Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati shakllanish tarixi va hozirgi zamon - Huquqshunoslik - Referatlar

Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati shakllanish tarixi va hozirgi zamon

Yuklangan vaqt:

06.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati shakllanish tarixi va hozirgi zamon Reja: 1. Fuqarolik jamiyati tushunchasi, asosiy belgilari. 2. Huquqiy davlat g‘oyasining shakllanishi. 3. Huquqiy davlat belgilari. 4. Hozirgi zamon davlatining ijtimoiy va huquqiy mohiyati. 5. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatini shakllantirish va huquqiy davlat qurish

Fuqarolik jamiyati tushunchasi va belgilari Ma’lumki huquqiy demokratik davlat barpo etish uchun fuqarolik jamiyati shakllangan bo‘lishi kerak. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati o‘zaro bog‘liq, bir - birini taqozo etuvchi ijtimoiy hodisalardir. Shu munosabat bilan, avvalo fuqarolik jamiyatining tushunchasi, uning ayrim xususiyatlari haqida biroz fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Fuqarolik jamiyati tushunchasi tarixi qadimgi davrga borib taqaladi, deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki davlat paydo bo‘lganidan beri fozil insonlar adolatli, insonning kamoliga sharoit tug‘diradigan, insonning haq-huquqlariga katta e’tibor beradigan jamiyat qurish haqida orzu qilib kelganlar. Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim fuqarolik jamiyati haqidagi ilk fikrlar shakllangan zamindir. XVI -XVII asrlarda fuqarolik jamiyati haqidagi fikrlar, g‘oyalar o‘sha davrning buyuk allomalari, olimlari bo‘lmish N. Makiavelli, G.Grotsiy, T.Gobbs, Dj. Lokk, Sh. Monteskye, J.J.Russolar tomonidan rivojlantirilib, yangi mazmun kasb etgan. Fuqarolik jamiyati tushunchasi Gegelning mashhur ―Huquq falsafasi asarida batafsil ishlab chiqilgan. Gegelning aniqlashicha, davlat bu- umumiy manfaatlar sohasi, fuqarolik jamiyati esa xususiy manfaatlar sohasidir. Ma’lumki fuqarolik jamiyatining iqtisodiy, siyosiy va g‘oyaviy-ma’naviy asoslari g‘arbiy Yevropada taxminan XV -XVI asrlarda, ya’ni kechki o‘rta asrlar davrida shakllangan. Bunga zamin bo‘lib, tabaqaviy feodal jamiyatiga qarshi kurash hisoblanadi, shuningdek, burjua inqiloblari ham bu masalaga o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazgan. Fuqarolik jamiyatining biron-bir davlatda shakllanganligi masalasida ilmiy adabiyotda unchalik aniqlik yo‘q, olimlarning fikricha, aslida, fuqarolik jamiyatining shakllanishi va taraqqiyoti o‘z ichiga bir necha asrlarni olgan va hozirgi kunda ―mana shu davlatda komil fuqarolik jamiyati shakllangan deb aytish ancha mushkul.

Xuddi shuningdek, hozirgi kunda fuqarolik jamiyatiga aniq-tiniq, barcha e’tirof etadigan umumiy ta’rif berish ham mushkul, chunki bu hodisa, bir jihatdan juda murakkab, ikkinchi jihatdan esa, uning amaliyoti, hayotda ro‘yobga chiqish jarayoni davom etayotibdi, demakki, bu ijtimoiy hodisaning yana yangi-yangi qirralari namoyon bo‘laveradi. Professor X.Odilqoriyevning fuqarolik jamiyatiga ta’rifi ham e’tiborga molik: «Fuqarolik jamiyati –har bir inson manfaatini ustuvor biluvchi, huquqiy an’ana va qonunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsoniy qadriyatlar e’zozlanadigan, inson huquqlari va erkinliklari so‘zsiz ta’minlanadigan, davlat hokimiyatining samarali jamoatchilik nahorati mexanizmlari vujudga keltirilgan, insoniy munosabatlar chuqur ma’naviy-madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin demokratik huquqiy jamiyat.» Rossiyalik huquqshunos professor V.D. Perevalovning ta’rificha, «Fuqarolik jamiyati - bu konkret insonga o‘z faoliyatini qaratadigan, huquqiy an’ana va qonunlarga, umuminsoniy ideallarga hurmat muhitini yaratadigan, ijod va tadbirkorlik faoliyati erkinligini ta’minlaydigan, farovonlikka erishish va inson va fuqarolarning huquqlarini amalga oshirish imkonini beradigan, davlat faoliyatini chegaralash va nazorat qilishning mexanizmini samarali ishlab chiqadigan erkin demokratik huquqiy davlatdir». Yuqoridagilarga asoslanib, fuqarolik jamiyatini quyidagicha tavsiflash mumkin: Fuqarolik jamiyati bu- erkin demokratik huquqiy davlatli jamiyat bo‘lib, u insonning kamoli, uning huquq va erkinliklari amalga oishishi uchun real sharoitlar yaratiladigan, huquq va qonunlarga, insoniy fazilatlarga yuksak hurmat hissi shakllanadigan, xususiy tashabbus va shaxsning boshqa ijodiy jihatlarining yuzaga chiqishining to‘la imkoniyati vujudga keltiriladigan, fuqarolarning munosib va farovon hayot kechirishi ta’minlanadigan, jamiyatning davlat faoliyati ustidan oqilona nazorati o‘rnatiladigan, davlatning jamiyat va xususiy shaxs hayotiga ortiqcha aralashuvi istisno etiladigan jamiyatdir.

Fuqarolik jamiyati shakllanishi uchun ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy- madaniy zamin yaratilgan hamda axborot tizimlarining muayyan darajasi shakllangan bo‘lishi kerak. Ijtimoiy sohada kishilarning turli birlik va birlashmalari va ular o‘rtasidagi munosabatlar majmui muhim o‘rin tutadi. Bunda oila jamiyatning eng kichik bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy sohada iqtisodiy institutlar va munosabatlar majmui muhim ahamiyat kasb etadi, bu munosabatlarga individlar mulkga egalik qilish, ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish yuzasidan kirishadilar. Siyosiy tizim o‘z ichiga davlatni, siyosiy partiyalarni, ijtimoiy-siyosiy harakatlarni, va ular o‘rtasidagi munosabatlarni oladi. Ma’naviy-madaniy tizim insonlar o‘rtasida ma’naviy va madaniy boyliklar va ularga doir tuzilmalar masalasi yuzasidan vujudga keladigan munosabatlarni oladi. Bunda ta’lim birlamchi o‘rinni egallaydi. Axborot tizimi esa ommaviy axborot vositalari va ularga doir odamlar va tashkilotlar o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarni oladi. Ilmiy adabiyotlar tahlili fuqarolik jamiyatining xarakterli belgilarini ajratish imkonini beradi, jumladan : - -fuqarolik jamiyati bu - - - jamiyatning erkin a’zolari hamjamiyati, uyushmasidir, ochiq ijtimoiy tuzilmadir, - murakkab tuzilmasi plyuralistik tizimdir, - o‘zini o‘zi rivojlantiradigan va o‘zini o‘zi boshqaradigan tizim, - huquqiy demokratik jamiyatdir. Ba’zi olimlar (mas. Odilqoriyev X.) fuqarolik jamiyati belgilarini quyidagicha ko‘rsatadi : - ko‘ppartiyaviylik, - siyosiy hayotning va siyosiy institutlarning, mafkura va fikrlarning xilma-xilligi, - o‘zini-o‘ziboshqarish organlari mavqeining balandligi , jamiyatni boshqarishda ommaviy axborot vositalari ahamiyatining kattaligi.

