Ish vaqti va dam olish vaqti - Huquqshunoslik - Referatlar

Ish vaqti va dam olish vaqti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ish vaqti va dam olish vaqti Reja : 1. Ish vaqti, uning turlari va davomiyligi 2. Dam olish vaqti, uning turlari va ahamiyati 3. Yillik mehnat ta`tili 4. Ijtimoiy ta`tillar va ularni berish asoslari

www.arxiv.uz Ish vaqti mehnat shartnomasining muhim shartlaridan biridir. Chunki ish vaqtining oqilona me`yorlarini belgilash xodimlar uchun ham, ish beruvchi uchun ham, davlat-jamiyat uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ish vaqtining fiziologik va ijtimoiy chegaralarini to`g`ri belgilash va ularga amal qilish xodimlar jismoniy hamda ruhiy salomatliklarini muhofaza qilish, ularning tez qarib qolishlari, kasalliklarga chalinib, mehnat qobiliyatlarining pasayishiga yo`l qo`ymaslik, ayni paytda ish beruvchi uchun ham zarur xo`jalik yakunlariga erishish imkonini beradi. Xalqaro Mehnat Tashkiloti va boshqa insonparvar xalqaro tashkilotlar xodimlarni ishlab chiqarishda zo`riqishi tufayli kasalliklarga chalinishlarining oldini olish, belgilanganidan ko`proq vaqt davomida ishlashlariga yo`l qo`ymaslikka qaratilgan tadbirlarni belgilaydi. Ish vaqtini huquqiy tartibga solishdan ko`zlangan asosiy maqsad fiziologik me`yorlardan ortiqcha vaqt davomida ishlash tufayli salomatlikka ziyon yetishiga yo`l qo`ymaslik, xodimlarga dam olishlari, ma`naviy kamol topishlari, bolalar tarbiyasi, oilaviy mashg`ulotlar bilan band bo`lishlari uchun real imkoniyatni kafolatlashdan iboratdir. MKning 114-moddasiga ko`ra: «Xodim ish tartibi yoki grafigiga yohud mehnat shartnomasi shartlariga muvofiq o`z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo`lgan vaqt ish vaqti deb hisoblanadi». Fuqarolar mehnat qiladigan sohalar xilma-xil bo`lib, ular nafaqat ishxonalarda, o`z tomorqasida ham, tadbirkor sifatida ham mehnat qilishlari mumkin. Ammo ularning korxona, muassasa, tashkilotlarda yollanib ishlashga asoslangan ish vaqtigina mehnat qonunlari bilan tartibga solinadi. Xodimning mehnat munosabatiga kirishganligi uning korxonadagi ichki mehnat tartibiga, mehnat intizomiga, korxona tartibiga rioya etish lozimligini taqozo etadi. Shu sababli mehnat huquqida ish vaqti deganda xodim ichki mehnat tartibi qoidalariga ko`ra mehnat burchlarini bajaradigan vaqt tushuniladi. Xodim ish vaqti davomida korxonada bo`lgan holda ayrim hollarda esa korxonadan boshqa joyda

