logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашни хуқуқий тартибга солиш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашни хуқуқий тартибга солиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашни хуқуқий тартибга солиш Режа: 1. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлаш тушунчаси, асосий тамойиллари ва хусусиятлари. 2. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ходимларига кафолатли ва компенсация тўловлари тўлаш. 3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашнинг турлари, тизимлари ва шакллари 4. Қишлоқ хўжалик корхоналари раҳбарлари меҳнатига ҳақ тўлаш тартиби 5. Қишлоқ хўжалик корхоналарида даромадларни тақсимлашнинг ҳуқуқий асослари www.arxiv.uz Республика аҳолисининг, шу жумладан меҳнатга яроқли бўлган аҳолининг ҳам 60 % кўпро ғ и қишлоқ жойларида истоқомат қилиши бозор муносабатларига ўтишнинг мураккаб шароитларида уларни иш ҳамда тирикчилик ўтказиш манбаи билан таъминлаш вазифасини мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий барқарор шароити учун долзарб қилид қўймоқда. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида меҳнатнинг миқдори ва сифатига яраша энг кўп миқдори чекланмаган ҳолда иш ҳақи олиш, камситилмаслик ҳуқуқи асосий иқтисодий асосий иқтисодий ҳуқуқлардан бири сифатида эътироф қилинган. Ушбу конституциявий ҳуқуқни амалга ошириш йўллари Меҳнат кодекси ва бошқа меҳнатга оид қонун ҳужжатларида мустаҳкамланган. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 153-моддасига кўра, меҳнатга ҳақ тўлаш тизими ўз ичига ходимнинг бажарган ишига муносиб иш ҳақи тўлаш масалаларига оид бўлган, Меҳнат кодекси, бошқа қонун ҳужжатлари, локал меъёрий ҳужжатлар, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат муносабатлари тизимидан иборатдир. Иш ҳақи одатда пул шаклида, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда эса белгилаб қўйилган тартибда натура ҳолида ҳам амалга оширилиши мумкин. Меҳнат қонунчилиги ёлланиб ишловчи ходимларга иш вақти нормаси ва ўз хизмат бурчларини бажаргани тақдирда белгилаб қўйилган энг кам иш ҳақи олишларини кафолатлайди. 1 Бундай кафолат мулкчилик шаклидан қатъий назар барча корхона ва ташкилотларда ёлланиб ишловчи ходимларга берилган. Мукофот, устама ва қўшимча ҳақлар энг иш ҳақи таркибига кирмайди. Энг кам иш ҳаши жамоа шартномаси ёки келишувларида айрим тармоқ, касб, ташкилот ходимлари учун назарда тутилган тариф ставкасининг энг кам 1 . Ў збекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 сентябрдаги «2005 йил 1 сентябрдан бошлаб иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва ижтимоий нафақаларни ошириш ҳақида »ги фармони билан 2005 йил 1 октябрдан энг кам ойлик иш ҳақи 9400 сўм қилиб белгиланган. www.arxiv.uz миқдори билан адаштирб юбормаслиги лозим. Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан 1999 йил 30 июлда 788-сон билан рўйхатга олинган «Ёлланиб ишловчиларнинг сони ва иш ҳақи статистикаси тў\рисидаги йўриқнома»га кўра корхонада ёлланиб ишлаётган, шунингдек мулк пайларига эга бўлгани (ишлаётган мулкдор) ҳолда корхона таркибида ҳисобга олинувчи шахсларга иш ҳақи тўланиши лозим. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёлланиш асосида ёхуд аъзо бўлгани ҳолда меҳнат қилаётган шахслар меҳнатга ҳақ тўлаш амалга оширилади. Ёлланиб ишловчи ходимга Меҳнат кодекси, бошқа меҳнат қонунчилиги актлари, локал меъёрий ҳужжатлар, меҳнат шартномасининг шартларига кўраиш ҳақи тўланади. Корхона мол-мулки ва мабла\ларининг бир қисмига эгалик қилувчи ходимларга уларнинг бажарган ишига кўра иш ҳақи тўланади ва айни пайтда улар корхона олган фойда (даромад)дан ҳам ўзларига тегишли бўлган улушни олишга ҳақли бўладилар. Корхона мулкдорлари таркибига кирувчи шахслар меҳнатига ҳақ тўлашнинг шартлари қишлоқ хўжалик корхонаси ички локал ҳужжатлари (коопрератив (ширкат хўжалиги) Устави, бошқарув органининг (Умумий мажлис ёки бошқарув) Қарори ва бошқа ҳужжатлар билан белгиланади. Айни пайтда шуни ҳам таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 27 октябрдаги «2004-2006 йилларда фермер хўжаликларини ривожлантириш концепсияси тў\рисида»ги ҳамда 2003 йил 24 мартдаги «Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг асосий йўналишларитў\рисида»ги фармонларига кўра 2 фермер хўжалигида аъзо (мулкий хиссаси бўлган) сифатида меҳнат қилаётган шахслар билан ҳам (шу жумладан, фермер хўжалиги раҳбарининг оила аъзолари билан) меҳнат шартномаси тузилиши, уларга Меҳнат кодекси ва бошқа меҳнат қонунчилиги ҳужжатларида белгиланган кафолатлар (шу жумладан, меҳнатга ҳақ тўлаш 2 Қаранг: Ў збекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. 