Fuqarolik jamiyatining ichki tizimini tashkil etadi: --iqtisodiy sohada: - Fuqarolik jamiyatida davlat imkon qadar jamiyatning. jamiyat a’zolarning hayotiga kamroq aralashadi, jamiyatning o‘zini- o‘zi boshqarish asoslari kengayishiga va chuqurlashuviga har tomonlama sharoit tug‘diradi. Jamiyatda ko‘ppartiyaviylik, ko‘p fikrlilik, ko‘p e’tiqodlilik, turlicha qarashlar mavjud bo‘lishi uchun sharoit yaratiladi, ommaviy axborot vositalari oshkoralikni ta’minlash orqali jamiyat hayotida mutloq yuqori o‘rinni egallay boshlashadi, va shu tariqa katta ijtimoiy kuchga aylanadi. Jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar, turli xil fuqarolarning uyushmalari, ittifoqlari, tashkilotlari roli yuksalib, ular faoliyati orqali fuqarolar o‘zlarining turli xil intilish va qobiliyatlarini namoyon etadilar. Fuqarolik jamiyati shaxsning kamol topishi uchun barcha sharoitlarni yaratadigan jamiyat, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, ―Biz uchun fuqarolik jamiyati - ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol toptirishga monelik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Bu esa o‘z navbatida, fuqarolarda yuksak ong, fuqarolik burchini chuqur anglash, ijtimoiy va siyosiy faollik, huquqiy xulq bo‘lishini taqozo va talab etadi. Ma’lumki, fuqarolik jamiyatining iqtisodiy tizimida iqtisodiy erkinlik, mulkning turli shakllarining mavjudligi va ularning davlat tomonidan birdek himoyalanishi, rivojlangan bozor munosabatlari shakllangan bo‘lishi kerak. Fuqarolik jamiyati asosini xususiy mulk tashkil etib, u fuqarolik jamiyati a’zolariga erkinlik va insoniy qadr - qimmatini saqlash, iqtisodiy jihatdan davlatga ―boqimanda bo‘lib qolmaslikka imkon beradi. Xususiy mulk, xususiy tashabbus, xususiy tadbirkorlik asosida har bir shaxs o‘zining iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashi, mustahkamlashining real imkoniyati vujudga keltiriladi. Biroq, erkinlik bor joyda, albatta majburiyat ham bo‘ladi, fuqarolar qonunga muvofiq tartibda va shaklda tadbirkorlik bilan shug‘ullanmog‘i, belgilangan soliq va to‘lovlarni to‘lashlari lozim.

Huquq muhofaza qiluvchi organlar, ya’ni prokuratura, sud, militsiya, soliq va bojxona organlari nafaqat huquqbuzarliklarga qarshi kurashuvchi organlar bo‘lmay, balki fuqarolarning qonuniy huquq va erkinliklarini, manfaatlarini muhofaza etuvchi kuchli tuzilmaga aylanishi lozim bo‘ladi. Ayniqsa, sudning fuqarolar huquqini himoya etishdagi roli butunlay yuqori bo‘lishi kerak. Ma’lumki, huquqiy davlat fuqarolik jamiyati shakllangan zaminda barpo etiladi, shu bois ham huquqiy davlat qurishni maqsad qilib qo‘ygan har bir xalq, davlat, fuqarolik jamiyatini shakllantirishni ustuvor vazifa deb biladi. Fuqarolik jamiyatini mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun, uning davlat bilan o‘zaro munosabatini aniqlash joiz. Masalan, har qanday davlat o‘zaro bo‘ysunish va davlat intizomi orqali bir-biri bilan bog‘langan davlat organlari va mansabdor shaxslarning bir markazdan boshqariladigan pog‘onaviy, vertikal tizimidan iboratdir. Davlatdan farq qilgan xolda, fuqarolik jamiyati fuqarolarning va ularning turli uyushmalari, tuzilmalari o‘rtasidagi turli xil aloqadorlik, bog‘liqlik munosabatlari tizimini o‘z ichiga oladi, bu munosabatlar o‘zaro tenglikka, shaxsiy tashabbusga asoslangan. Fuqarolik jamiyatida fuqarolar qonunda man etilgan faoliyat turlaridan boshqa har qanday faoliyat bilan shug‘ullanishga haqli, ya’ni ular uchun, ―qonunda man etilmagan har qanday harakatni sodir etish mumkin degan tamoyil amal qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar uchun esa ―faqat qonunda ruxsat etilgan harakatlarnigina sodir etish mumkin degan tamoyil amal qiladi, ya’ni ular o‘zlarning kompetensiyasiga kiradigan faoliyatnigina amalga oshira oladilar. Fuqarolar o‘zlariga berilgan huquqlardan to‘la foydalanishlari mumkin, biroq, o‘z hohishiga ko‘ra ayrimlardan foydalanmasliklari ham mumkin, masalan. siyosiy partiyalarga a’zo bo‘lish, saylovda ishtirok etish kabi huquqlardan foydalanmasligi ham mumkin. Fuqarolardan farq qilgan holda, davlat organlari va mansabdor shaxslar o‘z oldilariga qo‘ygan maqsadlariga erishish uchun ularga berilgan vakolatdan foydalanishlari shart. Davlat organlari va mansabdor shaxslar o‘rtasidagi munosabat vertikal, bo‘ysunish munosabatlaridir, ya’ni bu munosabatlarning ishtirokchilari teng emas, har bir bo‘g‘in davlat organi o‘zidan yuqori turuvchi organga tashkiliy-huquqiy bo‘ysunish munosabatida bo‘ladi.