www.arxiv.uz bo`lsada, ish beruvchining topshiriqlarini, davlat-jamiyat vazifalarini bajarishi nazarda tutiladi. Ish vaqti uzunligi mehnatning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Shunga ko`ra ish vaqtining eng ko`p miqdori xodim va ish beruvchi manfaatlarini hisobga olgan holda davlat tomonidan belgilab qo`yiladi. Ish vaqti normalarining belgilanishi xodim mehnatini miqdor va sifat jihatidan o`lchash vositasi hamda shunga ko`ra ish haqi to`lash me`yori, korxona mehnat natijalarini aniqlashga yordam beruvchi ko`rsatkich vazifalarini bajaradi. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlari ish vaqtining kunlik, haftalik va yillik normalarini belgilaydi. Ish kuni deganda xodim sutka davomida ishlashi lozim bo`lgan vaqt tushuniladi. Ish kuni uzunligi odatda haftalik ish vaqti normasiga asosan va ish beruvchining, ular vakillarining o`zaro kelishuvlarini ifodalovchi jamoa shartnomalari, ichki mehnat tartib-qoidalari mehnat shartnomasiga ko`ra belgilanadi. Qonun xujjatlarida bevosita ish kuni uzunligi belgilanadigan hollar ham mavjud. Ish haftasi deganda xodim hafta davomida ishlashi lozim bo`lgan vaqtga aytiladi va umumiy qoidaga ko`ra haftalik ish soati qirq soatdan ko`p bo`lishi mumkin emas. Besh kunlik va olti kunlik ish haftasi mavjud. Besh kunlik ish haftasi ish kunining uzunligi sakkiz soatdan, olti kunlik ish haftasida esa yetti soatdan, oltinchi kuni esa besh soatdan ortiq bo`lishi mumkin emas. Ish smenasi, deganda ish beruvchi tomonidan xodimlar vakillik organi bilan kelishilgan holda ichki mehnat tartibi qoidalari yoki smenalar almashuvi grafigida belgilab qo`yiladigan sutka davomidagi ish vaqtiga aytiladi. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlari alohida tusga ega bo`lgan va zararli ishlab chiqarish sharoitida ishlayotgan xodimlar uchun, yoshi, salomatligi holati va boshqa xususiyatlarini hisobga olib, qisqartirilgan ish vaqti normasini belgilaydi. O`zbekiston Respublikasi MKning 116-moddasiga ko`ra ish vaqtining qisqartirilgan muddati quyidagilar uchun belgilanadi: o`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimlar; I va II guruh nogironlari bo`lgan xodimlar;

www.arxiv.uz noqulay mehnat sharoitlardagi ishlarda band bo`lgan xodimlar; alohida tusga ega bo`lgan ishlardagi xodimlar; budjetdan ta`minot oluvchi muassasa va tashkilotlarda ishlovchi homilador va uch yoshga to`lmagan farzandlari bo`lgan ayollarga – haftasiga 35 soatdan ortiq bo`lmagan ish vaqti belgilanadi. MKning 242-moddasiga muvofiq o`n olti yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan xodimlarga haftasiga o`ttiz olti soatdan, o`n beshdan o`n olti yoshgacha bo`lgan shaxslar (ta`til davrida ishlayotgan 14-16 yoshgacha bo`lgan o`quvchilar)ga yigirma to`rt soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi. MKning 220-moddasiga hamda O`zbekiston Respublikasi «Nogironlarni ijtimoiy himoyalash to`g`risida»gi Qonunining 30-moddasiga ko`ra I va II guruh nogironlariga mehnatga haq to`lash kamaytirilmagan holda ish vaqti haftasiga o`ttiz olti soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi. Noqulay mehnat sharoiti mavjud bo`lgan ishlarda ish vaqtining haftasiga o`ttiz olti soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati mehnat jarayonida sog`ligiga fizikaviy, kimyoviy, biologik va ishlab chiqarishning boshqa zararli omillari ta`sir etadigan xodimlar uchun belgilanadi. Korxonalarda bunday ishlarning ro`yxati va ularni bajarishda ish vaqtining muayyan muddati tarmoq (tarif) kelishuvlarida agar ular tuzilmagan bo`lsa, ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan kelishib olinganidan keyin belgilanadi. Mehnat sharoiti o`ta zararli va o`ta og`ir ishlarda band bo`lgan xodimlar uchun ish vaqtining muddati chegarasi O`zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka-masining 1997 yil 11 martda qabul qilingan 133-sonli «O`zbekiston Respublikasining MKning talablarini ro`yobga chiqarish uchun zarur bo`lgan me`yoriy hujjatlarni tasdiqlash to`g`risida»gi qarorining 8-ilovasida ana shunday o`ta zararli va o`ta og`ir ishlardagi eng ko`p ish vaqti normasi belgilab berilgan. Masalan: simob ishlab chiqarish korxonalarida kunlik ish vaqti besh soatdan;

