Ички ишлар органлари ходимларининг фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқишдаги муомала маданияти - Huquqshunoslik - Referatlar

Ички ишлар органлари ходимларининг фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқишдаги муомала маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

Ички ишлар органлари ходимларининг фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқишдаги муомала маданияти Режа: 1. Фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқишда юзага келадиган низоли ҳолатлар ва уларни бартараф этишнинг психологик жиҳатлари 2. Фуқароларнинг мурожаатлари инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг асоси 3. Муомалага лаёқатсиз, муомала лаёқати чекланган ва вояга етмаган шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида

Ички ишлар органлари ходимларининг фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқишдаги муомала маданияти Ички ишлар органлари ходимларининг фуқаролар, корхона, муассаса, жамоат ташкилотлари, ижтимоий жамоа бирлашмаларининг раҳбарлари ва бошлиқлари билан муомала қилиш қоидалари Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси, Президенти, Ҳукумати, Ички ишлар вазирлиги қабул қилган қонун, фармон, низом ва буйруқларда белгилаб қўйилган бўлиб, уларни оғишмай бажариш ҳар бир ходимнинг бурчидир. Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирининг 2011 йил 4 июлдаги 96-сонли буйруғи билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақидаги қўлланма»сида шундай дейилади: «Ходимлар хизмат жараёнида ва хизматдан ташқари пайтда сўзлашиш одобига, муомала маданиятига алоҳида эътибор қаратишлари лозим. Ҳар бир сўзни ўз ўрнида қўллаш, фуқаролар билан хушмуомалада бўлиш инсоннинг мавқеини юксалтиради, унинг жамоадаги ва жамиятдаги ўрни ҳамда обрўйини белгилаб беради. Ҳар бир ходим фуқаролар билан самимий муносабатда бўлиши, уларнинг мурожаатини диққат билан эшитиши, ваколати доирасида кўриб чиқиши ва масаласини ҳал қилишга интилиши зарур. Фуқаролар томонидан содир этилган ҳуқуқбузарликларнинг қонунга зидлигини тушунтиради ҳамда қонунда белгиланган чорани қўллаш масаласини ҳал этади», дейилган. Айни вақтда, ички ишлар органи ходими фуқаролар билан мулоқотда хушмуомала бўлишга, уларнинг иш билан боғлиқ чигал саволларига ва бошқа ҳолатлар бўйича мурожаатларига тўғри ва аниқ жавоб беришга, арз ва шикоятларини имкони борича қонуний ҳал қилишга интилиши лозим. Ички ишлар органларининг ходимлари фуқаролар билан бўладиган мулоқотларида хушмуомала бўлишлари керак. Хушмуомалалик ички маданиятнинг ташқи кўринишидир. Унинг асосини инсонийлик ташкил этади. Фуқаролар билан бўладиган муомала қуйидаги хулқатвор қоидаларини қамраб олади: одамларга ҳурмат-эҳтиром билан муносабатда бўлиш; инсонга

хайрихоҳлик, эътиборлилик; муҳтожларга ўз вақтида ёрдам бериш, уларнинг ҳожатини чиқариш; илтифот билан жой кўрсатиш, жой бериш, олдинга ўтказиб юбориш, ёрдамлашиш; одамларни ўзининг хатти-ҳаракатлари билан ноқулай аҳволга солиб қўймаслик, агар шундай ҳолат юз берса, тезликда кечирим сўраш ва ўз хатти-ҳаракатини тузатиш; кексаларга, болаларга ва аёлларга алоҳида илтифот кўрсатиш ва ҳоказолар. Ходим ушбу талабларга ўзининг бутун фаолияти давомида амал қилиши керак. Ички ишлар органларининг ходимлари фуқаролар билан бўладиган мулоқотларида албатта зийрак, ҳушёр, меҳрибон бўлишлари лозим. Зийраклик фуқароларнинг орзу-умидларини, истак-хоҳишларини, дилидаги гапларини тезликда фаҳмлаб олиш ва шунга жавобан ахлоқ қоидалари талаби асосида хатти-ҳаракатлар қилишдир. Зийракликнинг асосини сезгирлик ва ҳушёрлик ташкил этади. Зийраклик фуқаролар дилидагини илғаб олиш, уларнинг қалбидан жой олишга хизмат қиладиган сирли калитдир. Фуқароларга зийраклик, яъни сезгирлик билан яхши муомала қилиш, уларнинг дардига қулоқ солиш, саволларига ширинсуханлик билан жавоб қайтариш, уларга ёрдам қўлини чўзиш, умуман, яхши муносабатда бўлиш охир-оқибатда барча мушкул муаммоларни ҳал этишга ёрдам беради. Бу эса ички ишлар органлари ходимларининг аҳоли ўртасидаги обрўйини янада оширади, халқнинг уларга нисбатан ишончи кучаяди ва у ички ишлар органлари ходимларининг ишончли таянчига айланиб боради. Ходим фуқароларни мурожаатлари юзасидан қабул қилганда улар билан муносабатда, энг аввало, ўзини давлат ҳокимияти вакили эканлигини, одамлар унинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракати, сўз оҳанги ва ташқи қиёфасига қараб бутун ички ишлар органлари ходимларига баҳо беришларини, унинг обрўси давлат обрўси эканлигини унутмаслиги керак. Фуқаролар мурожаат қилганда, саломлашиш қоидаларига тўлиқ риоя қилмоғи, яъни ҳарбийчасига саломлашиб, ўзининг лавозими, унвони, исми- шарфини айтиши, сўнгра мурожаат қилиш сабабини ва мақсадини диққат ва