Fuqarolik jamiyatida fuqarolar va ularning turli tashkilotlari, uyushmalari, birlashmalari o‘rtasidagi munosabat gorizontal xarakterga ega bo‘lib, tenglik, itiyoriylik asosiga quriladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, fuqarolik jamiyatini shakllantirish ancha uzoq davom etadigan, murakkab jarayon bo‘lib, u iqtisod, siyosat, ijtimoiy va ma’naviy sohalarda yuksak rivojlanish ko‘rsatkichlarining mavjudligini, jamiyatning yuqori madaniyati mavjudligini taqozo etadi . Huquqiy davlat g‘oyasining shakllanishi Shu o‘rinda bir holatni, ya’ni huquqiy davlat g‘oyasining shakllanishida, uning nazariy-falsafiy asoslarining ishlab chiqilishida nemis falsafiy - siyosiy, davlat - huquqiy fikrining o‘rni o‘zgacha. Kant va Gegel qarashlarining ta’siri ostida nemis zaminida keyinchalik huquqiy davlat g‘oyasini uzil -kesil ishlab chiqishga o‘z e’tiborlarini qaratgan olimlarning yangi bir avlodi shakllangan: Robert Fon Mol (1799-1875), Karl Teodor Velker (1790-1869), Otto Bauer (1817 - 1895), Fridrix Yulius Shtal (1802 - 1861), Rudolf Fon Gneyst (1816 -1895) va b. Keyinchalik Rossiyada ham huquqiy davlat g‘oyasini shakllantirish borasida faoliyat yurgizgan qator olimlar guruhi tarkib topgan, ularni umumlashtirib ―rextshtatistlar deb ham atashgan. Buning boisi, Germaniyada birinchi bor ―huquqiy davlat atamasi shakllangan. Bu ibora dastlab 1813 yilda Karl Velker va 1824 yilda esa I.X.Frayxer Fon Aretinning ishlarida uchragan bo‘lsa, 1832 yilda nemis olimi Robert Fon Mol tomonidan birinchi bor bu atama ilmiy tahlil etilib, ilmiy muomalaga ham bir yo‘la kiritilgan. Bu atama -―Rechtstaat- ―huquqiy davlat Rossiyada XIX asrda keng tarqalgan, chunki Rossiya nemis universitetlari bilan samarali ilmiy aloqa olib borgan, shu bois bo‘lsa kerak, u hatto tarjimasiz rus ilmiy adabiyotida qo‘llangan. Rossiyada huquqiy davlat g‘oyasining izdoshlari qatorida B.N.Chicherin, P.I.Novgorodsev, M.M.Kovalevskiy, N.M.Korkunov, B.A.Kistyakovskiy va b. bo‘lgan.

Bu atama Yevropaning boshqa davlatlariga asta -sekin tarqalgan, xususan, Angliyada ―huquqiy davlat atamasi ingliz tili xususiyatlari bilan bog‘liq xolda aynan bo‘lmasada, unga mazmunan mos keluvchi ekvivalent atama ―Rule of Law ishlatilgan. Bu iboraning ma’nosi huquq boshqaruvi, huquq hukmronligi ma’nolariga yaqin. Bu iboraning shu ma’noda qo‘llanilishini boshlab bergan shaxs, Alber Venn Daysi hisoblanadi. U Oksford Universitetining professori bo‘lgan va o‘zining 1855 yilda chiqqan ―Konstitutsiyaviy huquq asoslari nomli asarida bu atamani birinchi bor ilmiy muomalaga kiritgan1. Ta’kidlash kerakki, hozirgi kunda jahondagi qator davlatlar Konstitutsiyalarida bevosita yoki bilvosita ushbu davlatlar huquqiy davlat ekanligi mustahkamlangan, masalan, 1949 yilgi GFR Konstitutsiyasida (Asosiy qonunida) bu davlatning ijtimoiy- huquqiy davlat ekanligi mustahkamlangan, xuddi shunday holatni 1978 yilgi Ispaniya Konstitutsiyasida ko‘rish mumkin, 1993 yilgi Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi ham bunday qoidani o‘zida ifodalagan. Bundan tashqari AqSH, Fransiya, Angliya, Avstriya, Gretsiya, Bolgariya, Turkiya va b. davlatlarning konstitutsiyalarida ham bu qoida mavjud. Huquqiy davlat to‘g‘risida ko‘plab tadqiqotlarning mavjudligiga qaramay, hozirgi kunda ilmiy adabiyotda huquqiy davlatning ta’rifi, tushunchasi, uning belgilari, prinsiplari, fuqarolik jamiyati bilan munosabati masalalarida umumiylik hamon qaror topmagan. Shu munosabat bilan huquqiy davlatga berilgan tariflarni qiyosiy nuqtai - nazardan qarab chiqish muayyan qiziqish uyg‘otishi tabiiydir. Taniqli huquqshunos olim V.V. Lazarevning ta’rificha, huquqiy davlat - bu nafaqat insoniylik va adolatni qaror toptirishga qaratilgan ijtimoiy qadriyatlardan biri bo‘libgina qolmay, balki shaxsning erkinligini, uning qadr va qimmatini ta’minlash va himoya qilishning amaliy instituti, byurokratiya, mahalliychilik va idorachilik bilan kurashishning vositasi hamda xalq hokimiyatchiligining amal qilish shakli hamdir1. Bu tarifda huquqiy davlat g‘oyasining sotsial qadriyat sifatidagina namoyon bo‘lmay, balki jamiyat hayotini oqilona tashkil etishning amaliy, real shakli tarzida qaror topishiga bo‘lgan ishonch ko‘rinib turibdi, albatta.