www.arxiv.uz sud tibbiy ekspertizasi byurosi ekspertlari, o`rta malakali tibbiy xodimlar uchun besh soatdan; elektron hisoblash mashinalari (kompyuterlar, videoapparatlar) xizmatchilari uchun to`rt soatdan oshmasligi lozim va h.k. Alohida tusga ega bo`lgan ishlar yuqori darajadagi his-hayajon, aqliy zo`riqish, asab tangligi bilan bog`liq ishlar bo`lib, bunday ishlarda band bo`lgan xodimlar uchun hukumat qaroriga ko`ra qisqartirilgan ish vaqti normasi belgilanadi. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yuqorida tilga olingan qarorining 4-ilovasida ana shunday ishlar ro`yxati va ularda band bo`lgan xodimlar uchun qisqartirilgan ish vaqti normasi berilgan. Mazkur ro`yxatga Sog`liqni saqlash, Xalq ta`limi, Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirliklari, televideniye va radio eshittirish xodimlari kiritilgan bo`lib, ular uchun ayrim hollarda ish kunining eng uzoq muddati (masalan, shifokorlar uchun besh yarim soat), boshqa hollarda bir yillik ish vaqti normasi (masalan, hunar-texnika bilim yurtlari o`qituvchilari uchun yiliga 640 soat), boshqa hollarda esa haftalik ish vaqtining eng ko`p muddati (masalan, oliy o`quv yurtlari professor-o`qituvchilari uchun haftasiga 36 soat) tarzida qisqartirilgan ish vaqti belgilangan. Qisqartirilgan ish vaqti mehnat qonunlarida bevosita belgilab qo`yilgan boshqa ayrim hollarda ham (masalan, ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta`lim oluvchi xodimlar uchun) nazarda tutilishi mumkin. Normal yoki qisqartirilgan ish vaqti xodim va ish beruvchi kelishuviga ko`ra yoki ulardan birining talabi bilan ham uzaytirilishi mumkin emas. MKning 119-moddasiga ko`ra xodim bilan ish beruvchining o`rtasidagi kelishuvga binoan ishga qabul qilish chog`ida ham, keyinchalik ham to`liqsiz ish kuni yoki ish haftasi belgilab qo`yilishi mumkin. Mehnat Kodeksining 229-moddasiga ko`ra ayollar va oilaviy vazifalarni bajaruvchi boshqa shaxslarga (homilador yoki 14 yoshga yetmagan bolali ayollar va boshqalar) qonunlarda nazarda tutilgan boshqa hollarda ish beruvchi xodimning iltimosiga ko`ra to`liqsiz ish kuni yoki ish haftasi belgilashga majbur. To`liqsiz ish vaqtida ishlayotgan xodimlarning mehnat huquqlari shu munosabat bilan

www.arxiv.uz cheklanishi mumkin emas, ammo ularga ishlagan vaqtlariga yoki bajargan ishlariga mutanosib ravishda ish haqi to`lanadi. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlarida qismlarga bo`linadigan, jamlab hisoblanadigan va boshqa ish vaqti turlari nazarda tutilgan hamda bunday ish vaqti rejimlari ish beruvchi va xodimlarning o`zaro kelishuvlari bilan belgilanishi mumkin. Korxonalarda ish vaqti rejimi (muayyan kalendar davr davomida ish va dam olish vaqtlarining taqsimlanishi) ichki mehnat tartibi qoidalari va boshqa lokal hujjatlar bilan belgilanadi. Korxonalardagi kun tartibi va smenalar almashuvi grafigi ish vaqti rejimini xarakterlovchi asosiy qoidalardandir. Xodimni surunkasiga ikki smenada ishlatish taqiq-lanadi. Qonun hujjatlarida dam olish kunlari, bayram kunlari va tungi vaqtlarda ishga jalb etish yuzasidan muayyan cheklashlar belgilab qo`yilgan (MKning 228, 245, 220-moddalari). 18 yoshga to`lmagan xodimlarni dam olish kunida ishga jalb etish taqiqlanadi. Ish vaqtidan tashqari ish vaqti deganda xodim uchun belgilangan kundalik ish (smena) muddatidan tashqari vaqtdagi ish tushuniladi. Ish vaqtidan tashqari ishlash xodimning roziligi bilan qo`llanilishi mumkin. Biroq, quyidagi xodimlarni ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb etishga yo`l qo`yilmaydi: a) ish smenasi muddati 12 soatdan iborat xodimlar; b) o`ta zararli va o`ta og`ir ishlarda band bo`lgan xodimlar; v) o`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimlar. Nogironlar, homilador, o`n to`rt yoshga to`lmagan bolasi bor ayollar (o`n olti yoshga to`lmagan nogiron bolasi bor ayollar) faqat o`zlarining roziligi bilan va tibbiy tavsiyalar mavjud bo`lgan holdagina ish vaqtidan tashqari ishlashga (shuningdek, bayram va dam olish kunlari, tungi ishlarga) jalb etilishlari mumkin. Ish vaqtidan tashqari ishning muddati har bir xodim uchun surunkasiga ikki kunda to`rt soatdan (mehnat sharoiti og`ir va zararli ishlarda bir kunda ikki soatdan), yiliga esa 120 soatdan ortiq bo`lmasligi lozim. Ish vaqtidan tashqari ish muddati aniq hisobga olib borilishi shart va bu talabning bajarilmasligi mehnat qonunchiligini qo`pol tarzda buzish hisoblanadi.

www.arxiv.uz Dam olish vaqti, uning turlari va ahamiyati Dam olish huquqi fuqarolarning eng muhim iqtisodiy-ijtimoiy huquqlaridan bo`lib, unga doir qoidalar xalqaro-huquqiy hujjatlar bilan belgilab qo`yilgan. Jumladan, Xalqaro Mehnat Tashkilotining 47-sonli «Ish haftasini 40 soatgacha qisqartirish to`g`risida»gi, 52-sonli «Yillik haq to`lanadigan ta`tillar to`g`risida»gi Konvensiyalarida, eng umumiy va prinsipial qoidalar esa BMTning 1966 yil 19 dekabrdagi «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`g`risida»gi xalqaro Paktida nazarda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning, suveren a`zosi sifatida ushbu xalqaro huquqiy hujjatlarning aksari qismini tan oldi. Shu asosda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolarining dam olish huquqlarini eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy huquqlardan biri sifatida e`lon qiladi va o`z qonunlarida bu huquqni real ta`minlashga oid bo`lgan chora-tadbirlarni belgilaydi. Dam olish huquqi va bu huquqni amalda ta`minlanishi ayrim shaxs, oila, davlat va jamiyat ravnaqi, uning barkamolligi uchun, taraqqiy topishi uchun xizmat qiladi. Shu sababli mehnatga oid qonun hujjatlarida xodimlar dam olish huquqlariga katta ahamiyat beriladi, dam olish vaqtini berish, undan samarali foydalanishga ko`maklashish majburiyatini ish beruvchi zimmasiga yuklaydi. MKning 126-moddasiga ko`ra dam olish vaqti deganda xodim mehnat vazifalarini bajarishdan holi bo`lgan va bundan u o`z ixtiyoriga ko`ra foydalanishi mumkin bo`lgan vaqt tushuniladi. Xodimning dam olishga oid subyektiv huquqi ish beruvchining qonunda belgilangan vaqtda xodimni ishdan ozod qilish majburiyatiga mos keladi. Dam olish vaqtining quyidagi turlari mavjud: a) ish kuni (smena) davomidagi tanaffuslar; b) kundalik dam olish vaqti; v) dam olish kunlari; g) bayram kunlar; d) yillik mehnat ta`tillari.

www.arxiv.uz Mehnat Kodeksining 127-moddasiga ko`ra, xodimga ish kuni (smena) davomida dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berilishi kerak, bu tanaffus ish vaqtiga kirmaydi. Bunday tanaffus miqdori, berilish vaqti va uning aniq muddati korxona ichki mehnat tartibi qoidalarida, smena grafiklarida yoki xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi kelishuvga binoan belgilab qo`yiladi. Ishning xususiyatiga ko`ra bunday tanaffus berib bo`lmaydigan ishlarda ish beruvchi xodimga ovqatlanib olishini ta`minlashi lozim. Bunday ishlarning ro`yxati, ovqatlanish tartibi va joyi, ichki mehnat tartibi qoidalarida belgilab qo`yiladi. Kundalik dam olish vaqti (ish kunlari orasidagi dam olish vaqti)ning muddati o`n ikki soatdan kam bo`lishi mumkin emas. Dam olish kuni (ya`ni, ish haftalari, ish smenalari o`rtasidagi dam olish vaqti) besh kunlik ish haftasida ikki kun, olti kunlik ish haftasida bir kun miqdorida beriladi. Xodimlarning dam olish kunlari ishga jalb etishga qoida tariqasida yo`l qo`yilmaydi. Alohida hollarda qonunlarda belgilangan cheklashlar hisobga olingan holda dam olish kunlari ishga jalb etishga yo`l qo`yilishi mumkin. Bayram kunlari umumiy dam olish kunlari hisoblanadi va bu kuni alohida hollardan tashqari ishga jalb etish mumkin emas. Quyidagi kunlar bayram (ishlamaydigan) kunlardir: 1 yanvar – Yangi yil; 8 mart – Xotin-qizlar kuni; 21 mart – Navro`z bayrami; 9 may – Xotira va Qadrlash kuni; 1 sentabr – Mustaqillik kuni; 1 oktabr – Murabbiylar kuni; 8 dekabr – Konstitutsiya kuni; Ro`za hayit – (Iyd al-Fitr) diniy bayramining birinchi kuni; Qurbon hayit – (Iyd al-Adha) diniy bayramining birinchi kuni. 3. Yillik mehnat ta`tili

www.arxiv.uz Mehnat ta`tili barcha xodimlarga, shu jumladan o`rindoshlik bo`yicha ishlayotgan xodimlarga dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish haqi saqlangan holda har yili beriladi. Yillik mehnat ta`tilining eng kam muddati o`n besh ish kunidan iborat. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlarida uzaytirilgan va qo`shimcha mehnat ta`tili berishni nazarda tutadi. Mehnat Kodeksining 135- moddasiga ko`ra quyidagilarga sog`ligi holati va yoshini hisobga olib, yillik uzaytirilgan asosiy ta`til beriladi: o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslarga – o`ttiz kalendar kun: ishlayotgan I va II guruh nogironlariga – o`ttiz kalendar kun. Ayrim toifadagi xodimlarga mehnat vazifalarining o`ziga xos jihatlari va xususiyatlari hamda boshqa holatlarini e`tiborga olib, qonun hujjatlariga muvofiq uzaytirilgan ta`tillar belgilanadi (masalan, o`qituvchilar, shifokorlar va h. k.lar). Mehnat Kodeksining 136-moddasida quyidagi hollarda yillik qo`shimcha ta`tillar berilishi nazarda tutilgan: mehnat sharoiti noqulay va alohida tusga ega bo`lgan ishlarda band bo`lgan xodimlarga; og`ir va noqulay tabiiy iqlim sharoitlarida ish bajarayotgan xodimlarga; Mehnat to`g`risidagi qonunlarda va boshqa me`yoriy hujjatlarda, mehnat shartnomasining shartlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda. Ta`tillarning muddati olti kunlik ish haftasi yuzasidan kalendar bo`yicha ish kunlari bilan hisoblab chiqariladi. Bayram kunlari ta`tilni hisoblashda hisobga olinmaydi. Yillik ta`tilning umumiy muddatini hisoblab chiqarishda qo`shimcha ta`tillar yillik asosiy ta`tillarga (shu jumladan uzaytirilgan ta`tillarga ham) qo`shib jamlanadi. Barcha hollarda qonun hujjatlari bilan belgilangan ta`tillarni jamlashda ularning umumiy muddati qirq sakkiz ish kunidan oshib ketmasligi kerak. Mehnat ta`tilini olish huquqini beruvchi mehnat stajining turlari Mehnat Kodeksining 142- moddasida ko`rsatilgan bo`lib, ular qatoriga haqiqatda ishlangan vaqtdan tashqari yana bir qator vaqtlar ham kiritilgan. Yillik asosiy ta`til birinchi ish yili uchun xodim kamida olti oy ishlaganidan keyin berilishi mumkin. Ayrim toifadagi xodimlar (homilador va tug`ish ta`tiliga

www.arxiv.uz chiqayotgan ayollar, I va II guruh nogironlari, o`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimlar va boshqalar)ga olti oy o`tmasdan oldin mehnat ta`tili berilishi mumkin. Keyingi ish yillari uchun ta`til ish beruvchining xodimlar vakillik organi bilan kelishib tuzgan ta`tillarni berish grafigiga muvofiq ravishda beriladi. Bunday grafikni tayyorlash paytida yosh bolali ayollar, I va II guruh nogironlari, urush qatnashchilari, o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar va boshqa ayrim shaxslar yoz oylarida yoki ular xohlagan paytda ta`tilga chiqish huquqiga ega ekanliklari hisobga olinmog`i lozim. Mehnat ta`tili har yili berilishi lozim. Agar ishlab chiqarish tusidagi sabablarga ko`ra xodimga joriy yilda ta`tilni to`liq berish imkoni bo`lmasa, u holda xodimning roziligi bilan ta`tilning 12 ish kunidan ortiq qismi keyingi ish yiliga ko`chirilishi mumkin. Shu yil undan, albatta, foydalanilishi lozim. O`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimlarga yillik ta`tilni, shuningdek mehnat sharoiti noqulay va alohida tusga ega bo`lgan ishlar uchun beriladigan yillik qo`shimcha ta`tillarni bermaslik taqiqlanadi. Xodim vaqtincha mehnatga yaroqsiz bo`lib qolgani, davlat yoki jamoat ishlariga jalb etilgani tufayli mehnat ta`tilidan foydalana olmagan hollarda bu ta`til uzaytirilishi mumkin. Xodim ta`tildan foydalanishga to`sqinlik qiluvchi holatlar haqida ish beruvchini xabardor qilishi shart. Xodimning xohishiga ko`ra ta`til qismlarga bo`linishi mumkin, lekin bunda ta`tilning bir qismi o`n ikki ish kunidan kam bo`lmasligi lozim. Xodimni ta`tildan chaqirib olishga faqat uning roziligi bilan yo`l qo`yiladi. Shu munosabat bilan foydalanilmay qolgan qismi keyingi ish yilining ta`tiliga qo`shib qo`yiladi va natural holda berilishi lozim. Mehnat ta`tilining pulli kompensatsiyasi bilan almashtirishga kamida o`n besh kundan iborat mehnat ta`tili natural holda berilishi sharti bilan yo`l qo`yilishi mumkin. Ishdan bo`shayotgan xodimga foydalanilmagan barcha asosiy va qo`shimcha ta`tillar uchun pulli kompensatsiyalar to`lanadi. Jamoa shartnomasida yoki xodim bilan ish beruvchining o`zaro kelishuvida xodim ishdan bo`shayotganida asosiy va qo`shimcha ta`tillar natura holida berilib, keyin ishdan bo`shatish belgilanishi mumkin. Bunda ta`tilning tamom bo`lgan kuni mehnat shartnomasi bekor bo`lgan kun hisoblanadi.

www.arxiv.uz Ijtimoiy ta`tillar va ularni berish asoslari Ijtimoiy ta`til deganda xodimga oilaviy va boshqa maqsadli sabablarga ko`ra beriladigan ta`tillar tushuniladi. Mehnat Kodeksining 149-moddasida ijtimoiy ta`tillarning quyidagi turlari nazarda tutiladi: homiladorlik va tug`ish ta`tillari; bolalarni parvarishlash ta`tillari; o`qish bilan bog`liq ta`tillar; ijodiy ta`tillar. Mehnat Kodeksining 223-moddasiga ko`ra ayollarga tuqqunga qadar 70 kalendar kun va bola tug`ilgach 56 kalendar kun (egizaklar tug`ilsa yoki qiyin kechgan tug`ishda – 70 kun) miqdorida ta`til beriladi. Bu ta`tillarning berilish shartlari va tartibi «Davlat ijtimoiy sug`urta bo`yicha nafaqalar tayinlash va to`lash tartibi to`g`risida»gi Nizomda belgilangan. Ijtimoiy ta`tilning bu turi tegishli tibbiy muassasalar tomonidan berilgan vaqtincha mehnatga yaroqsizlik varaqasi asosida beriladi va bu davrda xodimga o`rtacha oylik ish haqi miqdorida nafaqa to`lanadi. Yangi tug`ilgan bolalarni bevosita tug`uruqxonadan farzandlikka olgan yoki bolalarga vasiy qilib belgilangan shaxslarga bola farzandlikka olingan (vasiylik belgilangan) kundan boshlab bola tug`ilgan kundan e`tiboran ellik olti kalendar kun (ikki yoki undan ortiq bola asrab olingan (vasiylik belgilangan) taqdirda esa yetmish kalendar kun) o`tgunga qadar bo`lgan davrda davlat ijtimoiy sug`urtasi bo`yicha nafaqa to`lash sharti bilan ta`til beriladi va ularning xohishiga ko`ra bola uch yoshga to`lgunga qadar uni parvarishlash uchun qo`shimcha ta`tillar beriladi. Homiladorlik va tug`ish ta`tili tugaganidan keyin ayolning xohishiga ko`ra unga bolasi ikki yoshga to`lgunga qadar bolani parvarishlash uchun ta`til berilib, bu davrda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nafaqa to`lanadi. Ayolga, uning xohishiga muvofiq, bolani parvarishlash uchun ish haqi saqlanmaydigan qo`shimcha ta`til ham beriladi. Bolani parvarishlash uchun beriladigan ta`tildan bolaning otasi, buvisi, buvasi yoki bolani amalda

www.arxiv.uz parvarishlayotgan boshqa qarindoshlari ham to`liq yoki uni qismlarga bo`lib foydalanishlari mumkin. Ayol yoki boshqa shaxslar o`z xohishlariga ko`ra, bolani parvarishlash ta`tili davrida to`liq bo`lmagan ish vaqti rejimida yoki ish beruvchi bilan kelishib, uyda ishlashlari mumkin. Bunda ularning nafaqa olish huquqlari saqlanib qoladi (ushbu moddaning birinchi qismi). Bolani parvarishlash ta`tili davrida ish joyi (lavozimi) saqlanadi. Bolani parvarishlash ta`tili mehnat stajiga, shu jumladan mutaxassisligi bo`yicha ish stajiga qo`shiladi. Bolani parvarishlash ta`tillarining vaqti, basharti jamoa shartnomasida, korxonaning boshqa lokal hujjatida yoxud mehnat shartnomasida o`zgacha hol nazarda tutilmagan bo`lsa, keyingi haq to`lanadigan yillik ta`til olish huquqini beradigan ish stajiga qo`shilmaydi. Bolani parvarishlash davri uchun ta`til bolaning onasi yoki bola parvarishi bilan amalda band bo`lgan shaxs tomonidan (bolaning onasi ishlayotganligi yoki o`qiyotganligini taqiqlovchi hujjat bilan birga) berilgan arizaga ko`ra ish beruvchining buyrug`iga ko`ra beriladi. Bola parvarishi bilan mashg`ul bo`lgan shaxs o`zi istagan paytda bunday ta`tilni to`xtatishi va ishga tushishi mumkin. Bunday holda uning o`rnida ishlayotgan xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi muddati tugashi sababli bekor qilinadi. Bola parvarishi ta`tilidan qaytgan xodimning ish boshlagan kuni uning o`rniga ishga olingan xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilingan kun bo`lib hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining ishni ta`lim bilan birga qo`shib olib borayotgan shaxslar uchun imtiyozlarga oid qismida ularga qo`shimcha o`quv ta`tillari berilishi nazarda tutilgan. Jumladan: Ishlab chiqarishdan ajralmagan holda umumta`lim maktablarida o`qiyotgan xodimlarga asosiy ish joylarida o`rtacha ish haqi saqlangan holda XI (XII) sinfda bitiruv imtihonlari topshirish davrida yigirma ish kunidan kam bo`lmagan, IX sinfda esa sakkiz ish kunidan kam bo`lmagan ta`til beriladi. Mazkur maktablarining V, VI, VII, VIII, X va XI sinflarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta`lim olayotgan o`quvchilar uchun qonun hujjatlarida sinfdan