сабр-тоқат билан эшитиши шарт. Уларнинг барча саволларига, мурожаатларига хушмуомалалик билан жавоб бериши, ётиғи билан тушунтириши, уларга иложи борича ёрдамлашиши, иложи бўлмаганида маслаҳатлар бериши зарур. Ходимнинг фуқаролар билан муомала қилиш чоғида: димоғдорлик, қўполлик қилиш; кинояли, дағал тарзда танбеҳ бериши; гапирганда инсон қадр-қимматини таҳқирловчи пичинг ва қочириқ сўзларни ишлатиши; фуқароларга асосланмаган айблар қўйиши; таҳдид солувчи ҳамда фуқароларнинг қадр-қиммати ва шахсини таҳқирловчи бошқа хатти- ҳаракатларга йўл қўйиши қатъиян тақиқланади. Ҳар бир ходим ҳар қандай фуқаронинг ҳурмат-иззатини ўрнига қўйиб гаплашиши шарт. Ички ишлар органлари ходимларининг фуқароларни қабул қилиши уларнинг аҳоли билан бирлигини таъминловчи омиллардан бўлиб, фуқароларнинг саволларига, ариза ва шикоятларига тез ва тўғри жавоб топиш ҳамда жиноятчиликнинг олдини олиш, адолатни қарор топтириш мақсадида ташкил этилади. Бунда қуйидаги қоидаларга риоя этиш зарур: – фуқароларни мурожаат этилган масалалар бўйича зарур қарор-лар қабул қилиш ваколатига эга бўлган ички ишлар органларининг ходимлари, бошлиқлари қабул қилишлари керак; – фуқароларни қабул қилиш учун махсус хона ажратилиши лозим. Ажратилган хона тоза, озода, ёруғ, тинч ва қулай бўлиши, керакли кўргазмали маълумотлар ҳамда юксак эстетик дид билан жиҳозланган бўлиши зарур. Қабул қилиш учун яратилган шартшароит ва муҳит ички ишлар органлари ходимларининг маданиятлилик даражасини кўрсатувчи белгилардан бири эканлигини унутмаслик керак; – фуқароларни қабул қилиш вақти аниқ белгиланган бўлиши шарт. Қабул қиладиган ходим доимо махсус кийимда (формада) бўлиши, ўзини камтарона тутиши лозим, фуқароларга ёрдам беришга тайёрлиги қабулидаги фуқарога сезилиб туриши, фуқарода эса уни қабул қилаётган ходимга нисбатан ишонч

ҳосил бўлиши керак. Шунингдек, ходимнинг ташқи кўриниши ораста бўлиши зарурлигини унутмаслиги лозим; – ички ишлар органи ходими ўз қабулига келган фуқарони, у ким бўлишидан қатъи назар, ўрнидан туриб, пешвоз чиқиб кутиб олиши, саломлашиши, ўтириш учун таклиф қилиши ва ҳол-аҳвол сўраши лозим. Шундан сўнг суҳбатдош фуқаронинг исми-шарифи, иш жойи, манзили, телефонини сўраши ва бу маълумотларни тегишли дафтарга қайд этиши, ташрифдан кўзлаган мақсадини сўраши керак; – суҳбат чоғида фуқаронинг барча гапларини диққат билан тинг-лаш, гапини бўлмасдан эшитиши, тугатганидан сўнг, унга ноаниқ ёки тушунилмай қолган нарсалар тўғрисида савол бериш керак. Саволжавоб жиноятчи ёки гувоҳни сўроқ қилиш тарзида бўлмаслиги лозим. Суҳбат самимий, эркин тарзда олиб борилиши керак. Суҳбат чоғида бошқа одамлар билан, шу жумладан телефон орқали сўзлашмаган маъқул; – ташриф буюрган фуқаронинг барча саволларига, шикоятларига тўлиқ жавоб бериш, жавобнинг тушунарли бўлганлигига ишонч ҳосил қилиш керак. Фуқаро жавобдан қониққан бўлса, унга миннатдорчилик билдириш, қониқмаган бўлса юқори ташкилотларга мурожаат қилиш тартибини ётиғи билан, шошмасдан, хушмуомалалик билан тушунтириш зарур. Суҳбат тугаганидан сўнг фуқарога сиҳатсаломатлик тилаб, хайрлашиш ва албатта кузатиб қўйиш лозим; – фуқароларнинг мурожаатига алоқадор мансабдор шахслар суҳбат чоғида иштирок этаётган бўлсалар, уларнинг барчасини фуқарога таништириш керак. Борди-ю, суҳбатдош фақат бошлиқнинг ўзи билан гаплашиш истагини билдирса, бунга ҳам имкон бериш лозим; – фуқаролар билан суҳбат чоғида уларга берилаётган жавоб аниқ ва ишонарли бўлиши учун жавобни тегишли қонунлардан ва бошқа норматив ҳужжатлардан парчалар ўқиб бериш орқали асослаш мақсадга мувофиқдир;