2003 йил, № 5-6, 46-модда www.arxiv.uz юзасидан ҳам) таъминланиши лозим. Давлат қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлаш Меҳнат қонунчилиги, локал меъёрий ҳужжатлар, меҳнат шартномаси асосида амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ёлланиб ишловчи ходимлар ва улраг тенглаштирилган шахсларга вақтбай (сарфланган вақт нормасига мувофиқ) ёки ишбай (маҳсулот ёки бажарган иш бирлигига кўра) иш ҳақи тўлаш тизими жорий қилиниши мумкин. Вақтбай ёки ишбай иш ҳақи тўланадиган иш жойлари, касб, лавозим, вазифалар рўйхати қишлоқ хўжалик корхонаси жамоа шартномасида ёки бошқа локал меъёрий ҳужжатларида назарда тутиб қўйилади. 2. Қишлоқ хўжалиги корхоналари ходимларига кафолатли ва компенсация тўловлари тўлаш. Барча ёлланиб ишловчи ва уларга тенглаштирилган ходимларга (шу жумладан, қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги), фермер хўжалиги, деҳқон хўжалиги аъзоси сифатида у ерда меҳнат қилаётган шахсларга ҳам) Меҳнат қонунчилиги кафолатли ҳамда компенсация тўловлари тўланишини назарда тутади. Кафолатли тўлов, бу – ходим ўзига бо\лиқ бўлмаган ҳолатларга кўра хизмат вазифаларини бажаришдан холи этилгани ҳолларда унга белгиланган иш ҳақини тўланиши, вазифаси (лавозими) сақлаб турилишидан иборат. Меҳнат кодексига кўра қуйидаги ҳолларда кафолатли тўлов тўланади ва иш жойи (лавозими) сақлаб турилиши кафолатланади: 1) Ходим давлат ёки жамоат вазифаларини бажараётган вақтда (сайлов ҳуқуқини амалга ошириши, одил судлов фаолиятида қатнашиш, www.arxiv.uz ҳарбий бурчини бажаришга жалб этилиш, қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда); 2) Иш берувчи ва меҳнат жамоаси манфаатларига доир вазифаларни бажаришга жалб этилганида (малака ошириш, хизмат сафарига бориш, рационализаторлик таклифини амалга ошириш, тиббий кўрикдан ўтиш, жамоат бирлашмалари фаолиятида қатнашиш ва бошқалар); 3) Жамият манфаатларига доир ҳаракатлар қилганда (авариялар, табиий офатлар оқибатини бартараф қилиш, инсон ҳаётини сақлаб қолиш, донорлик вазифасини бажариш ва бошқалар) Ходимлар давлат ёки жамоат манфаатларига доир, шунингдек жамият манфаатларига оид ишларни бажаришга жалб этилганларида кафолатли тўловларни пул билан таъминлаш манбаалари, тўловларни амалга ошириш тартиби, ўртача иш ҳақини ҳисоблаб чиқиш масалалари Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан белгиланган. 3 Меҳнат кодекси ва бошқа меҳнатга оид қонун ҳужжатлари ёлланиб ишловчи ходимлар учун муайян компенсация тўловлари тўланишини кафолатлайди. Компенсация тўлови, бу – ходим иш берувчи манфаатлари учун ўз хизмат манфаатлари учун ўз хизмат вазифаларини бажараётган чо\ида қилган ҳаражатларини унга иш берувчи томонидан қоплаб берилишидир. Меҳнат қонунчилиги ёлланиб ишловчи ходимга қуйидаги харажатларни компенсацияланиши назарда тутилади: А) хизмат сафари ва кўчиб юриш билан бо\лиқ харажатлар; Б) бошқа жойдаги ишга кўчиб бориш билан бо\лиқ харажатларни қоплаш; 3 Қаранг: Ў Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 11 мартдаги 133-сонли «Меҳнат кодексини р ў ёбга чиқариш учун зарур бўлган норматив хуқуқий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида»ги Қонуни ва унинг иловалари www.arxiv.uz В) ходимга тегишли мол-мулкдан фойдаланаётганлик учун харажатларни қоплаш. Хизмат сафари – ходим томонидан ўз хизмат вазифаларини корхона жойлашган ҳудуддан бошқа ҳудудга юборилиб бажаришидан иборат. Ходимларни хизмат сафарига юбориш тартиблари, муддатлари ва бу масаладаги чекловлар Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан 2003 йил 29 августда 1268-сон билан рўйхатга олинган «Ўзбекистон Республикаси ҳудуди доирасидаги хизмат сафарлари тў\ рисидаги Йўриқнома» билан белгилаб қўйилган. 