqarish faoliyati sohasida ham har xil vakolatlarga ega: barcha qonunlar quyi palata (Davlat Dumasi) tomonidan qabul qilinadi, ya`ni ayni holda qonun loyihasi haqida emas, balki Davlat Dumasi tomonidan qabul qilingan qonun haqida so`z yuritiladi («Davlat Dumasi tomonidan qabul qilingan qonun» tushunchasi qonun chiqarish jarayonidagi muhim bosqichni aks ettiradi). Yuqori palata (Federatsiya Kengashi)ning vazifasi shundan iboratki, mazkur palata Davlat Dumasi tomonidan qabul qilingan qonunni ma`qullaydi (ovoz berish orqali yoki «sukut saqlash» orqali (ya`ni o`n to`rt kun ichida Federatsiya Kengashi tomonidan ko`rib chiqilmasa) yoki rad etadi. Bunda qaysi masalalarga taalluqli qonunlarni Federatsiya Kengashida ko`rib chiqish majburiyligi Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan (federal budjet, federal soliqlar va yig`imlar, urush va tinchlik masalalari va boshqa shunga o`xshash masalalar). Palatalar qonun chiqarish faoliyati sohasida teng huquqlarga ega bo`lgan va ular o`rtasida qonunni qabul qilish yuzasidan kelishmovchiliklar chiqqan hollarda murosaga keltirish tartib-qoidalari qo`llanadi. Konstitutsiyaning 84-moddasiga muvofiq: a) qonun Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinib, Senat tomonidan ma`qullanishi lozim; b) Senat tomonidan rad etilgan qonun Qonunchilik palatasiga qaytariladi va agar qonunni qayta ko`rib chiqishda palata deputatlar umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko`pchilik ovozi bilan qonunni yana ma`qullasa, qonun parlament tomonidan qabul qilingan hisob-lanadi hamda imzolanishi va e`lon qilinishi uchun O`zbekiston Res-publikasi Prezidentiga palata tomonidan yuboriladi; v) Senat tomonidan rad etilgan qonun yuzasidan palatalar yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun tenglik asosida kelishuv komissiyasini tuzishi mumkin. Palatalar kelishuv komissiyasi takliflarini qabul qilganda qonun odatdagi tartibda ko`rib chiqilishi kerak. Konstitutsiyaga o`zgartishlar kiritish, konstitutsiyaviy qonunni qabul qilish parlamentning har bir palatasidagi umumiy ovozlar sonining uchdan ikki qismidan

iborat ko`pchilik ovozini talab etadi. Odatdagi qonunlar oddiy ko`pchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Oliy Majlis palatalarining qonunlar bilan tasdiqlangan reglamentlari, Konstitutsiya, konstitutsiyaviy qonunlarning qoidalariga muvofiq, Qonunchilik palatasi qabul qilgan qonun loyihasining Senatda o`tishini, yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun tuziladigan kelishuv komissiyasi ishining tartib-qoidalarini (qonun Senat tomonidan rad etilgan holda), shuningdek qonunni palatalar tomonidan qayta ko`rib chiqish tartibini va boshqa masalalarni tartibga soladi. Senatga kelib tushgan qonun ro`yxatga olinadi va Senat Raisi tomonidan qonunni ko`rib chiqadigan hamda uning yuzasidan xulosa tayyorlaydigan qo`mitaga topshiriladi. Senatning majlisida qonunni ko`rib chiqish ma`ruzachining mas`ul qo`mita xulosasini o`qib eshittirishidan boshlanadi. Shundan so`ng qonun muhkamasi tartibida senatorlar so`zga chiqishlari mumkin. Qonun Senat tomonidan belgilangan ko`pchilik ovoz bilan ma`qullansa, imzolanishi va e`lon qilinishi uchun belgilangan tartibda respublika Prezidentiga yuboriladi. Rad etilgan qonun yuzasidan palatalar yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun kelishuv komissiyasi tuzishi mumkin. Mazkur komissiya tenglik asosida tuziladi. Kelishuv komissiyasining har bir palatadan saylangan a`zolari o`z tarkibidan ko`pchilik ovoz bilan komissiya hamraislarini saylaydilar. Kelishuv komissiyasi qonunning yagona matnini ishlab chiqish maqsadida Senatning har bir e`tirozini alohida-alohida ko`rib chiqadi. Kelishuv komissiyasi o`z ishining natijalari yuzasidan kelishmovchiliklarni bartaraf etish bo`yicha takliflarni o`z ichiga olgan xulosa qabul qiladi. Xulosaga qonunga doir o`zgartishlar va qo`shimchalar loyiha-sining matni ilova qilinadi. Xulosa Senat va Qonunchilik palatasiga topshiriladi. Senat kelishuv komissiyasining takliflarini qabul qilgan taqdirda qonun Qonunchilik palatasi tomonidan odatdagi tartibda qayta ko`rib chiqilishi kerak. Qonunni Qonunchilik palatasida qayta ko`rib chiqishda kelishuv komissiyasining bayonnomasida mavjud bo`lgan takiflargina muhokama qilinadi. Kelishuv komissiyasining loaqal bitta taklifi rad etilgan taqdirda Qonunchilik palatasi, Senat kelishuv komissiyasiga yangi takliflarni taq-dim etish uchun palata tomonidan ma`qullangan tuzatishlarni ino-batga olgan holda ishni davom ettirishni taklif qilishi mumkin. Agar Senat qonunni kelishuv komissiyasining tahririda ma`qullamasa, u rad etilgan qonun sifatida Qonunchilik palatasiga qaytarilishi kerak. Senat tomonidan rad etilgan, shuningdek respublika Prezidenti tomonidan e`tirozlar bilan qaytarilgan qonunni Qonunchilik palatasi tomonidan qayta ko`rib chiqish tartibi belgilangan. Mazkur tartibga muvofiq, mas`ul qo`mita rad etilgan qonun yuzasidan xulosa beradi. Mas`ul qo`mitaning xulosasini olganidan so`ng palata qonunni qayta ko`rib chiqish masalasini o`z majlisining kun