– кўрилаётган масала ички ишлар органи бошлиғининг ваколатига кирмаса, фуқарога бу ҳақида ётиғи билан тушунтирилиб, кимга мурожаат қилиши зарурлиги айтилади; – суҳбат давомида кўрилаётган масалани ҳал қилиш учун қўшим-ча маълумотлар, ҳужжатларни кўриш ёки муайян ташкилий тадбирларни ўтказиш зарур бўлса, бу ҳақда суҳбатдошга маълум қилинади ва масала ҳал этилиши лозим бўлган аниқ вақт белгиланади; – қабулга келган фуқаронинг маълумоти жиноятни очишга ёки ички ишлар органлари фаолиятини такомиллаштиришга қаратилган бўлса, унга албатта ташаккур айтиш керак; – маст ҳолда келган фуқаролар билан одатда суҳбат ўтказилмай-ди. Борди-ю, улар жиноят ёки бошқа кўнгилсиз воқеа содир этилаётганлиги ёки бунга ҳаракат бўлаётганлиги ҳақида маълумотга эга бўлсалар, уларнинг сўзларини тинглаш ва тегишли чора-тадбирларни кўриш зарур; – қабулга ёзилган барча фуқаролар қабул қилиниши шарт; – қабул вақтида тушган таклифлар, аризалар, шикоятлар билан боғлиқ масалаларни тезликда ҳал қилишнинг имкони бўлмаса, уларни умумий тартибда ҳал қилиб, фуқароларга унинг бажарилганлиги тўғрисида ёзма равишда маълумот бериш керак. Фуқароларни қабул қилиш ички ишлар органларининг ҳар бир ходими учун унинг касбий, ахлоқий ва сиёсий етуклиги синаладиган катта имтиҳон эканлигини ёддан чиқармаслик зарур. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ходимларнинг касбий фаолияти ўзига хослиги билан ажралиб туради ва бунда муомала маданияти муҳим ўрин тутади. Ходим фуқароларни қабул қилганда турли тоифадаги шахслар билан учрашиш, улар билан мулоқотга киришиш зарурати келиб чиқаради ва муомала маданиятини талаб қилади. Бу эса мулоқотнинг психологик қонуниятлари ва механизмларини билишни тақозо этади.

Демак, хулоса ўринда шуни таъкидлаш мумкинки, ички ишлар органлари ходимлари фуқароларни қабул қилганда чуқур билим ва қуйидаги ижтимоий-психологик фазилатларга, яъни: нотаниш шахслар билан тезда мулоқотга киришиш, уларга маъқул бўлиш; бошқа шахсларнинг гапини эшита олиш қобилиятига эга бўлиш; одамларга психологик таъсир кўрсата билиш; мулоқот жараёнида психологик тўсиқларни бартараф этиш ва ҳоказоларга эга бўлиши керак. Фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқишда юзага келадиган низоли ҳолатлар ва уларни бартараф этишнинг психологик жиҳатлари Мамлакатимизнинг ички ишлар органларида амалга оширилаётган ислоҳотлар Ватан ҳимояси, юрт тинчлиги ҳамда давлат келажаги учун жонкуяр, олижаноб, ўз хизмат бурчини сидқидилдан бажарадиган фидойи, виждонли ходимларни тарбиялаб етиштириш вазифасини қўймоқда. Чунки бугунги мураккаб шароитда ички ишлар органлари ходимларининг халқ олдидаги нуфузини кўтариш, уларга бўлган ишончини мустаҳкамлаш бевосита ана шу ислоҳотлар самарасига, қолаверса тайёрланаётган кадрларнинг сифати ва савиясига боғлиқ. Шу ўринда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг ички ишлар органлари ходимлари фаолиятида касб масъулиятига оид қуйидаги фикрлари диққатга сазовордир: «Бу соҳада хизмат қиладиган одамлар ўзининг профессионал касб ва фуқаролик бурчини, ўз вазифасини қанчалик ҳалол ва сидқидилдан ижро этиши муболағасиз бутун ҳокимиятнинг обрўси, кишиларимизнинг адолатга ишончи қай даражада бўлишини белгилайди» 1 . Шу боис ички ишлар органлари ходимлари хизмат вазифаларини бажаришда ўзларига берилган ваколатларни суиистеъмол қилмасликлари, аксинча, ҳар бир ҳуқуқ ва ваколат ортида халқ ҳамда давлат олдидаги бурч, масъулият туришини тўлиқ англаб етишлари зарур. Ўзбекистон Республикаси ИИВ Ҳайъатининг 2013 йил 14 декабрдаги «Жиноятчиликка қарши кураш ва жамоат хавфсизлигини таъминлашнинг самарали тизимини яратиш, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва

фуқаролар манфаатларини ҳимоя қилиш ишларини замон талаблари даражасида ташкил этиш, шахсий таркиб ўртасида хизмат интизоми ва қонунчиликни мустаҳкамлаш, кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, мамлакатимизнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ички ишлар идоралари ходимларининг мавқеи ва масъулиятини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 6-ВҲ-сонли баёни қарори ва Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг кенгайтирилган тезкор йиғилиши 34-сонли баёнининг 9-банди ижросини таъминлаш ҳамда ички ишлар органлари ходимлари фаолиятининг самарадорлигини белгиловчи омиллардан бири муомала маданиятидир, шунингдек, муомаланинг психологик жиҳатларини таҳлил қилиш, унинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш, шу орқали ички ишлар органлари ходимлари касбий муомаласини такомиллаштиришнинг психологик механизмларини ишлаб чиқиш ва йўлга қўйиш давр талабидир. Ички ишлар органлари тизимида хизмат олиб бораётган ходимларнинг касбий фаолияти ўзига хослиги билан ажралиб туради. Айниқса, фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқишда ходимнинг муомала маданияти муҳим ўрин тутади. Фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқишда фуқаролар, яъни турли тоифадаги шахслар билан учрашиш улар билан мулоқотга киришиш заруратини келтириб чиқаради ва ходимдан муомала маданиятини талаб қилади. Бу эса ходимлардан мулоқотнинг психологик қонуниятлари ва механизмларини билишни тақозо этади. Аксинча, жисмоний шахснинг жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеига, шунингдек, юридик шахсларнинг мулк шакли, жойлашган ери (почта манзили), ташкилий- ҳуқуқий шаклларига ва бошқа ҳолатларига қараб камситишга йўл қўйилса, шунингдек, ходимлар томонидан мурожаатларни кўриб чиқишда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари талабларига риоя этиши, уларнинг тўлиқ, холисона ва ўз вақтида кўриб чиқилиши учун чоралар кўриши, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари,