Professor A.V.Malkoning ta’rificha, huquqiy davlat - bu shunday davlatki, unda inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini eng to‘la ta’minlash, hamda hokimiyat suiiste’molliklariga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida siyosiy hokimiyatni huquq bilan asta- sekin bog‘lash uchun sharoit yaratilgan bo‘ladi2. Bu ta’rifda huquqiy davlatda hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi davlat organlari tomonidan vakolatlarni suiiste’mol qilishning oldi olinishi, huquqiy davlatni tashkil etishning prinsiplarining aniq amalga oshishi inson huquq va erkinliklarining to‘la ruyobga chiqishiga imkon yaratishi ta’kidlanadi. Taniqli huquqshunos, davlat va huquqga liberal yondoshuv vakili V.S.Nersesyansning talqinida, huquqiy davlat bu - ommaviy-siyosiy hokimiyatni tashkil etilishning va bu hokimiyat faoliyatining, hamda inson va fuqaro huquq va erkinliklarining soxiblari bo‘lgan huquq subyektlari sifatidagi individlar bilan o‘zaro munosabatining huquqiy shakli tarzida ta’riflanadi. Bu ta’rifda huquqiy davlatning jamiyat hayotini tashkil etishning huquqiy shakli ekanligi, va u ham davlatning tashkil etilishiga, ham uning faoliyatiga, hamda bu davlatning individlar bilan bo‘lgan munosabatiga birdek taaluqli ekanligi ta’kidlanadi. Professor Z.M.Islomov huquqiy davlatni ommaviy -siyosiy hokimiyatni tashkil etish va uning faoliyatining, hamda inson va fuqaro huquq va erkinliklari egasi, huquq subyektlari sifatidagi individlar bilan o‘zaro munosabatining huquqiy shakli sifatida ta’riflaydi. Yuqoridagi ta’riflardagi turlichalikka qaramay, ularda muayyan umumiylikni ta’kidlash o‘rinli. Shunday qilib, huquqiy davlat bu shunday davlatki, unda insonning huquq va erkinliklari to‘la ta’minlanadi, davlat faoliyati hokimiyatlar bo‘linishiga asoslanib, hokimiyat suiiste’molligi holatlari istisno etiladi, davlat va shaxs o‘rtasida o‘zaro huquq va majburiyatlarga asoslangan munosabat tizimi hamda huquq hukmronligi tarkib topadi.

Huquqiy davlat belgilari Aytish joizki, huquqiy davlat nazariyasi, va uning xarakterli jihatlari to‘g‘risidagi fikrlar har bir davr nuqtai-nazaridan, uning reallik va murakkabliklaridan kelib chiqilgan holda, yangi yondoshuvlar asosida talqin etiladi. Bu jarayon, bir jihatdan tabiiy hamdir, chunki har bir nazariya o‘zini taraqqiyotning har bir yangi bosqichida bir imtihondan. hayot maktabidan o‘tadi. Huquqiy davlatning mohiyatini yanada to‘liq anglab yetish uchun uning belgilari va prinsiplariga, hamda xususiyatlariga kengroq to‘xtalish zarur. Huquqiy davlatga, yuqorida berilgan ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, unga har tomonlama, keng qamrovli ta’rif berish qiyin vazifa. Bu holat, bizningcha ta’rif obyektining juda murakkab ijtimoiy - siyosiy hodisa ekanligi bilan ham tavsiflansa kerak. Huquqiy davlatning bevosita belgilari masalasi tahliliga o‘tishdan oldin, umuman huquqiy davlatni shakllantirish qator masalalarning hal etilishiga bog‘liq va bu masalalar jumlasiga, eng avvalo inson va fuqaro huquqlarini maksimal darajada ta’minlash, davlat va fuqaroning o‘zaro, bir - biri oldida mas’ulligi. jamiyat hayotida huquq hukmronligi va qonun ustuvorligi asosida qonunning nufuzini yuksak ko‘tarish, qonunga barcha huquq subyektlarining to‘la va og‘ishmay amal qilishiga erishish kabilar kiradi. Ta’kidlash joizki, huquqiy davlat mazmun va mohiyatiga totalitar va avtoritar davlatlarning aksi, ularning qarama -qarshisi hisoblanadi. Bundan xulosa shuki, huquqiy davlatni qurish, eng avvalo chinakam demokratiyani shakllantirish va uni yuqori darajaga ko‘tarishni taqozo etadi. Davlatning qurilishi va tuzilishi faqat huquqiy asoslarga tayanishi, davlatda haqiqiy qonunchilik rejimi va chinakam huquqiy tartibot amal qilishi kerak. Huquqiy davlat belgilari to‘g‘risida gap ketar ekan, shu joyda bu belgilarning amal qilishida xalq suvereniteti g‘oyasining qaror topishini ko‘rish mumkin bo‘ladi. Xalq suvereniteti bu xalqning davlat hokimiyatining yagona manbasi ekanligi bilan tavsiflanadi. Davlat suvereniteti esa davlat hokimiyatining mustaqilligini, ustuvorligini, umumiy va keng qamrovliligini anglatadi. Shu munosabat bilan, huquqiy davlatni qurishda davlat

suvereniteti bilan huquq hukmronligini birga, uyg‘unlashgan xolda mustahkamlash muhimdir. Davlat suvereniteti, bevosita davlat hokimiyatining oliyligini huquqiy tashkil etish, davlat organlari tizimining ishi va huquqiy maqomini aniqlash, siyosiy tizimning barcha bo‘g‘inlari va fuqarolar huquqiy holatini aniqlashni talab etadi. Huquqiy davlatning yuqorida ko‘rsatilgan eng muqim, barcha tomonidan e’tirof etilgan belgilaridan tashqari yana qator belgilarni ham ko‘rsatishadi. Ular qatoridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin : davlat hokimiyatining ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish yuzasidan vakolatlarining faqat davlat organlari tizimida to‘planganligi; ―hokimiyatlar bo‘linishi. ya’ni bir tizim davlat organlari tomonidan boshqasining funksiyasi egallanishiga yo‘l qo‘yilmasligi; rivojlangan fuqarolik jamiyati shakllanganligi; davlat hokimiyatining bir institut yoki bir bo‘g‘in organda jamlanib qolishining oldini oladigan mexanizmning tashkil etilishi; konstitutsiyaviy qonunning ustunligi va bevosita harakat qilishi; davlat hokimiyatining suverenligining ham qonunda, ham amalda o‘rnatish; saylov huquqi normalari asosida jamiyatning qonun chiqaruvchi organlarni shakllantirishi va qonunlarda qonun chiqaruvchilik irodaning shakllanishi va ifodalanishi ustidan nazorat o‘rnatish; 8) ichki milliy qonunchilikning xalqaro huquq normalariga va prinsiplariga mos kelishi; 9) barchaning har qanday o‘zboshimcha qarorlardan himoyalanganligi; huquqiy davlatchilikni ta’minlashning namunasi, modeli va vositasi sifatidagi sudning nufuzining o‘sganligi; qonunlarning huquqga mos kelishi va davlat hokimiyatining huquqiy tashkil etilganligi; fuqarolarning huquq va majburiyatlari birligi;