www.arxiv.uz sinfga o`tish imtihonlarini topshirish vaqtida ushbu Kodeksning 251-moddasiga muvofiq beriladigan kunlarning umumiy miqdorini qisqartirish (sakkiz-o`n ikki kunga) hisobiga ularning asosiy ish joyida o`rtacha ish haqi saqlab qolingan holda to`rt kundan olti kungacha ishdan ozod qilish belgilab qo`yilishi mumkin. Hunar-texnika bilim yurtlarida ta`lim olishning kechki shaklida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta`lim olayotgan xodimlar èìòèhîíëàðãà tayyorlanish va ularni topshirish uchun asosiy ish joyidan o`rtacha ish haqi saqlangan holda yil mobaynida kamida o`ttiz ish kuniga ishdan ozod qilinadilar. Kirish imtihonlari topshirishga ruxsat etilgan xodimlarga oliy o`quv yurtlariga kirish uchun 15 kalendar kun, o`rta maxsus o`quv yurtlariga kirish uchun esa, kamida o`n kalendar kun davomida ish haqi saqlanmagan holda ta`til beriladi, o`quv yurtlari joylashgan yerga borish va qaytib kelish vaqti bu hisobga kirmaydi. Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta`lim olayotgan xodimlar diplom ishi loyihasini bajarish yoki bitiruv imtihonlari topshirishdan oldingi o`n o`quv oyi davomida mashg`ulotlarga tayyorgarlik ko`rish uchun olti kunlik ish haftasi bo`lganda haftada bir kun o`rtacha ish haqi saqlangan holda ishdan ozod etiladilar. Ish haftasi besh kunlik bo`lsa, ishdan ozod etiladigan kunlar miqdori ish smenasiing muddatiga qarab o`zgaradi, ishdan ozod etilgan soatlar esa saqlanib qoladi. Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida ta`lim olayotgan xodimlarga laboratoriya- imtihon sessiyalarida qatnashish davrida quyidagi tartibda: birinchi va ikkinchi kursda ta`limning kechki shaklida oliy o`quv yurtlarida ta`lim olayotganlarga har yili kamida yigirma kalendar kun, o`rta maxsus o`quv yurtlarida ta`lim olayotganlarga har yili kamida o`n kalendar kun, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida sirtdan ta`lim olayotganlarga esa, har yili kamida o`ttiz kalendar kun; uchinchi va undan keyingi kursda ta`limning kechki shaklida oliy o`quv yurtlarida ta`lim olayotganlarga har yili kamida o`ttiz kalendar kun, o`rta maxsus o`quv yurtlarida ta`lim olayotganlarga har yili kamida yigirma kalendar kun, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida sirtdan ta`lim olayotganlarga esa, har yili kamida qirq kalendar kun; oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida bitiruv imtihonlarini topshirish

www.arxiv.uz davrida kamida o`ttiz kalendar kun; diplom ishi loyihasini tayyorlash va yoqlash davrida oliy o`quv yurti talabalariga to`rt oy, o`rta maxsus o`quv yurti talabalariga esa ikki oy muddat bilan o`rtacha oylik ish haqi saqlangan holda qo`shimcha ta`tillar beriladi. Oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarining oxirgi kurslarida o`qiyotgan xodimlarga diplom ishi loyihasiga materiallar to`plash uchun o`ttiz kalendar kun muddat bilan ish haqi saqlanmagan holda ta`til beriladi. Mazkur ta`til davrida talabalar va o`quvchilarga umumiy asoslarda stipendiya tayinlanadi. Ishlab chiqarish yoki pedagogik faoliyatni ilmiy ish bilan muvaffaqiyatli ravishda birga qo`shib olib borayotgan shaxslarga nomzodlik yoki doktorlik dissertatsiyalarini yakunlash, shuningdek darsliklar va o`quv-uslubiy qo`llanmalar yozish uchun asosiy ish joyida o`rtacha oylik ish haqi va lavozimi saqlangan holda ijodiy ta`tillar beriladi. Ijodiy ta`tillarni berish tartibi va ularning muddatlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Mehnat Kodeksining 150-moddasiga ko`ra: xodimning arizasiga binoan unga ish haqi saqlanmagan holda ta`til berilishi mumkin, uning muddati xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi kelishuvga ko`ra belgilanadi. quyidagi xodimlarga ularning xohishiga ko`ra, ish haqi saqlanmagan holda muqarrar tartibda ta`til beriladi: 1941-1945 yilgi urush ishtirokchilariga va imtiyozlari jihatidan ularga tenglashtirilgan shaxslarga – har yili o`n to`rt kalendar kunga qadar; ishlayotgan I va II guruh nogironlariga – har yili o`n to`rt kalendar kunga qadar; ikki yoshdan uch yoshgacha bo`lgan bolani parvarish qilayotgan ayollarga (234- modda); o`n ikki yoshga to`lmagan ikki va undan ortiq bolani tarbiyalayotgan ayollarga – har yili o`n to`rt kalendar kunga qadar (232-modda); mehnat to`g`risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarga, shuningdek mehnat shartnomasi shartlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda.

www.arxiv.uz Ish haqi to`lanmagan holdagi ta`til berishning qo`shimcha asoslari va bu sohadagi qo`shimcha imtiyozlar (mehnat ta`tili olish huquqini beradigan ish staji tarkibiga kirish va boshqalar) korxonaning lokal normativ hujjatlarida belgilab qo`yilishi mumkin.

O'xshashlar

Mehnat huquqi

Mahkumlarning moddiy-maishiy ta`minoti va ularga tibbiy xizmat ko`rsatish

Farzandlikka olish, vasiylik va homiylik

Farzandlikka olish

Farzandlikka olish