эркинликлари тикланишини ҳамда қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаш бўйича ўз ваколатлари доирасидан четга чиқилса, низоли ҳолатлар келиб чиқишига олиб келади. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги низолар Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонунда белгиланган тартибда ҳал этилади. Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирининг 2011 йил 4 июлда чиқарган «Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақида қўлланмани тасдиқлаш тўғрисида»ги 96-сонли буйруғида шундай дейилади: «Ходимлар хизмат жараёнида ва хизматдан ташқари пайтда сўзлашиш одобига, муомала маданиятига алоҳида эътибор қаратишлари лозим. Ҳар бир сўзни ўз ўрнида қўллаш, фуқаролар билан хушмуомалада бўлиш инсоннинг мавқеини юксалтиради, унинг жамоадаги ва жамиятдаги ўрни ҳамда обрўйини белгилаб беради. Ҳар бир ходим фуқаролар билан самимий муносабатда бўлиши, уларнинг мурожаатини диққат билан эшитиши, ваколати доирасида кўриб чиқиши ва масаласини ҳал қилишга интилиши зарур. Фуқаролар томонидан содир этилган ҳуқуқбузарликларнинг қонунга зидлигини тушунтиради ҳамда қонунда белгиланган чорани қўллаш масаласини ҳал этади» 1 , дейилган. Демак, ички ишлар органлари ходимлари фуқаролар билан мулоқотда хушмуомала бўлишга, уларнинг иш билан боғлиқ чигал саволларига ва бошқа ҳолатлар бўйича мурожаатларига тўғри ва аниқ жавоб беришга, арз ва шикоятларини имкони борича қонуний ҳал қилишга интилиши лозим. Фуқароларнинг арз ва шикоятларини кўриб чиқишда ички ишлар органлари ходимларининг касбий мулоқотида бир неча мақсад кўзда тутилади. Ходим шахснинг воқеаларга алоқадорлиги қай даражада эканлигидан келиб чиққан ҳолда ўзидаги мавжуд далилларни яна бир маротаба текшириб кўриши, бойитиши кўзлаши мумкин. Мулоқот доимо инсон табиати билан боғлиқ бўлади, масалан, шахс жанжалкаш бўлиши 1 Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари ходимларининг касб маданияти ҳақида қўлланма. – Т., 2011. – Б. 12.

мумкин, жанжал низолар натижасида юзага келади. Бунда шахснинг низоли вазиятни келтириб чиқарадиган ҳолатларини ўрганиш керак бўлади. Фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқишида қуйидаги психологик тўсиқлар вужудга келиши мумкин: 1) мотивацион тўсиқлар; 2) ақлий тўсиқлар (интеллектуал); 3) эмоционал тўсиқлар; 4) тарбиявий жараёндаги тўсиқлар. Мотивацион тўсиқлар шахснинг мулоқотга киришишдан бош тортиши, муомаланинг тўғри, аниқ кўринишда олиб борилишини хоҳламаслигида намоён бўлади. Ақлий тўсиқлар шахснинг ходимга нисбатан билим доирасининг кенг, мантиқий фикрлаши чуқур ва ҳуқуқий саводхонлиги юқори бўлган тақдирда вужудга келади. Эмоционал тўсиқлар мулоқотга киришувчиларнинг психологик ва эмоционал-иродавий ҳолатларидан келиб чиқади (тажовузкорлик, қўрқув, асабийлашиш, хўрланиш ва бошқалар). Тарбиявий жараёнлардаги тўсиқларга мурожаат юзасидан қарор қабул қилган давлат органининг мансабдор ёки бошқа ваколатли шахси, агар жисмоний ёки юридик шахс қарорга рози бўлмаса, унинг устидан шикоят бериш тартибини тушунтириши вақтида учрайди. Психологлар мулоқотдаги низоларнинг олдини олиш учун кўйидаги қоидаларга амал қилиш лозимлигини уқтириб ўтадилар: – танқид ва айбловни кўп ишлатмаслик, кўп нолийвермаслик керак; – фикрда қисқароқ (5–9 та сўздан иборат) гаплардан фойдаланиш керак; – эътиборли тингловчи бўлиш керак, суҳбатдош фикрини бўлмас-лик, суҳбатдошга ўз фикрини билдириши учун вақт бериш, суҳбатдошга бўлган қизиқишни кўрсатиш, суҳбатдош нутқининг хусусиятларига камроқ эътибор