13) davlat va shaxsning o‘zaro bir - biriga mas’ulligi . Huquqiy davlatning belgilari masalasida turli fikrlar mavjudligini, biz yuqorida ko‘rsatib o‘tgan edik. Shu munosabat bilan. V.N. Protasov tomonidan ko‘rsatilgan huquqiy davlat belgilari ham e’tiborga molikdir. Biroq shuni ta’kidlash kerakki, bu ikki tasnif bir-biriga zid bo‘lmay, balki bir - birini to‘ldira-di, huquqiy davlat belgilarini o‘ziga xos tarzda guruhlaydi, xolos. V.N.Protasov huquqiy davlatning quyidagi belgilarini ajratadi: - davlat hokimiyatini inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari bilan cheklash (hokimiyat fuqarolarning ajralmas huquqlarini tan oladi); - ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquq (huquqiy qonun) ustuvorligi; - hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linish prinsipining konstitutsiyaviy - huquqiy tartibga solinishi; - rivojlangan fuqarolik jamiyatining mavjudligi; - davlat va fuqaro o‘zaro munosabatining (o‘zaro huquq va majburiyatlar, o‘zaro mas’uliyat) huquqiy shakli; - huquq tizimida qonunning ustuvorligi; - ichki qonunchilik normalarining xalqaro huquqning umume’tirof etilgan norma va prinsiplariga muvofiqligi; - Konstitutsiyaning to‘g‘ridan - to‘g‘ri harakat qilishi; -sudning yuqori nufuzga egaligi. Huquqiy davlatning belgilari haqida gap ketganda, davlat tomonidan aholining munosib hayot darajasi ta’minlash majburiyati haqida ham gapirish zarur, chunki busiz shaxsning to‘la qonli yashashi va ishlashi, ma’naviyati mustahkamlanishi mushkul. Extimol, yuqoridagi mualliflar bu jihatni, huquqiy davlatning belgisi sifatida keltirilgan rivojlangan fuqarolik jamiyatining mavjudligi tushunchasi ichida nazarda tutgan bo‘lishlari mumkin, chunki rivojlangan fuqarolik jamiyati, albatta, yuqori iqtisodiy potensialni, rivojlanish darajasini nazarda tutadi.

Huquqiy davlatning belgilari bilan uning prinsiplari1 o‘rtasida bog‘liqlik mavjud desak, biz mutlaqo mubolag‘a qilgan bo‘lmaymiz. Chunki, huquqiy davlatning prinsiplari, uning belgilari kabi mohiyatga daxldor tushunchalardir. Huquqiy davlatning prinsiplari haqida gapirishdan oldin umuman prinsiplar atamasi har qanday faoliyat asoslanadigan, yoki shu faoliyat zamirida yotadigan umumiy qoidalar, g‘oyalar tushunilishini ta’kidlash mumkin. Shundan kelib chiqqan xolda, huquqiy davlatning prinsiplari uning faoliyatining bosh qoidalari deb ko‘rsatish mumkin. Huquqiy davlatning prinsiplari - bu huquqiy davlat deb nomlana oladigan davlatning ideal konstruksiyasi (modeli)ni belgilab beruvchi bosh, asosiy g‘oyalar, talablar majmuidir. Huquqiy davlat faoliyatining asosini tashkil etadigan bu bosh g‘oyalarning shakllanishiga qator omillar ta’sir etadi, albatta, ular quyidagilardir : - - jamiyatning intellektual darajasini ko‘rsatadigan madaniyat, fan, ta’lim kabi sohalarning rivojlanish darajasi; - - mavjud davlat tuzumining adolatli, demakki huquqiy deb e’tirof etishida namoyon bo‘ladigan, jamiyatning axloqiy - ruhiy potensiyali; - davlat organlari faoliyatida huquqiy asoslarni qaror toptirishning barqaror mexanizmining bor yo yo‘qligi; - har bir inson tomonidan o‘zining erkinligi sifatidagi huquqni o‘zlashtirishi, va bu huquqni kerakli holatlarda, kerakli xajmda chegaralashi. Ma’lumki har qanday jamiyatda huquq davlat bilan fuqaro o‘rtasida bog‘lovchilik rolini o‘tab kelgan. Shunga muvofiq xolda, mazmun- mohiyatiga ko‘ra ikki xil boshqarish tarkib topgan. Bu haqda qadimgi mutafakkirlar ham keng gapirib o‘tishgan. Xukmdorning manfaatiga xizmat qiluvchi jamiyatda fuqarolarga nima qilish mumkin yoki mumkin emasligi qonunda aniq, maydalab belgilab qo‘yiladi va ―faqat qonunda ruxsat berilgan harakatlarnigina sodir etish mumkin degan prinsip amal qiladi .

Hozirgi zamon davlatining ijtimoiy - huquqiy mohiyati Huquqiy davlat tushunchasi haqida gapirganda bugungi kunda ijtimoiy davlat to‘g‘risida ham gapirish darkor. Umuman sotsial davlatchilik g‘oyasi XIX asr oxiri - XX asr boshlarida vujudga kelgan. Bu tushuncha liberal huquqiy davlatda ham bo‘lmagan yangi jihatlarning mavjudligini anglatadi. «Sotsial» (ijtimoiy) - so‘zi lotinchada umumiy, ijtimoiy, ya’ni jamiyatdagi odamlar hayotiga tegishli degan ma’noni anglatadi. Shu ma’noda barcha davlatlarni ijtimoiy davlat deyish mumkin, biroq «ijtimoiy davlat» deganda biz alohida sifat va vazifalarga ega bo‘lgan davlatni tushunamiz. Ijtimoiy davlat tushunchasi huquqiy davlat g‘oyasidan keyinrok shakllandi. Ijtimoiy davlat g‘oyasining shakllanishiga turtki bo‘lib, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardagi o‘zgarishlar xizmat qildi, ya’ni o‘sha davrdagi burjua jamiyatida uning ikki prinsipi : 1.Erkinlik prinsipi. 2.Tenglik prinsipi, aniqrog‘i bu ikki prinsip o‘rtasidagi muayyan ziddiyatni yo‘qotish zarurligi xizmat qilgan. I. Individual erkinlik tarafdorlari : - Adam Smit, - Mill (Djon Styuart) - Benjamen Konstan - Djon Lokklar davlatdan individual erkinlikni himoya qilishni, hatto davlat aralashuvidan himoya qilishni talab qilish zarurligini yoqlab chiqishdi, biroq ular bunday erkinlik oqibat natijada notenglikka olib kelishni yaxshi tushunishlari bilan birga, baribir erkinlikni ular oliy qadriyat deb hisoblaganlar. II.Tenglik prinsipi tarafdori bo‘lib, J.-J.Russo hisoblanadi, garchi u individual erkinlikni axamiyatini inkor etmasa-da, biroq hamma narsa tenglik prinsipiga bo‘ysunishiga kerak deb hisoblangan. Individual erkinlik natijasida XIX-asrning oxiriga kelib, jamiyatning mulkiy chuqurlashib, ijtimoiy portlash xavfi, ziddiyatlar tarangligi holatini (axvolini)