tartibiga kiritadi. Agar Qonunchilik palatasi Senat tomonidan rad etilgan qonunni palata deputatlari umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko`pchilik ovozi bilan yana ma`qullasa, qonun Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan hisoblanadi va Prezidentga imzolash va e`lon qilish uchun yuboriladi. Qonunni imzolash va e`lon qilish - qonun chiqarish jarayonining oxirgi bosqichi. Mohiyat e`tibori bilan, mazkur bosqich ikki yoki uch bosqichni o`z ichiga oladi. Mazkur bosqichni tavsiflovchi yuqorida zikr etilgan tadbirlar parlamentdan tashqarida amalga oshiriladi. Faqat Buyuk Britaniyada hamda parlament tushunchasiga nafaqat uning palatalari, balki davlat boshlig`i ham kiradigan mamlakatlarda qonunni imzolash va e`lon qilish bosqichi parlament doirasida amalga oshiriladi. Parlament tomonidan qabul qilingan qonunni imzolash masalasiga to`xtalamiz. Odatda, bu davlat boshlig`ining vakolatlariga kiradi. Chet el davlatlarining konstitutsiyalarida, yuridik adabiyotlarda «promulgatsiya» atamasini uchratish mumkin. “Promulgatsiya” deganda ba`zan qonunni imzolash va e`lon qilish tushuniladi. Ammo mazkur atamaning yanada aniqroq ma`nosi shundan iboratki, “promulgatsiya” davlat boshlig`ining, shu jumladan, qonunni rasmiy e`lon qilish to`g`risidagi farmoyishi ifodalangan maxsus hujjat chiqarishini nazarda tutadi. Davlat boshlig`i tomonidan chiqarilgan mazkur hujjat (farmon, buyruq)ning matni rasmiy nashrlarda e`lon qilinayotgan qonun matnidan oldin keladi. Bir qator davlatlarning konstitutsiyalari davlat boshlig`iga qonunni imzolamasdan unga veto qo`yish, ya`ni qonunni parlamentga qaytarish huquqini beradi. Bunda konstitutsiyalar qonunni rad etish uchun asoslarni ko`rsatmasligi, davlat boshlig`idan o`z qarorini asoslashni talab qilishi mumkin. Hozirgi parlamentarizm amaliyotiga vetoning faqat bir turi – parlament tomonidan bekor qilinishi mumkin bo`lgan nisbiy veto ma`lum. Mutlaq veto (u Buyuk Britaniyada ma`lum bo`lib, oxirgi marta 1707 yilda qo`llanilganiga qaramay, hozirgacha rasman saqlanib kelmoqda) qonunni uzil-kesil rad etadi va parlament tomonidan bekor qilinishi mumkin emas. Ba`zi bir mamlakatlar (Portugaliya, Meksika va boshqalar)da qisman veto qo`llaniladi. Mazkur veto butun qonunga emas, balki uning alohida moddalariga tegishli bo`ladi. Rossiyada Konstitutsiyaga muvofiq prezidentga berilgan veto huquqidan, amaliyotga qaraganda, prezident butun qonun bilan ham, uning alohida moddalari bilan ham kelishmagan hollarda foydalaniladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan qonunni imzolamaslik va unga o`z e`tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo`yish uchun parlamentga qaytarish huquqiga ega. Prezident vetosi nisbiy xususiyatga ega va parlament tomonidan bekor qilinishi mumkin. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi to`g`risidagi Konstitutsiyaviy qonunga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qaytarilgan qonun palatada qayta ko`rib chiqilib, quyidagi

qarorlardan biri qabul qilinadi: 1) qonunni Prezidentning mulohazalarini va takliflarini inobatga olgan holda qabul qilish; 2) qonunni bundan buyon ko`rib chiqmaslik; 3) qonunni avvalgi qabul qilingan tahririda ma`qullash. Agar qonun avvalgi qabul qilingan tahririda palata deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko`pchilik ovozi bilan ma`qullansa, Senatga ma`qullash uchun yuboriladi. Senat (senatorlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko`pchilik ovozi bilan) qonunni ma`qullash yoki rad etish to`g`risida qaror qabul qiladi. Agar qonun Senat tomonidan ma`qullansa, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan o`n to`rt kun ichida imzolanishi va e`lon qilinishi kerak. O`zbekiston Respublikasi (o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritilgan) Konstitutsiyasining 84-moddasiga muvofiq, qonunlarning e`lon qilinishi ular qo`llanilishining majburiy shartidir. Mazkur qoidalar Oliy Majlis palatalarining qonunlar bilan tasdiqlangan reglamentlarida ham o`z aksini topgan.

Foydalanilgan adabiyoatlar 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsyasiga sharhlar.T., 2001 yil 2. Alimov X.R. Ma`muriy huquq. Darslik .T., 1995 yil 3. Raxmonqulov H.O`zbekiston Respublikasi milliy huquq tizimi: sohalar va yo`nalishlar. T: I.M.Mo`minov nomidagi falsafa va huquq instituti , 2005- 60 b 4. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi T: Adolat 2001 yil 5. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual Kodeksi T: Adolat 2001 yil 6. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya Kodeksi T: Adolat 1994 yil 7. O`zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi T:O`zbekiston 1999 yil 8. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 9. www.lex.uz

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasida qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va konstitutsiyaviy asoslari

O’zbekiston respublikasi sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomi

O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tashkil etilishi

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi va uning konstitutsiyaviy huquqlari