бериш, суҳбатни монополлаштириб юбормаслик, суҳбат вазиятидан чалғимаслик керак; – овозни имкон қадар самимий жаранглашини таъминлаш керак; – суҳбатдошнинг новербал сигналларини диққат билан кузатиш керак; – қатъий фикр билдиришдан сақланиш керак; – фикрни билдиришдан олдин у нима ҳақида эканини маълум қилиш керак; – суҳбатдош «тилида» гапириш; – бўлар-бўлмас баҳсларга киришишдан сақланиш керак; – буйруқ оҳангидан воз кечиш керак; – «Ҳеч қачон» ва «ҳар доим» сўзларидан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш керак; – ижобий эмоцияларни сақлаб туриш, кўпроқ табассум қилиш керак. Низо рўй бергач, уни бартараф этиш учун қуйидагиларга амал қилиш тавсия этилади: – вазминликни сақлаб қолиш (эмоционал ҳолатни имкон қадар бошқариш, имкон қадар шарҳламаслик); – низонинг асосий сабабини аниқлашга интилиш (аниқлашти-рувчи саволлар бериш, суҳбатдошнинг ички позициясини билишга уриниш); – шахсий соҳадаги тўқнашувга йўл қўймаслик (суҳбатдошнинг шахсий хусусиятларидан ранжишни, уларни ёқтирмасликни кўрсатмаслик, шахсий устунликни кўрсатишдан сақланиш); – ҳар бир сўз ва иборадан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш (негатив эмоционал баҳоланувчи сўз ва иборалардан – «сиз хато қиляпсиз», «янглишдингиз», «эс-ҳушингиз жойида эмас, шекилли» кабилардан, ақл ўргатувчи гаплардан фойдаланмаслик); – компромисс учун очиқ бўлиш (ўзаро манфаатли келишувга доим тайёр бўлиш);

– суҳбатдошнинг ҳар бир гапини диққат билан тинглаш ва таҳлил қилиш (суҳбатдошнинг сўзлари ва ҳиссиётларини тушунишга, шахсий позициясининг суҳбатдош позициясидан нимаси билан фарқланишини аниқлаш) керак. Фуқароларнинг мурожаатлари инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг асоси Инсон ҳуқуқлари олий қадрият сифатида эъзозланадиган, ҳар бир фуқаронинг конституциявий ҳуқуқлари ҳимоя қилиниши учун мустаҳкам ҳуқуқий асослар яратилган мустақил юртимизда ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Зеро, мамлакатимизда демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш ҳамда адолатли фуқаролик жамиятини шакллантиришда фуқароларнинг мурожаатларига доир қонун ҳужжатларига қатъий риоя қилиш, уни такомиллаштириш энг устувор вазифалардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 2-моддасида «давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилиши, давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъул» эканлиги белгилаб қўйилган. Бинобарин, фуқароларнинг давлат органлари ва мансабдор шахсларга мурожаатлари айнан инсон ҳуқуқлари устуворлиги, ҳар бир шахснинг давлат ҳимоясида эканлиги тўғрисидаги конституциявий принципларни амалга оширишни кафолатлашга қаратилган. Фуқароларнинг мурожаат этиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 35-моддасида мустаҳкамланиб, унга кўра, ҳар бир шахс бевосита ўзи ёки жамоа тарзида давлат органларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадир. Гарчанд, Асосий қонунимизда фуқароларнинг мазкур ҳуқуқи сиёсий ҳуқуқлар қаторига киритилган бўлса-да, ўз моҳиятига кўра, у нафақат сиёсий, балки шахсий, иқтисодий ва ижтимоий хусусият ҳам касб этади. Зеро, фуқаронинг ушбу

ҳуқуқдан фойдаланиши айни пайтда унинг шахсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини амалга оширишга ёки ҳимоя қилишга қаратилган бўлиши мумкин. Фуқаро давлат органига ариза билан мурожаат этганида ўз хоҳиш-истаги, эрки, иродасини ифода этиш, таклиф билан мурожаат этганида давлат ва жамият ишларини бошқаришда иштирок этиш, шикоят билан мурожаат этганида эса бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш имкониятлари мавжуд бўлади. «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни фуқароларнинг давлат органлари ва муассасаларига ариза, таклиф ва шикоят билан мурожаат этишга оид конституциявий қоидани амалга оширишни таъминловчи асосий нормативҳуқуқий ҳужжат ҳисобланиб, давлат органларининг фуқаролар мурожаатларини қабул қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал этиш билан боғлиқ ҳуқуқ ва мажбуриятлари соҳасидаги муносабатларни тартибга солади. Қонунда фуқаролар мурожаат этиш ҳуқуқининг кафолатлари, хусусан, фуқароларнинг мурожаат этиш ҳуқуқи ихтиёрийлик асосида амалга оширилиши, фуқаролар мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланаётганда камситишга йўл қўйилмаслиги, фуқароларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишнинг мажбурийлиги, фуқароларнинг мурожаатлари муносабати билан аён бўлиб қолган маълумотларнинг ошкор этилишига йўл қўйилмаслиги, фуқароларнинг мурожаат этиши муносабати билан уларнинг хавфсизлиги кафолатлари, шунингдек, фуқароларнинг ариза, таклиф ва шикоятлар бериш, ҳамда уларни кўриб чиқиш тартиби, мурожаатларни кўриб чиқишда давлат органларининг фуқароларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарлик ўз ифодасини топган. Шуни ҳам айтиш керакки, мазкур Қонун фуқароларнинг давлат органлари ва муассасаларига, шу жумладан маҳаллий давлат ҳокимияти ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига бериладиган мурожаатларини кўриб чиқиш ва ҳал қилишга оид қоидаларни мустаҳкамлайди. Бироқ, ушбу Қонуннинг амал қилиш доираси юқорида