4 Ходимларни хизмат сафарига юбориш корхона рахбари буйру\и ва шу асосда бериладиган хизмат сафари гувоҳномаси билан амалга оширилади. Хизмат сафарига юборилган ходимга қуйидаги харажатлар компенсация қилинади: А) йўл-транспорт харажатлари (йўл чиптаси асосида, таксидан ташқари); В) турар жой ижараси харажатлари (тегишли тўлов ҳужжати асосида, аммо люкс номерлар ижарага олинганида ижара қийматининг 70% миқдорида); В) суткалик пул (хизмат сафарида бўлган барча кунлар (йўлда бўлган, байрам ва дам олиш кунлари учун ҳақ) учун. Унинг энг кам миқдори Тошкент шаҳри ва вилоят маркази бўлган шаҳарларда - ҳар бир кун учун энг кам ойлик иш ҳақининг 10 фоизи, бошқа аҳоли пунктларида 8 фоиздан кам бўлмаган миқдорда. Суткалик пулнинг аниқ миқдори корхона жамоа шартномаси ёки бошқа локал ҳужжатларда кўрсатиб қўйилиши лозим; Г) иш берувчи билан келишган ҳолдаги бошқа ҳаражатлар (телефон, факс алоқа хизмат ҳақи ва бошқалар). 4 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Вазирликлари, Давлат қўмиталари ва идораларининг меъёрий ҳужжатлари Ахборотномаси. 2003 йил, 16-сон. www.arxiv.uz Шуни қайд этиш лозимки, ушбу йўриқномага кўра тегишли ҳолларда йўл-транспорт тўлов ҳужжати бўлмаган ҳолларда ҳам белгиланган тартибда йўл ҳаражатлари қоплаб берилиши мумкин. Хизмат сафарига юборилган ходим у ердан қайтгач, уч кун ичида хизмат сафари ҳисоботини тақдим этиши, фойдаланилмасдан қолган аванс пулни бухгалтерияга қайтариши лозим бўлади. Ходимларни хорижий мамлакатларга хизмат сафарига юбориш ва бундай сафар харажатларини қоплаш тартиби тегишли қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. 5 Ходим бажарадиган иш бир аҳоли пунктидан бошқасига кўчиб юриш билан бо\лиқ блган ҳолларда хизмат сафари харажатлари ҳар ойлик маошига белгиланган миқдорда устама қўшиб берилиши орқали компенсация қилинади. Бошқа жойдаги ишга кўчиб бориш харажатлари ишга юбораётган корхона ёки ишга таклиф этаётган корхона (янгидан ишга қабул қилиш чо\ ида) томонидан қопланади ва унда қуйидагилар тўланиши лозим: 1) кўчиш, мол-мулкни кўчириб бориш харажатлари; 2) янги жойни ўрганиб олиш харажатлари; 3) иш берувчи билан келишиб олинган бошқа харажатлар. Ходимга тегишли мол-мулкдан фойдаланганлик учун харажатларни қоплаш. Меҳнат кодексининг 173-моддасига кўра: «Иш берувчининг розилиги билан ва унинг манфаатлари йўлида ходим ўзига тегишли мол- мулкдан фойдаланганда транспорт воситаларининг амортизациси ва улардан фойдаланганлик учун қилинган харажатлар, шунингдек, асбобларнинг, техник воситаларнинг ёки ўзга мол-мулкнинг амортизацияси иш берувчи томонидан тўланиши лозим. Анашу харажатларни тўлашнинг миқдори ва тартиби жамоа шартномасида, агар у тузилмаган бўлса, ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувда белгилаб қўйилади». 5 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан 2000 йил 5 июнда 932-сон билан рўйхатга олинган «Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида хизмат сафари чоғида маблағ бериш тартиби» www.arxiv.uz Ходимга тегишли бўлган шахсий транспорт воситасидан хизмат сафари ва ва бошқа эҳтиёжлар учун фойдаланганида амортизация харажатларини қоплаш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 2 апрелдаги 154-сонли Қарори билан белгилаб қўйилган. 6 Иш берувчи томонидан ходимларга тегишли кафолатли ва компенсация тўловларини тўлиқ, ўз вақтида тўлаб берилиши меҳнат муносабатларида қонунийлик ҳамда ижтимоий аҳолини таъминлашнинг муҳим шарти саналади. Бунда қишлоқ хўжалиги корхонаси-муассасалари, аъзолари меҳнатига ҳақ тўлаш тегишли қонунлар («Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалига) тўғрисида», «Деҳқон хўжалиги тўғрисида», «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида», «Фермер хўжалиги тўғрисида») асосида, олинган фойдани тақсимлаш тарзида амалга оширилиши, улар меҳнатига ушбу корхоналарнинг бевосита ўзида ишлаб чиқилган ва қабул қилинган ички локал меъёрий хужжатлар асосида ҳақ тўланиши назарда тутилиши керак. Қишлоқ хўжалик корхоналарида ёлланиб ишловчи ходимлар