keltirib chiqardi, va erkinlik prinsipi o‘z ahamiyatini yo‘qota boshladi va ijtimoiy tenglik prinsipi ahamiyat kasb eta bordi - davlatning ijtimoiy-iqtisodiy sohaga aralashuvi talab etila boshlandi. Xuddi mana shu sharoitlarda ijtimoiy davlat g‘oyasi shakllana bordi, uning alohida o‘ziga xos xususiyatlari anglana bordi. Ijtimoiy davlat g‘oyasi keyinchalik ko‘pchilik tomonidan tan olina bordi va hozirgi zamon davlatlari Konstitutsiyalarida o‘zining ifodasini topdi. Birinchi bor 1949 yilda GFR Konstitutsiyasida nemis davlati ijtimoiy deb ataldi. Hozirda u yoki bu tarzda ijtimoiylik prinsipi ko‘p davlatlar Konstitutsiyalarida mustahkamlangan : Fransiya Gretsiya Italiya Niderlandiya Portugaliya Daniya Tursiya Shvetsiya Ispaniya Yaponiya Xaqiqiy ijtimoiy davlat demokratiya sharoitida, fuqarolik jamiyatidagina mavjud bo‘la oladi va u albatta huquqiy bo‘lishi kerak. Hozirgi kunda huquqiy davlat albatta ijtimoiy davlat bo‘lishi, ijtimoiy davlat esa huquqiy bo‘lmasligi mumkin emas. Umuman davlatning sotsial siyosati ildizlari qadimga borib taqaladi. Qadimgi Rim hukmdorlari oddiy xalqqa «non va tomosha» berish zarurligi to‘g‘risida qayg‘urganlar. Biroq, xaqiqiy sotsial davlatning vujudga kelishi XX-asrning 60-yillari hisoblanadi. Har bir davlat har bir o‘z fuqarosiga hech bo‘lmaganda yashash minimumini ta’minlashi kerak, keyin munosib hayot tarzini ta’minlashi lozim. Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasida (26-modda) har bir shaxs o‘zining va oilasining farovonligini ta’minlovchi hayot darajasiga ega bo‘lishiga hakli ekanligi mustahkamlangan. Ijtimoiy davlatning shakllanishi - nafaqat iqtisodiy, siyosiy jarayon, balki axloqiy jarayon hamdir . Ijtimoiy davlatning belgilari: 2. Davlat hokimiyatining demokratik tashkil etilishi; 3. Fuqarolarning, ayniqsa mansabdor shaxslarning yuksak axloqiy darajasi;

4. Qudratli iqtisodiy potensialning mavjudligi -mulkdorlarning ahvolini jiddiy o‘zgartirmasdan daromadlarini qayta taqsimlash; 5. Iqtisodning ijtimoiy yo‘naltirilgan strukturasi shakllanganligi; 6. Davlatning huquqiy rivojlanganligi; 7. Fuqarolik jamiyatining shakllanganligi; 8. Davlatning ochiq, aniq ijtimoiy yo‘naltirilgan siyosati; 9. Davlatning umumfarovonlik o‘rnatish, ijtimoiy adolatni qaror toptirish kabi maqsadlari qo‘yilishi. Bunda har bir fuqaroga : A) munosib yashash sharoitini yaratish; B) ijtimoiy himoya B) rivojlanish uchun teng boshlang‘ich imkoniyatlar - ta’minlanishi kerak. 9. Rivojlangan ijtimoiy konunchilikning mavjudligi; 10. Mamlakat Konstitutsiyasida «ijtimoiy davlat» formulasining mustaxkamlanishi. Ijtimoiy davlat funksiyalari: - unga barcha an’anaviy davlat funksiyalari xos; - uning barcha funksiyalari ijtimoiy ahamiyat, mazmun kasb etadi - ya’ni umumiy ijtimoiy funksiyasi mavjud deyish ham mumkin; - ayni paytda uning maxsus, o‘ziga xos funksiyalari ham mavjud: - ijtimoiy himoyalangan aholi qatlamlarini qo‘llash; - odamlar mehnati va sog‘ligini muhofaza etish; - oila, onalik, bolalik, otalikni muhofaza etish; - ijtimoiy notenglikni daromadlarni qayta taqsimlash bilan (soliq solish, davlat budjetining maxsus dasturlar orqali) kamaytirish; - xayriya faoliyatini rag‘batlantirish; - fundamental ilmiy tadqiqot ishlarini, madaniy dasturlarni moliyalashtirish; - - ishsizlikka karshi kurash, mexnat ta’minoti, ishsizlik nafakasini tulash; - erkin bozor iktisodi bilan davlatning iktisodiyotga ta’siri doirasi urtasidagi

muvozanatni izlash; - xalkaro sotsial xarakterdagi dasturlarda qatnashish; - jamiyatda tinchlikni saqlash hakida gamg‘o‘rlik. - MDX davlatlarida, xususan O‘zbekistonda ijtimoiy davlatni shakllantirish borasida ayrim qiyinchiliklar mavjud va ular o‘tish davrini boshidan kechirayotgan davlatlar uchun xosdir. - Bu davlatlarni sotsial davlatga o‘tish davrini boshidan kechirayotgan davlatlar deb ko‘rsatish mumkin. - agar G‘arb davlatlari avval huquqiy davlatni shakllantirib, keyin uning yangi bosqichi sifatida sotsial davlatga aylanayotgan bo‘lsa, MDX davlatlari avvalo huquqiy davlatga aylanib olishlari va shu asosda ijtimoiylik kasb etishlari kerak bo‘ladi; - o‘rta xol mulkdorlar sinfini shakllantirish kerak; - - kuchli iqtisodiy potensial shakllanishi va shu asosda mulkdorlar manfaatiga jiddiy zarar yetkazmay daromadlarni qayta taqsimlash mumkin bo‘lishi kerak; - - ishlab chiqarish va mahsulot sotishda monopoliyalar tugatilishi kerak; - - rivojlangan, yetuk fuqarolik jamiyati xali shakllanmagan; - - ma’naviyat, jamiyatning vijdoniylik darajasi kuchayishi kerak; - siyosiy partiyalar real siyosiy kuchga aylanishi lozim; - jamiyatning siyosiy, huquqiy onggi yuksalishi lozim. Ijtimoiy davlatlar - barcha davlatlar qatori, O‘zbekiston uchun ham erkin jamiyat kurishning yagona yo‘lidir. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatini shakllantirish va huquqiy davlat qurish masalalari Hozirgi kunda O‘zbekiston jamiyati huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish maqsadida kelajak sari intilmoqda. Xalqimizning bu ezgu intilishi O‘zbekistonning Asosiy qonuni - Konstitutsiyamizda o‘zining ifodasini topgan.