назарда тутилган субъектлар билан чекланмайди, балки Конституция ва қонунларнинг устуворлиги тамойилидан келиб чиққан ҳолда, жамоат бирлашмалари, мулкчилик шаклидан қатъи назар, барча корхона, муассаса, ташкилотлар учун ҳам амал қиладиган умумий қоидаларни белгилайди. Ушбу Қонунда белгиланган тартиб асосида мурожаат этиш ҳуқуқидан Ўзбекистонда истиқомат қилувчи барча фуқаролар – Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ҳам фойдаланишлари мумкин. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликка эга ҳамда қонун олдида тенг ҳисобланиб, улар мурожаат этиш ҳуқуқидан фойдаланаётганда жинси, ирқи, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеига қараб камситиш тақиқланади. Фуқаро бирор-бир давлат органига нафақат ёзма, балки оғзаки ариза, таклиф ва шикоят билан ҳам мурожаат этиш ҳуқуқига эга. Фуқароларнинг оғзаки мурожаати унинг ёзма тарздаги мурожаати билан бир хил аҳамиятга, яъни мақомга эга. Бунинг мазмуни шундан иборатки, мурожаат қандай шаклда қилинганидан қатъи назар, албатта, қабул қилиниши ва кўриб чиқилиши шарт. Мурожаат қилишда оғзаки ёки ёзма шаклдан фойдаланиш фуқаронинг ҳуқуқи ҳисобланади ва унга мурожаат шаклини ўзгартириш бўйича талаб қўйилиши мумкин эмас. Қонун фуқароларнинг давлат органларига ихтиёрий ва эркин мурожаат этиш ҳуқуқини кафолатлайди. Бу бирор-бир шахснинг фуқарони давлат органларига ариза, таклиф ёки шикоят билан мурожаат қилишга мажбурлаши, ёки бундай мурожаатдан воз кечишига ундаши, шунингдек, мурожаатга қарши қаратилган ҳаракатларда иштирок этишга мажбурлаши каби хатти-ҳаракатларнинг ғайриқонунийлигини англатади. Таъкидлаш жоизки, фуқаролар ўзларининг давлат органларига мурожаат этиш ҳуқуқларини амалга оширишда бошқа шахслар, жамият ва давлатнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига путур етказмасликлари шарт. Бундай мажбурият Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20-

моддаси мазмунидан келиб чиқади. Унга кўра, ҳар бир шахс ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахслар, жамият ва давлатнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига зарар етказмаслиги лозим. Ушбу қоидани бузган шахс, шунингдек, фуқаронинг туҳмат ва ҳақоратдан иборат ариза, таклиф ёки шикоят берганлиги, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жавобгарликка тортилишга сабаб бўлади. Фуқаро мурожаатини кўриб чиққан давлат органи мурожаат муаллифига мурожаатни кўриб чиқиш натижалари тўғрисида хабар бериши лозим. Айни пайтда, фуқаро мурожаат қилишда унинг шаклини (оғзаки ёки ёзма) танлаш ҳуқуқига эга бўлгани ҳолда, мурожаатни кўриб чиққан давлат органи ва унинг мансабдор шахси ҳар қандай ҳолатда ҳам фақат ёзма жавоб бериш мажбурияти сақланиб қолади. Фуқароларнинг мурожаатлари давлат органларида белгиланган тартибда умумлаштирилиб, таҳлил этиб борилиши, айниқса муҳимдир. Зеро, мурожаатларнинг таҳлили фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари, шунингдек, жамият ва давлат манфаатлари бузилишини келтириб чиқарувчи омилларни аниқлаш ва ўз вақтида бартараф этиш, амалиётда такрорий мурожаатлар кўпайишининг олдини олишда катта аҳамият касб этади. «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуннинг 22-моддасида фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқувчи давлат органлари ариза, таклиф ва шикоятларни умумлаштиришлари ҳамда таҳлил этиб боришлари белгиланган. Бу, ўз навбатида, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган. Муомалага лаёқатсиз, муомала лаёқати чекланган ва вояга етмаган шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида Ҳозирги кунда мамлакатимизда аҳолига психиатрия ёрдами кўрсатишнинг мавжуд тизими ҳар бир руҳий бемор минтақавий психиатрия муассасасининг доимий кузатувида бўлишини тақозо этади. Психиатрия муассасаси руҳий беморни даволаш билан бирга, унинг фуқаролик ҳуқуқларини фаол ҳимоя қилади, унга маиший масалаларни ҳал этишда