меҳнати, шу жумладан улар меҳнатига ҳақ тўлаш масалалари ушбу тармоқ хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси ҳамда унинг асосида қабул қилинган бошқа меьёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Ёлланиб ишловчи ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш пайтида меҳнат қонунчилиги билан белгилаб қўйилган асосий тамойиллар: иш ҳақи ишнинг натижасига кўра энг кўп миқдори чегараланмаган ҳолда иш берувчи билан ходим ўртасидаги ўзаро келишув асосида белгиланиши, меҳнатга ҳақ тўлаш пайтида ижтимоий адолатнинг, ижтимоий ҳимояга муҳтож табақалар манфаатларининг хисобга олиниши шартлиги, иш ҳақи тўлашда камситишга 6 Қаранг: Хасанов Н.Х., +айдаров Ш.У., Югай Л.П. «Корхоналарда иш ҳақи» Т. «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» нашриёт уйи, 2004 йил, 153-бет. www.arxiv.uz йўл қўйилмаслиги, қонунчиликка қатъий риоя этилиши лозишиги каби тамойилларга амал қилиниши лозим бўлади. Мамлакатимиз иқтисодиётида аграр сектор халқ хўжалигининг етакчи тармоғи эканлигига, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш иқтисодий тараққиётнинг устувор йўналишларидан бири эканлигига асосланган холда давлатимиз ва хукуматимиз раҳбарияти ушбу соҳада ислоҳотларни авж олдириш хамда чуқурлаштиришга катта эътибор қаратмоқда. Шунга қарамасдан, ушбу соҳада ислохотларнинг секин амалга ошаётганлиги, уларнинг амалий самараси пастлиги, мулкчилик ва меҳнат муносабатларида янгича қарашлар қарор топиши қийин кечаётганлиги қайд этилмоқда. Ана шундай ҳол юз беришининг чуқур иқтисодий, ташкилий, ҳукуқий илдизлари мавжудлиги эътибордан соқит қилинмагани ҳолда қишлоқ хўжалик корхоналарида тақсимот принципларига тўла риоя этилмаёттанлиги, ишловчилар ўз меҳнатлири самарасидан етарли фойдалана олмаётганликлари, моддий манфаатдорлик етарли таъмин этилмаётганлиги, яъни қишлоқ хўжалик корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашни ҳуқуқий тартибга солиш соҳасида мавжуд бўлиб турган қатор муаммолар тўғаноқ бўлаётганлиги алоҳида қайд этилмоғи зарур. Ҳозирги пайтда ана шу муаммоларнинг муваффақиятли ҳал этилиши учун қишлоқ хўжалик корхоналарига нисбатан солиқ сиёсати, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, шу жумладан стратегик хом ашёни эркин сотиш сиёсати, бу тармоқ корхоналарига нисбатан молия-банк сиёсати тубдан қайта кўриб чиқилиши, ушбу масалаларда эркинликнинг янада кучайтирилиши шу куннинг энг долзарб вазифаларидан бўлиб қолди. Ушбу масалаларда ижобий ўзгаришларга эришмасдан туриб қишлоқ хўжалигида туб ислоҳатларни амалга ошириш, бу тармоқда ишловчиларнинг моддий манфаатдорлигини яхшилаш, уларни унумлироқ ва самаралироқ ишлашга рағбатлантириш жуда қийин. Қишлоқ хўжалик корхоналари таркибий ва ташкилий тузилишини такомиллаштиришга, бу корхоналарнинг иқтисодий ҳамда ҳуқуқий www.arxiv.uz мустақиллигини оширишга қаратилган «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида», «Фермер хўжалиги тўғрисида», «Дехқон хўжалиги тўгрисида»ги янги қонунлар, ҳукуматимизнинг қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни авж олдиришга қаратилган бир қатор қарорларининг амалда ишлаш-ишламаслиги, самараси кўп жиҳатдан бу соҳада моддий манфаатдорликнинг амалда таъминланишига, моддий манфаатдорлик тамойилининг рўёбга чиқарилишига бевосита боғлиқ бўлади. 3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида меҳнатга ҳақ тўлашнинг турлари, тизимлари ва шакллари Бозор иқтисодиёти шароитида иш ҳақи тирикчилик ўтказишнинг ягона манбаи ҳисобланмасада, аммо кенг тарқалган ҳамда асосий шаклидир. Шу туфайли иш ҳақининг ошиб бориши фуқаролар турмуш даражасини юксалтириш, жамият аъзолари моддий фаровонлигини оширишнинг муҳим усулларидан бири, мамлакат иқтисодий аҳволининг энг объектив кўрсаткичи саналади. Иш ҳақи ходимлар меҳнати учун уларни тақдирлаш шаклларидан бўлиб, жамиятда ижтимоий адолатнинг қарор топишига хизмат қилади. Иш ҳақи иқтисодий категория сифатида мамлакат миллий даромадининг ходимларга берилиши лозим бўлган қисмини ифода этади, ҳар бир ходимнинг ушбу миллий бойликларнинг яратилишидаги ҳиссасини миқдор ва сифат жиҳатдан ўлчаш имконини