Davlatimiz rahbari I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz tariximizning tub burilish nuqtasida, g‘oyat xatarli va murakkab kunlarda haqiqatan ham yakkayu yagona to‘g‘ri yo‘lni - ochiq demokratik va huquqiy davlat qurish yo‘lini tanladi. Huquqiy davlat qurish murakkab, keng qamrovli va ko‘p qirrali jarayon ekanligini rivojlangan davlatlar va yangi qaror topgan davlatlarning eng yangi tarixi ko‘rsatib turibdi. Bu jarayon O‘zbekistonliklar uchun ham oson kechmasligi, qator qiyinchiliklar va to‘siqlarni yengib o‘tishga to‘g‘ri kelishi, shubhasizdir. Istiqlolning ilk kunlaridanoq eski, qotib qolgan mafkuraviy aqidalardan voz kechishga, ma’naviy yangilanishga, odamlarning qalbi va ongiga milliy istiqlol g‘oyasi tamoyillarini singdirishga qaratilgan aniq siyosat olib borildi. Biroq, shunga qaramasdan, yurtimizdagi o‘zgarish va yangilanishlar jarayonining ko‘lami kengayib, samaradorligi oshib borgani sari jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirish va yanada demokratlashtirishga ehtiyoj kuchaymoqda. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash. davlat tuzimini demokratlashtirish, bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilishda davom etmoqda. Jamiyatimizda kechayotgan yaratuvchilik jarayonlarini, xususan, huquqiy davlat barpo etish borasidagi sa’y harakatlarimizning mazmunini yanada chuqurroq anglash uchun, biz, avvalo huquqiy davlat barpo etishdagi vazifalar haqida fikr yuritishimiz, mantiqan zarurdir. Huquqiy davlat, ya’ni faoliyati huquqga asoslangan davlat haqida insonlar qadimdanoq orzu qilib kelishgan, jamiyatda huquq, qonun hukmron va ustivor bo‘lishi zarurligini anglab yetishgan, aks holda jamiyatda hokimiyatni suiiste’mol qilish, insonlarning haq-huquqlari poymol etilish xollari avj olishini bilishgan . Hozirgi kunda ko‘pchilik rivojlangan davlatlar huquqiy davlat g‘oyasini hayotga tadbiq etish yo‘lidan ketmoqda va bu sohada katta yutuqlarga erishishmoqda. Ko‘pchilik davlatlarning Konstitutsiyalarida u yoki bu shaklda huquqiy davlat g‘oyasi mustahkamlangan . Huquqiy davlat - bu huquq hukmronligi, qonun ustuvorligi, barchaning qonun va mustaqil sud oldida tengligi ta’minlanadigan, insonning huquq va

erkinliklari e’tirof etiladigan va kafolatlanadigan, hokimiyatni tashkil etish hokimiyatlar bo‘linishiga asoslanadigan demokratik davlatdir. Huquqiy davlat barpo etish vazifasi juda murakkab jarayon bo‘lib, u qator ko‘rsatkichlarga, sifatiy jihatlarga erishishni taqozo etadi, quyida biz shularga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquq hukmronligi - bu davlatning barcha fuqarolari, ya’ni oddiy fuqarodan tortib, to eng yuqori mansabdor shaxslargacha barchaning birdek huquq bilan bog‘liqligi, huquq oldida birdek javobgarligidir. Bu - barcha davlat organlari, idoralar tashkilotlar, korxonalar, muassasalar, jamoat birlashmalari, xususiy jamoalar, o‘zini -o‘zi boshqarish organlari faoliyatining huquq asosida kechishi, ularning huquq bilan bog‘liqligidir. Inson huquq va erkinliklarining kafolatlanganligi - bu ularning huquqiy jihatdan mustahkamlanganligi bilan cheklanmasdan, balki ularning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan ham kafolatlanishini taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi inson va fuqaro huquq va erkinliklarini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi. Unga ko‘ra, inson va uning qadr- qimmati, erki va huquqlari eng oliy qadriyatdir. Jamiyatimizda mulkning turli shakllarining mavjudligi, ularning birdek huquqiy maqomga va himoyaga egaligi, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlarining mavjudligi, demokratik institutlarning faoliyati, siyosiy va ma’naviy qarashlarning turli shakllari mavjudligi, mustaqil sudning shakllanishi yuzasidan olib borilayotgan ishlar inson huquqlarining real kafolatlanishiga olib borishi shubhasiz. Huquqiy davlatning shakllanishi va amal qilishida hokimiyatning mohiyati va mazmuni masalasi hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Hokimiyatning bo‘linishi prinsipi, ya’ni uning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linganligi - hokimiyat vakolatlarining suiiste’mol qilinishining oldini oladi. Bu uch hokimiyat tarmog‘i o‘zaro bir- birini tiyib, muvozanatda ushlab turish asosida amal qiladi, hamda biri boshqasining vakolatini o‘zlashtirib olmasligini nazorat qilib turadi. Huquqiy davlatni qaror toptirish uchun yetuk fuqarolik jamiyati shakllangan bo‘lishi kerak. 2005 yil 28 yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik Palatasi va Senatining qo‘shma majlisidaqilgan ma’ruzada ta’kidlanganidek, «Bizning asosiy va uzoq muddatli va strategik vazifamiz avvalgicha qoladi -bu demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish. odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‘lidan og‘ishmay, izchil va qat’iyat bilan borishdir». Bu maqsadga erishish uchun jamiyatimizda o‘z-o‘zini boshqarish asoslarini, fuqarolarning ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish zarur, ―davlatchiligimiz rivojlana borgani sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir2. Fuqarolik jamiyatida turli jamoat birlashmalari, ijtimoiy tashkilotlar, siyosiy partiyalar o‘zaro birgalikda harakat qiladi, bunda bironta ham mafkura rasmiy mafkura sifatida o‘rnatilmaydi. Bunda jamiyatning o‘zini- o‘zi boshqarish asoslari kuchayadi va kengayadi, aholining ijtimoiy faolligi yuqori darajaga ko‘tariladi, davlatning jamiyat, jamoat va xususiy shaxslar hayotiga aralishishi oqilona chegara doirasida cheklanadi. ―Fuqarolik jamiyati - ijtimoiy hayotning davlat ta’siri va aralashuvidan, ma’muriy tazyiqlardan xoli bo‘lgan hamda insonlarning xususiy turmush sohasini tashkil etuvchi munosabatlar majmuidir3. Huquqiy davlat qurishdagi muhim bir holat - davlat va inson o‘rtasidagi munosabatlarning o‘zaro mas’uliyat asosida qurilishidir. Davlat shaxsning kamoli, uning o‘sib-unishi uchun, huquq va erkinliklari amalga oshishi uchun barcha sharoitlarni yaratib berishi kerak, ayni paytda, fuqaro ham davlat oldida mas’ul, ya’ni u qonunlarga rioya etishi, o‘ziga yuklatilgan majburiyatlarni vijdonan bajarishi lozim. Huquq tizimida qonunning ustuvorligi - huquqiy davlatning belgilaridan biri bo‘lib, u davlatning barcha, hammaga taaluqli hujjatlari ichida qonunning yuqori o‘rnini, nufuzini anglatadi. Buning ma’nosi shuki, Konstitutsiya va qonunlar boshqa qonunosti normativ hujjatlariga asos, baza bo‘lib hisoblanadi. Amaldagi qonunlarga Prezident Farmonlari, hukumat qaror-lari, vazirlik va davlat qo‘mitalarining normativ xarakterdagi aktlari, mahalliy hokimiyat qarorlari - barcha- barchasi mos kelishi kerak, aks holda ular bekor qilinadi.