кўмаклашади, тегишли ташкилотларга васийлик таъсис этиш зарурлиги ҳақида хабар беради, манфаатдор муассасаларнинг талаби билан соғлиғининг ҳолати бўйича зарур хулосалар беради ва ҳоказо. Соғлиқни сақлаш органларининг руҳий беморлар фуқаролик ҳуқуқларининг режали муҳофаза қилинишининг таъминлаши фуқаролик ишлари бўйича суд-психиатрия экспертизаси ўтказиш ҳолатларини камайтиришга ёрдам беради, чунки суднинг фуқаролик низосини ҳал қилиш чоғида даъвогар ёки васийи бўлмаган жавобгарнинг руҳий соғлиғи хусусида шубҳаси мавжудлиги сабабли унга эҳтиёж юзага келади. Ушбу ҳолатда суд психиатрия экспертизаси ўтказиш учун ишни тўхтатади. Экспертлар, суд қарорига мувофиқ, психиатрия муассасасининг раҳбари томонидан тайинланадилар. Фуқаролик суд ишлари жараёнида суд-психиатрия экспертизасини тайинлаш фуқароларнинг давлат томонидан кафолатланган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадини кўзлайди. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ, республикамизнинг барча фуқаролари тенг ҳуқуқли ва ҳуқуқий лаёқатга эгадирлар (18-модда). Бироқ, бу барча фуқаролар ўз ҳуқуқларидан тенг даражада фойдалана олишлари ва ўз мажбуриятларини бажара олишларини билдирмайди. Шу сабабли ўзаро жиддий фарқ қиладиган «ҳуқуқий лаёқат» ва «муомала лаёқати» тушунчалари мавжуд. Фуқаронинг ҳуқуқий лаёқати у туғилганидан юзага келади ва вафот этиши билан тугайди 2 . Фуқаро ўзининг бузилган ёки талашилаётган шахсий ва мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилишга кириша олиши учун фуқаролик муомала лаёқатига, яъни ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларини олиш ва ўз фуқаролик бурчларини бажариш қобилиятига эга бўлиши керак. Шахс юридик аҳамиятга эга ҳаракатлар қилиш ва ноқонуний қилмишлари учун жавоб бериш (жавобгарликка тортилиш) қобилиятига эга бўлиши учун ўз ҳаракатларини тушуниши ва бошқара олиши керак. Шу 2 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (2014 йилда киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар билан). Расмий нашр / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Т., 2011. – 520 б.

сабабли шахсда муомала лаёқатининг бўлиши унинг вояга етганлиги ва руҳий ҳолатига боғлиқ. Фуқаронинг ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларини олиш ва ўзи учун фуқаролик мажбуриятларини яратиш қобилияти (фуқаролик муомала лаёқати) вояга етганида, яъни 18 ёшга тўлганида тўла ҳажмда юзага келади. Қонун 18 ёшга тўлгунича никоҳга кириш ҳуқуқини берган тақдирда, бу ёшга тўлмаган фуқаро тўла ҳажмдаги муомала лаёқатига никоҳга кирган пайтидан бошлаб эга бўлади. Шундай қилиб, ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларини олиш ва бурчларни бажариш қобилиятига эга бўлган фуқаролар муомала лаёқатига эга фуқаролар ҳисобланади ва ўзлари, бировларнинг ёрдамисиз ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қодирлар. Руҳий касаллиги ёки ақли ожизлиги оқибатида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушунишга ёки уларни бошқаришга қодир бўлмаган шахсни суд муомала лаёқатига эга эмас, деб топиши мумкин. Шу сабабли унга васийлик белгиланади 3 . Муомала лаёқатига эга бўлмаган руҳий бемор ёки ақли ожиз шахс номидан унинг васийи битим тузади. Руҳий касаллиги оқибатида муомала лаёқатига эга эмас деб топилган шахс тузалган тақдирда, суд уни муомала лаёқатига эга деб топади ва унга нисбатан белгиланган васийликни бекор қилади. Инсон ўзининг руҳий ҳолатига кўра атрофидаги ва ўзи тушиб қолган муҳитдаги вазиятни тўғри тушуна олмаган, бунда тўғри қарор қабул қилиш ҳамда ушбу аниқ вазият учун оқилона ва адекват ҳаракатлар қилишга қодир бўлмаган тақдирдагина муомала лаёқатига эга эмаслик ҳақида сўз юритиш мумкин. Экспертиза вақтида бемор қачондан бошлаб муомала лаёқатига эга бўлмай қолганини аниқлаш муҳим. Агар, масалан, муомала лаёқатига эга бўлмаслик қандайдир ҳужжатни имзолагандан кейин бошланган бўлса, бундай ҳужжат юридик кучини йўқотмайди. Битим тузган шахс ўз 3 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (2014 йилда киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар билан) Расмий нашр / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Т., 2011. – 520 б.

ҳаракатларининг маъносини тушуна олмайдиган ҳолатда тузилганлиги аниқланганида эса, бундай битим ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Муомала лаёқати субъектнинг муайян руҳий ҳолатига асосланган юридик тушунча ҳисобланади. Фуқарони руҳий касаллик ёки ақли ожизлик оқибатида муомала лаёқатига эга эмас деб топиш фақат суднинг ваколатига киради. Руҳий касаллик ёки ақли заифликдан далолат берувчи етарли асослар мавжуд бўлганида бу масалани ҳал қилишдан олдин суд ишни кўриб чиқиш учун тайёрлаш тартибида, шахснинг руҳий ҳолатини аниқлаш учун суд- психиатрия экспертизаси тайинлайди. Агар шахс муомала лаёқатига эга эмас деб топилса, унга васийлик тайинлаш масаласи юзага келади. Васий ўз васийлигидаги шахснинг соғлиғи ҳақида ғамхўрлик қилиши ва уни даволаш учун барча зарур чораларни кўриши, психоневрологик диспансерларга беморнинг аҳволи ёмонлашгани ҳақида хабар бериши лозим. Одатда, васийлик беморнинг яшаш жойида ёки мулки мавжуд бўлган жойда белгиланади. Васий ва васийликдаги шахс турли шаҳарларда яшашларига йўл қўйиб бўлмайди. Васийлик суд руҳий беморни муомала лаёқатига эга эмас деб топиш ҳақида қарор чиқарганидан кейин белгиланади. Бундай қарор қабул қилингунича, васийлик органи васийликни таъсис этишга ваколатли бўлмайди, бунинг устига, муомала лаёқатига эга эмас деб топилган шахснинг ўзи бундай қарорни қайта кўриб чиқишни талаб қила олмайди. Васийлик ва ҳомийлик функцияларини амалга ошириш вояга етмаган шахсларга нисбатан – халқ таълими бўлимларига; суд муомала лаёқатига эга эмас ёки муомала лаёқати чекланган деб топган шахсларга нисбатан – соғлиқни сақлаш бўлимларига; муомала лаёқатига эга, аммо соғлиғининг ҳолатига кўра васийликка муҳтож шахсларга нисбатан – ижтимоий таъминот бўлимларига юклатилади. Ҳозирги вақтда (туман ва шаҳар) ҳокимликлар қошида васийлик ва ҳомийлик ишлари бўйича махсус ҳайъатлар ташкил этилмоқда. Руҳий беморлар ва ақли заифлар, шунингдек, спиртли ичимлик ёки наркотик

моддаларни истеъмол қилганликлари оқибатида муомала лаёқати чекланган шахсларга васийлик ва ҳомийлик функцияларини энг тўлиқ тарзда қўшиш мақсадида ушбу ҳайъатлар одатда ҳудудий ҳокимиятлар қошида психоневрология ёки психиатрия муассасалари (диспансерлари, касалхоналари ва бошқалар) негизида ташкил этилади 4 . Фуқаролик процессида руҳий касалликка чалинган даъвогарлар (жавобгарлар)га нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларни кўриш назарда тутилмаган. Шу боис эксперт текширилаётган шахснинг жамият учун жуда хавфлилигида намоён бўладиган ўткир психоз ҳолатини аниқлаганида ўз хулосасида уни зудлик билан касалхонага жойлаштириш зарурлигини таъкидлаши шарт. Фуқаролар у ёки бу сабабга кўра (вояга етмаганлик, касаллик, қарилик туфайли) мустақил равишда ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бурчларини бажаришга қодир бўлмаган ҳолларда уларга нисбатан васийлик ёки ҳомийлик белгиланади, ана ўшанда бу фуқароларнинг манфаатларини васийлар ва ҳомийлар ҳимоя қиладилар. Васийлик ва ҳомийликни айнан бир нарса деб ҳисобламаслик лозим. Ҳомий гўёки оғир касаллиги (инфаркт, фалаж) туфайли фаол ҳаракат қилишга ва ўз манфаатларини ҳимоя қилишга қодир бўлмаган бемор фикрлари ва истакларини амалга оширувчи, унинг иродасини бажарувчи ҳисобланади. Васий эса, аксинча, ўз ҳомийлигидаги шахснинг вакили ва унинг ўрнига қарор қабул қилиш ваколатига эга. Васийлик 14 ёшга тўлмаган ёшлар ва суд қонунда белгиланган тартибда муомала лаёқатига эга эмас деб топган шахсларга белгиланади. Бу шахслар ёши ёки соғлиғи туфайли етук ва нормал психикага эга эмаслар, шу боис ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва ўз бурчларини англашга қодир бўлмайдилар. Уларнинг шахсий ва мулкий манфаатларини ҳимоя қилиш учун васий белгиланади. 4 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (2014 йил ўзгартиш ва қўшимчалар билан) Расмий нашр / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Т., 2011. – 520 б (31-модда).

Ҳомийлик 14 ёшдан 18 ёшгача бўлган вояга етмаганларга белгиланади. Бу ёшдаги вояга етмаганлар нисбий ёки чекланган муомала лаёқатига эга бўладилар. Бу улар баъзи ҳуқуқ ва мажбуриятларини мустақил амалга оширишга ҳақли эканликларини билдиради. Бундан ташқари, ҳомийлик шахс соғлиғининг ҳолатига кўра ўзгалар ёрдамисиз кун кечира олмайдиган ва шу боис ўз ҳуқуқларини мустақил ҳимоя қилиш ва фуқаролик бурчларини бажаришга қодир бўлмаган вояга етган шахсларга ҳам белгиланиши мумкин. Ушбу ҳолатда фақат мазкур шахсларнинг илтимосига кўра ҳомийлик белгиланади. Шундай қилиб, муомала лаёқатига эга бўлмаган инсоннинг шахсини, ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун – васийлик, муомала лаёқати чекланган шахсга ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга оширишларида кўмаклашиш учун эса ҳомийлик белгиланади. Муомалага лаёқатсиз, муомала лаёқати чекланган ва вояга етмаган шахсларнинг манфаатларини кўзлаб қилинган мурожаатлар уларнинг қонуний вакиллари томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда берилиши мумкин 1 .

Адабиётлар : 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., доц. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправительно-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997.- 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Ё. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б. 5. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-1 общая часть учение о преступлении . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-526 ст. 6. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-2 общая часть учение о наказании . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-394 ст.

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар органлари

Ички ишлар органларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқишини назорат қилиш

Фуқаролар мурожаатларини кўриб чиқиш инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг кафолати

Вилоят прокуратуралари томонидан фуқаролар ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш

Ички ишлар органлари фаолияти устидан прокурор назорати