беради. Қишлоқ хўжалиги ходимлари иш ҳақининг манбаи бўлиб ушбу соҳа корхоналари томонидан олинган фойда ҳисобланади. Иш ҳақи ҳуқуқий категория сифатида меҳнат муносабати иштирокчиларининг иш ҳақи юзасидан ҳуқуқлари ва мажбуриятлари доирасини белгалайди. Ҳар бир ходимнинг иш ҳақи у сарфлаган меҳнат миқдори ва сифати, ишнинг аниқ натижаларига боғлиқ бўлиб, энг кўп миқдори чекланмаган. www.arxiv.uz Иш хақи ўз таркибий тузилишига кўра икки қисмдан: тариф разрядлари, мансаб маошларидан иборат асосий қисм ҳамда мукофотлар ва бошқа рағбатлантирувчи тўловларда ифодаланувчи қўшимча қисмдан иборат бўлади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида иш ҳақи тўлаш юзасидан ягона сиёсатни амалга ошириш, халқ хўжалиги тармоқлари, минтақалар орасида ушбу масаладаги асоссиз фарқларга барҳам бериш, ижтимоий адолатни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 26 декабрдаги 590-сон қарори билан 92 та тариф жадвали тасдиқланди. Ушбу жадвалда халқ хўжалиги тармоқларида банд бўлган ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш юзасидан тариф коэффициентлари назарда тутилиб, ўз ичига 28 разрядни (ишларни оддийдан мураккабга томон, иш ҳақининг ҳам шунга мутаносиб тарзда ўсиб боришини белгиловчи) олди. Мамлакатимизда иш ҳақи тўлаш икки усулда: А) давлат йўли билан марказлаштирилган тартибда ҳамда Б) локал нормалар воситасида (жамоа келишувлари ва жамоа шартномалари, корхонанинг бевосита ўзида қабул қилинган низомлар ва бошқалар) ҳуқуқий тартибга солинади. Ҳозирги, бозор иқтисодиёти шароитида меҳнатга ҳақ тўлаш соҳасида нодавлат мулкчилигига асосланувчи корхона ва ташкилотлар томонидан амалга оширилаётган фаолиятга давлат аралашуви энг кам даражада бўлиб, бундай аралашув ходимлар манфаатини химоя қилиш, улар аҳволини ёмонлаштириб юборишга йўл қўймаслик, қонунларда белгиланган кафолатлар ва имтиёзлардан амалда фойдаланиш учун самарали чораларнинг белгиланишига қаратилган. Мамлакатда белгаланган ягона тариф разрядлари жадвали, энг кам ойлик иш ҳақидан кам бўлмаслик талабларига риоя этилгани ҳолда иш ҳақи тури, шакли, тариф ставкалари, мансаб маошлари, мукофот турлари, миқдорлари, тўланиш шартлари ва тартиблари мустақил равишда иш берувчилар томонидан, жумладан қишлоқ хўжалик корхоналарининг бевосита ўзлари томонидан белгиланади. www.arxiv.uz Ишчилар меҳнатига ҳақ тўлашда тариф тизимларидан, ишбай баҳолардан фойдаланилган ҳолда ишбай ёки нақдбай иш ҳақи тўлаш тизимлари жорий этилади. Хизматчиларга эса мансаб маошларини тизими асосида иў хақи тўланади. «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасида кўрсатилишича: «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) кооператив (ширкат) аъзолари ва ёлланган ходимларнинг меҳнатига ҳақ тўлаш шакллари, тизими ва шартларини қонун ҳужжатларига ҳамда оила (жамоа) пудратига мувофиқ мустақил равишда белгилайди. «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзоларига мулкий пайлар бўйича тўланадиган дивидендлар меҳнат ҳақи таркибига кирмайди». Яъни кооператив (ширкат) аъзоси ҳисобланувчи шахслар у ерда меҳнат қилганлари тақдирда уларга белгиланган разрядлар, тариф ставкалари, ишбай баҳолар асосида вақтбай ёки ишбай меҳнат ҳақи тўланади. Кооператив (ширкат) аъзоси бўлган шахслар ҳам, у ерда ёлланиб ишлаётган ходимлар ҳам ижтимоий суғурта ва ижтимоий химоя қилинишлари, уларга ўртача иш ҳақи ва иш жойи (лавозими) сақлаб турилиши бўйича қонунда кўзда тутилган барча кафолатлар ва кафолатли тўловлар тўла-тўкис таъминланиши зарур. Меҳнат шароитлари яратилиши, улар меҳнати техник ва санитария жиҳатидан ҳар томонлама мухофаза этилиши, ёлланма ходимларга иш ҳақи қонунда белгиланган муддатларда, жойда ва тартибда бериб турилиши, уларнинг иш хақидан меҳнат қонунларида кўзда тугилганидан кўп ушлаб қолинишига йўл қўймаслиги лозим. Ўзбекистон Республикасининг «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги қонунни 20-моддасида, «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги қонуннинг 24- моддасида ушбу тарафларнинг келишувига кўра натура ҳолида ҳам меҳнат ҳақи тўланиши мумкинлиги айтилган. Давлат қишлоқ хўжалик корхоналарида меҳнат қилаётган ходимлар (ишчи ва хизматчилар)га иш ҳақи тўлаш Меҳнат кодекси ва унинг асосида www.arxiv.uz қабул қилинган бошқа Қонун хужжатларига мувофиқ амалга оширилади. Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ходимлари ҳам нормал шароитлардан четга чиқиб меҳнат қилгани ҳолларида улар меҳнатига меҳнат қонунларида белгаланган миқдорларда иш ҳақи тўланади. Жумладан, улар иш вақтидан ташқари вақтларда истисно тариқасида ишлашга жалб этилганларида улар меҳнатига ишбай ёки вақтбай нархларда камида икки баробар ҳақ тўланиши шарт. Ишдан ташқари вақтдаги иш деганда, иш кунидан кейин қолиб ишлаш, дам олиш кунлари ва байрам кунлари ходимларнинг ишга жалб этилишлари тушунилади. Дам олиш куни ёки байрам куни ишлаган ходимга бошқа дам олиш куни берилиши мумкин ва бу ҳолда унинг дам олиш куни ишлагани учун бир баробар миқдорида иш ҳақи тўланади. 18 ёшга етмаганлар иш вақтидан ташқари ишларга (тунги ишларга, иш вақтидан ташқари ишларга ва дам олиш кунларидаги ишларга) жалб этилишлари мумкин эмас (Меҳнат кодексининг 245- моддаси). Шунингдек, ҳомиладор аёллар, 14 ёшга етмаган (16 ёшга тўлмаган ногирон боласи) бор аёллар ҳам ўзларининг розиликларисиз тунги ишларга, иш вақтидан ташқари ишларга, дам олиш кунларидаги ишларга юборилишлари мумкин эмас. Иш вақтидан ташқари ишлар иш берувчи томонидан аниқ ва қатьий ҳисобга олиб борилиши, унинг микдори узлуксиз икки кунда 4 соатдан, бир йил давомида 120 соатдан ортиб кетмаслиги лозим. Тунги ишларда ишлаганлик учун ҳам камида бир ярим баробар оширилган микдорда иш ҳақи тўланади. Тунги ишлар деганда, соат 22.00дан соат 6.00гача бўлган вақтларда бажарилган ишлар тушунилади. Тунги ишларга жалб этиладиган ходимлар доираси ҳам қонунчилик билан чекланган. Яроқсиз маҳсулот тайёрланган ҳолда, башарти бунда ходим айбдор бўлмаса, унга ўртача иш ҳақи миқдорида ҳақ тўланади. Агар бунда ходим айбдор бўлса, у ҳолда иш ҳақи тўланмайди. Бекор туриб қолинганда ва бу ҳол ходимнинг айбсизлиги билан юз www.arxiv.uz берса, унга ўргача иш хақи сақланади. Ходимнинг айби билан бекор турилган вақт учун иш ҳақи тўланмайди. Бир неча касбда (лавозимда) ишлаганлик, хизмат кўрсатиш доирасининг кенгайганлиги, бажариладиган ишлар ҳажми ортганлиги, ўзининг асосий иши билан бир қаторда ишда вақтинча бўлмаган ходимнинг вазифаларини бажарганлиги, ўриндошлик асосида меҳнат қилганлиги учун меҳнат иши миқдори меҳнат шартномасининг тарафлари ўртасидаги келишувга биноан амалда бажарилган иш юзасидан берилади (Меҳнат кодексининг 160-моддаси). Меҳнатга ҳақ тўлашга оид шартлар меҳнат шартномаси тарафларнинг ўзаро келишуви билангина ўзгартирилиши мумкин. Аммо, технологияда, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этшцда ўзгаришлар юз берганида меҳнат ҳақ тўлашнинг якка шартлари истисно тариқасида ходим розилигисиз ҳам амалга оширилиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги ходимларига ҳам бошқа тармоқларидек компенсация тўловлари тўланади, уларни хизмат сафарига юбориш тартиблари ва хизмат сафари пайтида сафар харажатларини (суткалик пул, йўл ва турар жой харажатлари) қоплаш умумий қоидалар билан белгаланган меъёрлар ва тартибларда амалга оширилади. Қишлоқ хўжалик ходимлари давлат ва жамоат ишларини бажаришлик учун асосий ишларидан озод қилинган ҳолда жалб этилганларида (сайлов ҳуқуқларини амалга ошириш, депутатлик фаолияти, одил судловни амалга оширишга жалб этилиш ва бошқалар) уларнинг иш жойлари (лавозимлари), уларнинг иш ҳақлари сақлаб турилиши қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда кафолатланади. Ходимнинг иш ҳақидан унинг розилигисиз ушлаб қолинишига умумий қоидага кўра йўл қўйилмайди. Бироқ, Меҳнат кодексининг 164- моддасига кўра қ уйидагилар унинг розилигисиз меҳнат ҳақидан ушлаб қолиниши мумкин: а) белгиланган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар; www.arxiv.uz б) суднинг қарори асосидаги ижро ҳужжатлари билан белгиланган суммалар; в) иш ҳақи ҳисобидан берилган бўнаклар, хизмат сафари учун берилган ва сарфланмасдан қолган пул маблағлари; г) келгусидаги меҳнат таътилининг олдиндан берилиши туфайли тўланган пуллар, башарти