Huquqiy davlatning muhim yana bir muhim jihati -bu ham bo‘lsa, davlatning ichki milliy qonunchiligining xalqaro huquq normalari va tamoyillariga mos kelishi zarurligidir. O‘zbekiston xalqaro huquqning to‘la huquqli subyekti sifatida, o‘z hududida xalqaro normalarning ustuvorligini e’tirof etadi va ta’minlaydi, tegishli xalqaro konvensiyalarga qo‘shiladi va hokazo. Haqiqiy mustaqil sudning mavjudligi va sudning yuqori nufuzga egaligi - huquqiy davlatning hal qiluvchi belgilaridan muhimi ekanligi, shubhasizdir. Sud har qanday tashqi ta’sirlardan, har qanday ijtimoiy va davlat tuzilmalarining aralashuvidan xoli, faqat qonunga bo‘ysunadigan mustaqil hokimiyatga aylanishi kerak. Bu albatta, juda murakkab vazifa. Keyingi yillarda sud tizimini mustahkamlash bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi. I.Karimov ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining to‘qqizinchi sessiyasidagi ma’ruzasida ta’kidlaganidek, ―hokimiyatning uchinchi tarmog‘i bo‘lmish sud tizimini mustahkamlash, sudlarning mustaqilligini, ularning faqat qonunga bo‘ysunishini kuchaytirish borasida mohiyat - e’tiboriga ko‘ra mutlaqo yangi qadamlar qo‘yildi, desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Sudning jamiyatdagi mavqeini ko‘tarish borasidagi tadbirlardan biri, bu - prokuratura tizimi ustidan ijtimoiy nazoratni kuchaytirish, uning ayrim huquqlarini chegaralash va qisqartirish, bu huquqlarning ko‘pini sud organlariga olib berish masalasiga aniqlik kiritilganligidir. Bu o‘zgarishlarning maqsadi, odamlarda sud idoralariga jazolovchi organlarga qaraganday emas, balki insonning huquq va erkinlarini himoyalovchi tuzilma sifatida qarashlariga erishmoqdir. Huquqiy davlat barpo etishda erishish lozim bo‘lgan ko‘rsatkich va omillarning to‘la amal qilishi uchun jamiyat va uning a’zolari yuksak umumiy madaniyatga, yuqori huquqiy ong va tafakkurga, axloqiy qadriyatlarga ega bo‘lgan, jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqori bo‘lishi lozim, bularsiz yuqoridagi holatlarning amalga oshirilishi mavhum va mushkuldir. O‘zbekistondagi huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasidagi say’i harakatlarni yanada

chuqurlashtirish, ularga hozirgi kun realliklariga mos sur’at baxsh etish uchun qator tashkiliy-huquqiy ishlar amalga oshirilishi zarur. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan huquqiy davlat qurish vazifasi, o‘zida jahon davlatlari bu masalada erishgan tajriba va saboqlari hamda o‘zimizning taraqqiyotimiz xususiyatlarini mujassamlashtirgan holda amalga oshmoqda va bu jarayonlar orqaga qaytmas, muqarrarlik xarakteriga ega bilib bormoqda. Siyosiy sohada eng muhim vazifalardan biri, real, kafolatlangan so‘z, matbuot erkinligiga erishish, jamiyat va davlat hayotini oshkoralikka asoslantirish, shu maqsadda xususiy ommaviy axborot vositalari tizimini tez shakllantirish, siyosiy erkinliklarni tila kafolatlanishiga erishmog‘imiz kerak. Mamlakatdagi mavjud ko‘ppartiyaviylikni amalda, real, ishlovchi ko‘ppartiyaviy tizimga aylantirish, bu vazifaning amalga oshishi uchun avvalo jamiyatda oshkorolik, haqiqiy so‘z va matbuot erkinligi qaror topishi kerak. Aytish kerakki, huquqiy davlat g‘oyasi va uning O‘zbekistondagi amaliyoti, jamiyatimiz oldinga ilgarilab borgani sari, taraqqiyotning har bir yangi bosqichi boshlangani sari, yangi mazmun va mohiyat kasb eta boradi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, ―Sodda qilib aytganda muayyan davlat va jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi hayotning o‘zi o‘rtaga qo‘yayotgan shart va talablarning hisobga olinishini taqozo etadi. Aytish mumkinki, taraqqiyotning har bir bosqichi - bu yangi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘lidagi yangi vazifalar demakdir. Bu - hayot qonuni biz uni inkor etolmaymiz va inkor etishga haqqimiz yo‘q ―.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. -T.: Sharq.1998. 4. Karimov I.A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. -T.: O‘zbekiston. 2002.. 76 b. 5. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Xalq so‘zi, 2005 yil 29 yanvar. 6. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil 17 fevral 7. Islamov Z.M.Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. T.: Adolat 2001. 695 s. 8. Islamov Z.M. Problema vlasti: yeye ponimaniye, naznacheniye, sotsialnaya sennost.T.: 2003.TDYU nashri. 245 b. 9. Islamov Z.M. O‘zbekiston modernizatsiyalash va demokratik taraqqiyot sari.T.: O‘zbekiston.2005.264 b. 10. Problemi obshey teorii prava i gosudarstva. Uchebnik dlya vuzov. Pod red. V. S.Nersesyansa. -M: Izd. NORMA, 2004. -832s. 11. Problemi teorii gosudarstvo pravo: Uchebnoye posobiye. G‘ pod red. M.N.Marchenko. —M: Yurist,2004. 656 с.

O'xshashlar

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat

Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarining barpo etilishi

Hozirgi zamon huquqiy tizimi

Hozirgi zamon huquqiy tizimi tushunchasi

Fuqarolik jamiyati