ходим белгиланган муддат ишламасдан ишдан бўшаётган бўлса; д) ходим томонидан иш берувчига етказилган моддий зарар. Зарар миқдори ходимнинг ойлик иш ҳақидан ошмаса; е) интизомий жазо тариқасида ходимга қўлланилган иш ҳақининг ҳар гал тўлаш вақтида ушлаб қолинишидаги суммаси 50% дан ортиқ бўлмаслиги, яъни ходимни ҳар қандай ҳолда тўланиши лозим бўлган иш ҳақининг камида ярми тўланмоғи шарт. Иш ҳақи тўлаш, кафолатли ва компенсация тўлолари тўлаш, иш ҳақидан ушлаб қолишни чеклашга доир қишлоқ хўжалик корхоналарида ёлланиб ишлаётган ходимларга ҳам, аъзолик асосида меҳнат қилаётган шахсларга нисбатан ҳам татбиқ этилаверади. 4. Қишлоқ хўжалик корхоналари раҳбарлари меҳнатига ҳақ тўлаш тартиби Қишлоқ хўжалик корхоналари раҳбарлари меҳнатига ҳақ тўлаш пайтида ушбу корхонадаги мавжуд мулкчилик шакли, хўжалик юритиш усули, корхонага раҳбарлик қилаётган шахсларнинг ҳуқуқий мақоми каби бир қатор омилларнинг аҳамияти каттадир. Давлат қишлоқ хўжалик корхоналари (ўрмон, балиқчилик, қўриқхона ва бошқа хўжаликлар, тажриба ва тадқиқот участкалари ва ҳоказолар) раҳбарлари меҳнатига ҳақ тўлаш давлатнинг ваколатли органлари (Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Меҳнат вазирлиги ва бошқалар) томонидан қабул қилинган қонун ҳужжатлари, мансаб маошлари www.arxiv.uz тизимлари, бошқа меъёрий ҳужжатлар асосида амалга оширилади. Ушбу ҳужжатларда давлат қишлоқ хўжалик корхоналари раҳбарларини мукофотлаш, моддий рағбатлантириш шартлари ва тартиблари ҳам белгилаб қўйилиши мумкин. Нодавлат мулкчилигига асосланган қишлоқ хўжалик корхоналарини, Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуни 15-моддасига кўра, бевосита ўзи ёки ўзи вакил қилган орган орқали, шу жумладан корхона раҳбари лавозимига ишга ёллаш асосида тайинланган шахс орқали бошқариш мумкин дейилган. Бундай ҳолда корхона мулкдори билан корхона лавозимига ишга ёлланаётган шахс ўртасида меҳнат шартномаси (контракт) тузилади. Акциядорлик жамиятлари, қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ёки бошқа хўжалик юритиш шаклига асосланган қишлоқ хўжалик корхоналарига раҳбарлар ва мутахасислар ана шундай меҳнат шартномаси (контракт) асосида ҳам тайинланишлари мумкин. Ана шундай ҳолларда раҳбар ва мутахассислар меҳнатига ҳақ тўлаш тегишли қонунлар, қишлоқ хўжалик корхонаси устави, корхона аъзолари умумий йиғилиши қарорларига мувофиқ равишда тузилган меҳнат шартномаси (контракт) шартларига асосан амалга оширилади, Бундай меҳнат шартномаларида тўланадиган иш ҳақи микдори, устама ҳақлар, мукофотлар ва бошқа рағбатлантирувчи тўловлар шартнома (контракт) тарафларининг ўзаро келишувлари асосида белгаланади ва энг кўп миқдор билан чегараланмаган. Бу тўловларнинг миқдори корхона раҳбари ёки мутахассиснинг корхона идораларига қўшган шахсий ҳиссасига, унинг иш самарадорлигига, корхонанинг хўжалик-молиявий фаолияти якунларига бевосита боғлиқ қилиб қўйилиши мумкин. Қишлоқ хўжалик корхоналарида корхона фаолиятига раҳбарлик бевосита кооператив (ширкат хўжалиги) ёки бошқа турдаги қишлоқ хўжалик корхонаси аъзолари орасидан сайланиш (тайинланиш) асосида амалга оширилган тақдирда ушбу корхона аъзоси бўлган шахсларнинг раҳбар, www.arxiv.uz мутахассис сифатида мунтазам фаолият олиб борган даври учуи корхона уставига, корхона аъзоларининг умумий йиғилиши қарорига мувофиқ равишда белгиланадиган миқдорда иш ҳақи ҳамда бошқа тўловларни тўлаш амалга оширилади. Бу ҳолда ҳам раҳбарлар ва мутахасислар меҳнатига тўланадиган иш ҳақи ҳамда бошқа тўловлар хажми корхона иш натижаларига, ушбу шахслар томонидан шахсан қўшилган хиссаларга ва бошқа омилларга бевосита ёки билвосита боғлиқ қилиб қўйилиши мумкин. Деҳқон хўжаликлари ва фермер хужаликлари шаклидаги қишлоқ хўжалик корхоналарининг раҳбарлари одатда ушбу оила бошлиғи ёки оиланинг бошқа аъзоси бўлиш туфайли бундай корхоналарга ёллаш асосида раҳбарларни тайинлаш қонунчиликда кўзда тутилмаган, бундай корхона раҳбарлари аса ўз фаолиятлари учун иш ҳақи олмайдилар, чунки деҳқон, фермер хўжалигининг барча даромадлари шу хўжалик (оила)нинг мулкидир. Аммо, деҳқон ёки фермер хўжаликларига вақтинча ишларни бажаришлик учун мутахассислар (агрономлар, ветиринарлар, бухгалтерлар ва ҳоказо) жалб этилишлиги мумкин. Бундай ҳолларда ушбу мутахассислар меҳнатига тузилган меҳнат шартномаси (контракт) асосида тарафлар келишуви билан белгиланган миқдорларда, шартларда ва тартибларда, аммо қонунчиликда белгилаб қўйилганидан паст бўлмаган миқдорларда иш ҳақи тўланиши лозим бўлади. Деҳқон, фермер хўжаликларида, бошқа турдаги қишлоқ хўжалик корхоналарида ҳам муайян ишлар тегишли мутахассислар ёки бошқа шахслар билан фуқаролик-ҳуқуқли шартномалар (пудрат, у ёки бу хизмат турини кўрсатиш) тузиш асосида бажарилиши мумкин. Бундай холларда ишларни бажарган фуқароларга ҳақ тўлаш ўзаро тузилган шартнома, фуқаролик қонунчилиги талабларига мувофиқ иш якунларига кўра амалга оширилади. 5. Қишлоқ хўжалик корхоналарида даромадларни тақсимлашнинг ҳуқуқий асослари www.arxiv.uz Нодавлат мулкчилигига асосланган қишлоқ хўжалик корхоналарида (қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари), ўзаро мулкий ҳиссалар қўшишга, пай бадалларини умумлаштиришга асосланган бошқа турдаги қишлоқ хўжалик корхоналарида хўжалик фаолияти натижаларига кўра олинган соф фойда унинг муассислари ҳамда бошқа аъзолари ўртасида тақсимланади. Соф фойдани тақсимлашнинг асосий тамойиллари ва умумий қоидалари Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида», «Акциядорлар жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида», «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги ҳамда бошқа қонунларида белгилаб қўйилган. Жумладан «Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида»ги қонуннинг 18-моддаси, 2-бандида айтилишича: «Солиқлар ва бошқа тўловлар бюджетга тўлаб бўлингач, қанча соф фойда (даромад) корхонанинг тўла ихтиёрида қонунда бевосита назарда тутилган ҳоллардан ташқари улардан олиб қўйилишига йўл кўйилмайди. Корхона соф фойдани (даромадни), башарти унинг уставида бошқача ҳол назарда тутилган бўлмаса, ўзи билганича тасарруф этади». Ушбу қоида қишлоқ хўжалиги корхоналарига ҳам тўла тааллуқлидир. Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) бюджетга солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, банк фоизлари, кредитлар билан ҳисоб-китоблар қилиб бўлингач, моддий ва бошқа ҳаражатлар, иш ҳақи сарф-харажатлари қоплаб бўлингач қолган сумма ҳисобидан кооператив уставида кўзда тутилган махсус фондларни барпо этади. «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги қонуннинг 11-моддасига мувофиқ корхона фойдасини тақсимлаш тартибини тасдиқлаш ваколати кооператив (ширкат хўжалиги) умумий йиғилишига берилган бўлиб, бўлинмас, пай ва бошқа жамғарма (фонд)ларни ташкил этиш турлари, миқдорлари, улардан фойдаланиш тартибларини белгилаш ишлари ҳам умумии йиғилиш томонидан ҳал этилади. www.arxiv.uz Кооператив (ширкат хўжалиги) даромадларини кооператив аъзолари ўртасида.тақсимлаш уларнинг пай жамғармасига қўшган мулкий (пул) улушлари миқдорига мутаносиб равишда амалга оширилади. «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги Қонуннинг 19-моддасида айтилишича: «Мулкий пай қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ҳар бир аъзосининг кооператив (ширкат) пай жамғармаси қийматидаги улушини белгилайди ва кооператив (ширкат) кооператив (ширкат)нинг якуний даромадидан (фойдасидан) двидентлар тариқасида тегишли улушни олиш ҳуқуқини беради».Мулкий пай миқдорини аниқлаш, пайлар бўйича дивидентлар тўлаш тартиби, шартлари қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ишркат хўжалиги) ҳар бир аъзоси мулкий пайининг аниқ миқдори кооперативнинг (ширкатнинг) аъзосига, мол-мулкнинг муайян улушига ҳамда хўжалик оладиган умумий даромаднинг (фойданинг) тегишли қисмига бўлган унинг ҳуқуқини мустаҳкамлаб қўювчи, номи ёзилган гувоҳнома берилган ҳолда белгиланади.

O'xshashlar

Ер учун ҳақ тўлашни ҳуқуқий тартибга солиш ( ЕР учун хак тулашни хукукий тартибга солиш
Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан тартибга солиш
Қишлоқ ҳўжалик корхоналари молиявий фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш
Ижтимоий тартибга солиш тизими
Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими