Хoрижий мaмлaкaтлaрдa aдвoкaтурa - Huquqshunoslik - Referatlar

Хoрижий мaмлaкaтлaрдa aдвoкaтурa

Yuklangan vaqt:

01.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.099609375 KB

Ko'chirib olish

Хoрижий мaмлaкaтлaрдa aдвoкaтурa Режа: 1. Хoрижий мaмлaкaтлaр aдвoкaтурa институтлaри қиёсий-ҳуқуқий тaҳлилининг aҳaмияти .2. Россия Федерациясида адвокатура 3. Мустaқил Дaвлaтлaр ҳaмдўстлиги мaмлaкaтлaри (Укрaинa, Белoруссия, Мoлдoвa, Тoжикистoн, Қoзoғистoн, Қирғизистoн, Aрмaнистoн, Oзaрбaйжoн, Грузия) дa aдвoкaтурa 4. AҚШдa aдвoкaтурa 5. Гермaниядa aдвoкaтурa 6. Буюк Бритaниядa aдвoкaтурa 7. Жaнубий-шaрқий Oсиё мaмлaкaтлaри (Хитoй Хaлқ Республикaси, Кoрея Республикaси, Япoния)дa aдвoкaтурa 8. Aдвoкaтлaрнинг xaлқaрo жaмoaт бирлaшмaлaри 9. Бепул юридик ёрдaм вa aдвoкaтурa: xaлқaрo-ҳуқуқий жиҳaтлaр

1. Хoрижий мaмлaкaтлaр aдвoкaтурa институтлaри қиёсий-ҳуқуқий тaҳлилининг aҳaмияти Хoрижий мaмлaкaтлaр aдвoкaтурa институтлaри қиёсий-ҳуқуқий тaҳлили турли мамлакатлардаги мазкур институтнинг ўзига хос ва бир- биридан фарқловчи хусусиятларини аниқлашга ёрдам беради. Юридик фанда қиёсий-ҳуқуқий таҳлил турли ҳуқуқий тизимлар, шу жумладан адвокатурани ўрганишнинг муҳим усулларидан биридир. Таҳлилнинг бу турини қўллаш турли ҳуқуқий тизимлардаги адвокатуранинг умумий, алоҳида ва муштарак хусусиятларини аниқлаш имконини беради. Турли мамлакатлардаги адвокатура институтини ўрганишда қиёсий- ҳуқуқий таҳлилни қўллаш тизимли ва аниқ мақсадни қўзлаб амалга оширилгандагина ўз олдига қўйилган вазифаларни муваффақиятли амалга ошира олади. Адвокатура институтини ўрганишда қиёсий-ҳуқуқий таҳлилнинг турли шакллари қўлланилади. Адвокатура тарихини ўрганишда тарихий қиёсий- ҳуқуқий таҳлил қўлланилиб, адвокатуранинг ривожланиши қонуниятининг тарихий жиҳатлари ўрганилади. Кўпчилик ҳолатларда эса қиёслаш предмети турли давлатлардаги амалдаги адвокатура институти бўлади. Бу таҳлил адвокатура институтининг ҳозирги замонда ривожланиш тенденцияларини ўрганишга хизмат қилади. Адвокатурани қиёсий-ҳуқуқий таҳлил этишнинг объектлари хилма-хил бўлиши мумкин. Қиёсий тадқиқотнинг объектига қараб, у турли даражада ўтказилиши мумкин. Биринчи, нисбатан энг паст даражадаги тадқиқот – бу адвокатура тўғрисидаги ҳуқуқий нормаларни қиёслаш (микроқиёслаш)дир. Бунда қиёслашнинг объекти бўлиб, турли давлатларнинг адвокатура тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ҳисобланади. Бу даражадаги қиёслашда кўпчилик ҳолларда тегишли қонун ҳужжатларининг юридик-таҳлил жиҳатлари қиёсланади.

Иккинчи , ўрта даражадаги тадқиқотда адвокатура ҳуқуқий институтлари қиёсланади. Бунда адвокатура институтлари, бутун ҳуқуқий тизим билан боғлиқ ҳолда адвокатлик фаолияти кафолатлари ва адвокатларни ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари тадқиқот (қиёслаш) объекти бўлиб, хизмат қилади. Учинчи, юқори даражадаги тадқиқотга адвокатура институтлари ҳар томонлама қиёсланади (макроқиёслаш). Бунда турли ҳуқуқий тизимлардаги ҳозирги замон адвокатура институтлари уларнинг шаклланиши ва фаолият кўрсатиши жараёни, фаолиятининг асосий принциплари ва ҳуқуқий тартибга солиш манбалари, ижтимоий ҳимоя ва адвокатлик касбининг обруйи, адвокатлик амалиёти нуқтаи назаридан таҳлил қилинади. Тадқиқотнинг бу турли адвокатура институтлари ҳақида нисбатан тўла ва илмий асосланган хулосалар чиқариш ҳамда уни янада ривожлантиришга йўналтирилган таклифлар ишлаб чиқиш имконини беради. Қисқача килиб айтганда, турли ҳуқуқий тизимлар ва мамлакатлардаги адвокатура институтларини қиёсий-ҳуқуқий таҳлил ёрдамида ўрганиш биринчидан, ҳозирги замонда адвокатуранинг роли, функцияси ва ривожланиш қонуниятларини тушуниб етишга, иккинчидан, адвокатлик фаолиятининг ҳуқуқий асосларини, адвокатлик фаолияти амалиётини такомиллаштиришга, учинчидан, адвокатура институти билан боғлиқ назарий билимларни ўрганиш, адвокатларнинг умумий ва касбий маданиятини оширишга кўмаклашади.

2. Россия Федерациясида адвокатура “Россия Федерациясида адвокатлик фаолияти ва адвокатура тўғрисида”ги Федерал қонун 2002 йил 31 майда қабул қилинган. 2003-2004 йилларда бу қонунга қатор ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган. “Россия Федерациясида адвокатлик фаолияти ва адвокатура тўғрисида”ги Федерал қонун 5-боб ва 45-моддалардан иборат бўлиб, унда адвокатлик фаолият тушунчаси, адвокатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, адвокатлик сири, адвокат мақоми, адвокатлик фаолияти ва адвокатурани ташкил этиш ва бошқа бир қатор масалалар ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинган. “Россия Федерациясида адвокатлик фаолияти ва адвокатура тўғрисида”ги Федерал қонунда адвокатура тўғрисидаги Россия қонунчилигига биринчи бор адвокатлик фаолияти тушунчаси берилган. Мазкур қонунга кўра, адвокатлик фаолияти қонунда белгиланган тартибда адвокатлик мақомини олган шахслар томонидан ишонч билдирувчи жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш, шунингдек уларнинг одил судловдан эркин фойдаланишини таъминлаш мақсадида кўрсатиладиган малакали ҳуқуқий ёрдамдир. Ҳуқуқий ёрдамнинг малакали бўлиши ҳақидаги талаб Россия Федерацияси Конституциясининг 48 - моддаси 1 банди мазмунидан келиб чиқади. Шахс маълум ҳуқуқий муносабатлар доирасида қандай мақомга эга бўлишидан қатъи назар унга малакали ҳуқуқий ёрдам берилиши керак. Россия Федерациясининг юқорида кўрсатилган Федерал қонунининг 9 моддаси 1 бандига кўра, адвокатлик мақомини олишга талабгор бўлган шахсга қўйиладиган талаблар кўрсатилган. Унга кўра давлат аккредитациясига эга бўлган олий ўқув юртида олий юридик маълумот олган ёҳуд юридик мутахассислик бўйича илмий унвонга эга бўлган, юридик мутахассислик бўйича камида икки йил иш стажига эга бўлган ёки қонунда белгиланган муддатларда адвокатлик тузилмасида стажировка ўтаган шахслар адвокатлик мақомини олишлари мумкин. Бунда улар Россия Федерацияси субъекти адвокатлик палатаси ҳузуридаги малака комиссиясида

малака имтиҳонини топширишлари лозим. Россия Федерациясининг “Россия Федерациясида адвокатлик фаолияти ва адвокатура тўғрисида” Федерал қонунининг 9 - моддаси 4 бандида авдокатлик мақомини олиш учун юридик мутахассислик бўйича иш стажига нималар кириши аниқ кўрсатилган. Россия Федерацияси ва Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз ёки муомалага лаёқати чекланган деб топилган, шунингдек судланганлик ҳолати тугалланмаган ёки судланганлиги олиб ташланмаган шахсларнинг адвокатлик фаолияти билан шуғулланишига йўл қўйилмаслигини белгилаб қўйган. Шуни эътироф этиш керакки Россия Федерацияси қонунчилиги судланганлик ҳолатини қасдан содир этилган жиноятлар билан боғлайди. Адвокатлик мақомини олишга талабгор бўлган шахсга адвокатлик мақомини бериш ҳақидаги қарор у Россия Федерацияси субъекти адвокатлик палатаси ҳузуридаги малака ҳайъатига малака имтиҳони топширгач шу комиссия томонидан қабул қилинади. Федерал қонуннинг 10 - моддаси адвокат мақомини олишга талабгор шахсни малака имтиҳонига қўйиш тартибини белгилайди. Малака имтиҳони саволларига ёзма жавоб бериш ва оғзаки суҳбат ўтказишни ўз ичига олади. Шуни таъкидлаш керакки малака имтиҳонини топшира олмаган талабгор уни такроран топширишга камида бир йил ўтганидан кейин қўйилади. Талабгорга адвокат мақомини бериш ёки уни рад этиш тўғрисидаги қарор малака комиссияси томонидан талабгор унга адвокат мақомини бериш тўғрисидаги ариза билан мурожаат этган кундан бошлаб уч ой ичида қабул қилинади. Бу муддат қонунда малака комиссияси зарурият бўлган ҳолларда икки ой давомида талабгор тақдим этган ҳужжатлар ва маълумотларни текшириши лозимлиги белгиланганлиги билан боғлиқ. Малака ҳайъати малака имтиҳонини муваффақиятли топширган талабгорга, қонунда назарда тутилган ҳолатларни истисно қилганда бошқа сабаблар билан адвокатлик мақомини беришни рад этишга ҳақли эмас. Адвокатлик мақомини бериш рад

этилганда бундай қарор устидан судга шикоят қилиш мумкин. Малака имтиҳонига қўйилган шахсга фақат икки ҳолатдагина адвокатлик мақомини бериш рад этилиши мумкин: 1) имтиҳон натижаси қониқарсиз бўлганда; 2) имтиҳон муваффақиятли топширганидан кейин талабгор томонидан тақдим этилган ҳужжатларда ёлғон маълумотлар аниқланганда. Россия Федерацияси ва Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги қиёсий таҳлили шуни кўрсатадики, Россия Федерациясида адвокатлик фаолиятини лицензиялаш назарда тутилмаган. Талабгорга адвокатлик мақомини бериш учун тегишли малака комиссиясининг қарори кифоя қилади. Ўзбекистонда эса адвокатлик фаолияти лицензияланадиган фаолият тури ҳисобланиб, лицензия Адвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармалари ҳузуридаги малака комиссияларининг қарорига асосан тегишли адлия органлари томонидан берилади. Россия Федерациясида ҳам Ўзбекистон Республикасида ҳам малака комиссиялари Адвокатлар палатасининг органи ҳисобланмайди. Россия Федерациясида малака комиссияси таркибига адвокатлардан ташқари адлия органлари, давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи органлари ва судьялар ҳам киради. Малака комиссияси Адвокатлар палатаси органи бўлмасдан, унинг олдида ҳисобдор эмас, адвокатларнинг умумий йиғилиши (конференцияси) адвокатлар кенгаши ваколатларига малака комиссиялари ҳисоботларини эшитиш кирмайди. Ўз навбатида, Адвокатлар палатаси – нодавлат нотижорат ташкилот бўлиб, у жамоат ташкилоти эмас ва у адвокатларнинг унга ихтиёрийлик асосида киришига асосланмаган. Палата унинг аъзолари, бирон бир давлат органларининг қарори билан тугатилиши мумкин эмас. Адвокатлар палатасига аъзолик адвокатлик фаолияти билан шуғулланишнинг мажбурий шарти ҳисобланади. Давлат ва адвокатура ўзаро муносабатлари мувозанати шу билан таъминланадики, Адвокатларнинг Федерал палатаси нодавлат нотижорат

ташкилотлар – РФ субъектлари адвокатлар палаталарининг ассоциациясидир ва унинг ўзи ҳам нодавлат нотижорат ташкилоти ҳисобланади. Адвокатларнинг Федерал палатаси нодавлат ташкилот бўлиш билан бирга жамоат ташкилоти ҳисобланмайди, чунки, биринчидан – уни ташкил этувчи РФ субъектлари адвокатлар палаталари жамоат ташкилоти ҳисобланмайди, иккинчидан – у унга адвокатлар палаталарининг киришига асосланмаган. Адвокатлар томонидан кўрсатиладиган юридик ёрдамнинг юқори даражада бўлишини таъминлаш оммавий функциядир. Федарал палата оммавий функцияни амалга ошириш юкланган ташкилот сифатида оммавий ҳокимият институти бўлмасдан фуқаролик жамиятининг оммавий институтларига тегишлидир. Бу адвокатлар Федерал палатасининг мақомини ва учинчи хусусиятини, яъни у унинг аъзолари, бирон бир давлат органлари қарори билан тугатилиши мумкин эмаслигини белгилайди. Адвокатларнинг Федерал палатаси, энг аввало, Адвокатлар Федерал палатаси органлари томонидан Адвокатнинг профессионал этика кодексини тасдиқлаш, адвокатларни ахборот билан таъминлашни ташкил этиш ва умумроссия миқёсида улар ўртасида иш тажрибаси билан алмашишни таъминлаш, услубий ишларни амалга ошириш, РФ субъектлари адвокатлар палаталари ҳузуридаги малака комиссиялари мажлисларида адвокат статусини бериш масалалари бўйича ва малака комиссиялари томонидан адвокатларнинг ҳаракатлари (ҳаракатсизликлари) бўйича шикоятлар юзасидан хулосалар қабул қилишда овоз беришда фойдаланадиган бюллетенларни ишлаб чиқиш ва уларни шаклини тасдиқлаш орқали адвокатларнинг касбий яроқлилигининг ягона стандартларини таъминлайди. Адвокатлар Федерал палатасининг олий органи Адвокатлар умумроссия съезди ҳисобланади. Адвокатлар палаталари съездда тенг ҳуқуқларга ва тенг вакилликка эга бўлади. Ҳар бир адвокатлар палатаси унинг вакилларининг сонидан қатъи назар қарор қабул қилишда битта овозга эга. Адвокатларнинг умумроссия съездини чақириш Адвокатлар Федерал палатасининг ваколатига киради.

3. Мустaқил Дaвлaтлaр ҳaмдўстлиги мaмлaкaтлaри (Укрaинa, Белoруссия, Мoлдoвa, Тoжикистoн, Қoзoғистoн, Қирғизистoн, Aрмaнистoн, Oзaрбaйжoн, Грузия) дa aдвoкaтурa Мустақил Давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатларида, Ўзбекистондаги сингари, кейинги йилларда адвокатура институти жиддий ислоҳ этилди. Бу мамлакатларда адвокатура тузилиши ва фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатлари қабул қилинган бўлиб, улар айрим жиҳатлари бўйича бир бирига ўхшаш бўлиши билан бирга ўзига хос белгиларга ҳам эга. Биз биринчи навбатда уларнинг бир-биридан фарқланувчи томонларига тўхталамиз. Украинада адвокатурани ташкил этилиши ва фаолияти 1992 йил 12 декабрда қабул қилинган адвокатура тўғрисидаги қонун билан тартибга солинади. Қонунга кўра олий юридик маълумотларга эга бўлган, юридик мутахассислик бўйича иш стажи ёки адвокат ёрдамчиси бўлиб ишлаган даври икки йилдан кам бўлмаган, малака имтиҳонини топширган, адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи гувоҳнома олган ва Украина адвокати касамёдини қабул қилган Украина фуқароси адвокат бўлиши мумкин. Украинада адвокат адвокатлик фаолияти билан хусусий тартибда, ўз адвокатлик бюросини очиб, бошқа адвокатлар билан адвокатлар ҳайъатига бирлашиб, адвокатлик фирмаларида, идораларида ёки адвокатура тўғрисидаги қонун ва адвокатлар бирлашмалари уставлари асосида фаолият кўрсатувчи адвокатларнинг бошқа бирлашмаларида адвокатлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга талабгор шахсларнинг касбий тайёргарлигини текшириш ҳамда адвокатларнинг интизомий жавобгарлиги тўғрисидаги масалаларни ҳал қилиш учун Қрим Республикаси, вилоятлар, Киев ва Севастополь шаҳарларида адвокатура малака-интизомий комиссиялари тузилади. Бу комиссияларнинг ваколат муддати 3 йил бўлиб, улар икки палатадан – аттестация ва интизомий палаталардан иборат. Адвокатура малака – интизомий комиссияларини шакллантириш ва уларнинг фаолиятини ташкилий жиҳатидан таъминлаш Қрим Республикаси

вазирлар кенгаши, вилоятлар, Киев ва Севастополь шаҳар халқ депутатлари кенгашлари томонидан амалга оширилади. Аттестация палатаси 11 аъзо таркибида шакллантириб, унинг таркибига 4 адвокат, 4 судья, тегишинча Қрим Республикаси вазирлар кенгаши, вилоят, Киев ва Севастополь шаҳар халқ депутатлари кенгашларидан, адлия бошқармаларидан ва Украина адвокатлар иттифоқи бўлинмасидан биттадан вакил киради. Интизомий палата 9 та аъзо таркибида тузилиб, унга 5 та адвокат, 2 та судья, адлия бошқармаларидан ва Украина адвокатлар иттифоқи бўлинмасидан 1 тадан вакил киради. Адвокатни интизомий жавобгарликка тортиш масаласи палата аъзоларининг умумий сонидан учдан икки қисм овози билан қабул қилинади. Малака – интизомий комиссия мажлисида юрист олимлар ва халқ депутатлари маслаҳат овози билан қатнашиши мумкин. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи гувоҳнома беришни рад этиш ёки адвокатни интизомий жавобгарликка тортиш тўғрисидаги қарор устидан Адвокатура олий малака комиссиясига шикоят берилиши мумкин. Адвокатура олий малака комиссияси Украина вазирлар маҳкамаси ҳузурида ташкил этилади. Мазкур комиссия таркибига ҳар бир адвокатура малака-интизомий комиссияларидан, Украина Олий судидан, Украина адлия вазирлигидан, Украина адвокатлар Иттифоқидан биттадан вакил киради. Белоруссия Республикасида адвокатура тузилиши ва фаолияти 1993 йил 15 июндаги “Адвокатура тўғрисида”ги қонуни билан тартибга солинади. Белоруссия Республикасида олий юридик маълумотга эга бўлган, ихтисослиги бўйича 3 йилдан кам бўлмаган иш стажи бўлган ёки бундай стажига эга бўлмасада адвокатурада 6 ойдан 1 йилгача муддат стажировка ўтаган, малака имтиҳони топширган ва лицензия олган Белоруссия Республикаси фуқароси адвокатлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин.

Адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга рухсат бериш масалаларини ҳал қилиш учун Адвокатлар малака комиссияси ташкил этилади. Адвокатлар малака комиссияси таркибига камида 10 йиллик адвокатлик иш стажига эга бўлган адвокатлар, юрист-олимлар, Адлия вазирлиги ходимлари, камида 11 киши киради. Комиссия таркиби 3 йил муддатга Белоруссия Республикаси адвокатлар иттифоқи кенгашининг тақдимига кўра Белоруссия Республикаси Адлия вазири томонидан тасдиқланади. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқукини берувчи лицензия Белоруссия Республикаси адлия вазирлиги томонидан Адвокатлар малака комиссияси қарорига асосан берилади. Лицензия беришни рад этиш ҳақидаги қарор устидан қарор чиқарилган кундан бир ой ичида судга шикоят бериш мумкин. Адвокат адвокатлик фаолиятини адвокатлар ҳайъати таркибида, шунингдек, ихтиёрийлик асосида хусусий тартибда ташкил этиладиган адвокатларнинг бошқа бирлашмаларида (фирма, бюро, идора) ёхуд якка тартибда амалга ошириши мумкин. Белоруссия Республикасида вилоятлар ва Минск шаҳар адвокатлар ҳайъатлари ташкил этилади. Адвокатлар ҳайъатлари ва адвокатларнинг бошқа бирлашмалари уставлари Белоруссия Республикаси адлия вазирлиги томонидан руйхатга олинади. Якка тартибда фаолият кўрсатувчи адвокатлар халқ депутатларининг тегишли маҳаллий Кенгаши ижроия қўмитасида рўйхатдан ўтишлари лозим. Белоруссия Республикасида Адлия вазирлиги ўз ваколатлари доирасида адвокатура фаолиятини назорат қилади. Чунончи, қонун ҳужжатларига мувофиқ адвокатура фаолиятини тартибга солувчи норматив ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилади; адвокатлар ҳайъатлари раҳбар органларининг қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган қарорларининг амал қилишини тўхтатиб туради ва уларни бекор қилиш ҳақида тақдимномалар

киритади; адвокатлик фаолиятини амалга оширувчи барча шахслар томонидан қонун ҳужжатларига риоя этилишини назорат қилади; ўз ваколатлари доирасида адвокатлар ҳайъатлари фаолиятини текширишни ташкил этади; қонун ҳужжатлари талаблари бузилганлиги аниқланган тақдирда умумий йиғилиш (конференция), Адвокатлар ҳайъатлари Республика Раёсатига адвокатлар ҳайъати раисини муддатдан илгари чақириб олиш ҳақида тақдимнома киритади, аниқланган қоидабузарликларни бартараф қилиш бўйича бошқа чораларни кўради; адвокатларни интизомий жавобгарликка тортиш тўғрисида адвокатлар ҳайъатига тақдимномалар киритади ва қонунда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга оширади. Тожикистон Республикасида 1995 йил 4 ноябрда қабул қилинган “Адвокатура тўғрисида”ги конституциявий қонунга кўра адвокатлар икки тоифага бўлинади: адвокат – адвокатлар ҳайъатининг аъзоси; адвокат – вакил (адвокат - поверенный) лицензия асосида юридик ёрдам кўрсатувчи тадбиркор. Адвокатлар ҳайъати 40 тадан кам бўлмаган адвокатларнинг ташаббуси билан ташкил этилади. Таъсисчилар умумий йиғилиш чақириб, унда адвокатлар ҳайъати Уставини қабул қилишади ва раҳбар органини сайлашади. Тожикистон Республикаси адвокатлар ҳайъати, вилоят адвокатлар ҳайъатлари Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтади. Олий юридик маълумот ва юридик ихтисослиги бўйича камида 2 йиллик стажига эга бўлган ёки стажига эга бўлмасада 6 ойдан 1 йилгача стажировка ўтаган Тожикистон Республикаси фуқароси Адвокатлар ҳайъати аъзолигига қабул қилиниши мумкин. Адвокат-вакил сифатида юридик ёрдам кўрсатиш фаолияти билан шуғулланишга лицензия Тожикистон Республикаси адлия вазирлиги томонидан берилади. Адвокат-вакил сифатида ишлаш учун лицензия олишга даъвогар шахс Тожикистон Республикаси фуқаролигини, олий юридик маълумоти ва ихтисослиги бўйича икки йилдан кам бўлмаган иш стажига эга

эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларни шахсан тақдим этиши ҳамда Тожикистон Республикаси адлия вазирлигида малака имтиҳонини топшириши лозим. Лицензия беришликни рад этиш ёки лицензия беришлик ҳақидаги аризани кўрмасдан қолдириш тўғрисидаги қарор устидан Тожикистон Республикаси Олий судига шикоят қилиниши мумкин. Тожикистон Республикасида чет мамлакатлар ва Мустақил Давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатлари адвокатларининг, юридик корхона очмасдан, юридик ёрдам кўрсатиш ҳуқуқи ўзаролик асосида тан олинади. Молдова Республикасида 1999 йил 13 майда қабул қилинган “Адвокатура тўғрисида”ги қонунга кўра, адвокатура Конституцияга мувофиқ фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жисмоний ва юридик шахсларга юридик ёрдам кўрсатиш бўйича фаолиятни амалга оширувчи мустақил ноҳуқумат ҳуқуқий институтдир. Молдова Республикасида адвокатлик фаолиятининг ташкилий ҳуқуқий шакллари бу адвокатлар ҳайъатлари, якка тартибдаги адвокатлар бюролари ва адвокатлик бюролари бирлашмаларидир. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар Республика адвокатлар иттифоқига бирлашган бўлиб, бу ташкилот Молдова адвокатларининг маъмурий бошқарув органи ҳисобланади. Адвокатлар ҳайъатлари Кишинев шаҳрида, Гагауз автономияси ва барча уездларда ташкил этилган бўлиб, улар мустақил юридик шахс мақомига эга. Адвокатлар ҳайъатларининг органлари: умумий йиғилиш, кенгаш, декан ва комиссиялардир. Адвокатлар ҳайъати Кенгаши қонун ва уставда белгиланган аъзолик бадаллари ёки йиғимларни тўламаган адвокатларни олти ойгача бўлган муддатга адвокатлик фаолиятидан четлатиш ҳуқуқига эга. Якка тартибдаги адвокатлик бюроси юридик шахс ҳисобланмайди. Якка тартибдаги адвокатлик бюросида аттестациядан ўтган адвокат ўз касб

фаолиятини амалга оширади, шу билан бирга у бошқа адвокатларни ва мутахассисларни контракт асосида ишга қабул қилиши мумкин. Якка тартибдаги адвокатлик бюросида фаолият кўрсатувчи адвокатлар касб фаолиятини амалга ошириш ҳаражатларини камайтириш мақсадида Адвокатлик бюролари бирлашмасини тузишлари мумкин. Бирлашган адвокатлик бюроси юридик шахс бўлиб, сайлаб қўйиладиган раҳбар томонидан бошқарилади. Молдовада адвокатлик тузилмалари Молдова Республикаси адвокатлари иттифоқи томонидан рўйхатга олинади. Адвокатлар иттифоқининг органлари: съезд, иттифоқ кенгаши, иттифоқ раиси ва комиссиялардир. Адвокатлар иттифоқи малака, этика, интизомий ва тафтиш комиссияларини тузади. Иттифоқ кенгаши анча кенг ваколатларга эга бўлиб: - адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга берилган рухсатномани тасдиқлайди; - адлия вазирлигига лицензия бериш ёки лицензияни бекор қилиш тўғрисида тақдимнома киритади; - адвокат – стажёрни ишга қабул қилишни тасдиқлайди; - якка тартибдаги ёки бирлашган адвокатлик бюроларини руйхатдан ўтказади; - адвокатлик бюролари низомларини тасдиқлайди; - мамлакат бўйича адвокатлик гонорарининг энг кам миқдорининг ягона тарифини тасдиқлайди. Бундан ташқари Адвокатлар иттифоқи кенгаши бир йилгача бўлган муддатга адвокатлик фаолияти билан шуғулланишни тақиқлаш тариқасидаги интизомий чорани қўллашга ҳақли. Козоғистон Республикасида адвокатуранинг ташкил этилиши ва фаолияти 1997 йил 5 декабрда қабул қилинган “Адвокатлик фаолияти тўғрисида”ги Қонун билан тартибга солинади.

Козоғистон Республикасида адвокат деб адвокатлар ҳайъати аъзоси бўлган ва қонунда белгиланган тартибда адвокатлик фаолияти доирасида юридик ёрдам кўрсатишни касб асосида амалга оширувчи Козоғистон Республикаси фуқароси тан олинади. Олий маълумотга ва юридик ихтисослиги бўйича камида 2 йиллик иш стажига эга бўлган, адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензия олган шахс адвокат бўлиши мумкин. Адвокатлик лицензияси малака имтиҳонини топширган шахсга Адлия малака комиссияси тавсиясига асосан Козоғистон Республикаси адлия вазирлиги томонидан берилади. Адвокат ўз фаолиятини юридик маслаҳатхона орқали ёхуд мустақил равишда ёки бошқа адвокатлар билан биргаликда адвокатлик идораси таъсис этиб, шунингдек, юридик шахс ташкил этмасдан якка тартибда амалга ошириши мумкин. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар адвокатлар ҳайъатларига аъзо бўлишлари шарт. Адвокатлар ҳайъати вилоят, республика аҳамиятидаги шаҳар ва пойтахтда тузилади. Кўрсатилган маъмурий ҳудудларда фақат биттадан адвокатлар ҳайъати тузилиши ва фаолият кўрсатиши мумкин. Адвокатлар ҳайъатларининг асосий вазифалари: - ҳайъат аъзоларига адвокатлик фаолиятини амалга оширишда кўмаклашиш ва уларни ҳимоя қилиш; - ҳайъат аъзолари фаолиятини моддий-техник жиҳатидан ва зарур ахборотлар билан таъминлаш; - адвокатлик фаолиятини амалга ошириш устидан касбий назоратни ташкил этиш; - бепул юридик ёрдам кўрсатишни ташкил этиш, дастлабки тергов ва суд органлари талабига кўра ҳимоячи тайинлашдир. Юридик ёрдам кўрсатиш бўйича ишларни ташкил қилиш учун адвокатлар ҳайъати раёсати юридик маслаҳатхоналар ташкил этиши мумкин.

Юридик маслаҳатхона адвокатлар ҳайъатининг таркибий тузилмаси (филиали) ҳисобланади ва адвокатлар ҳайъати умумий йиғилиши (конференцияси) томонидан қабул қилинадиган Низом асосида фаолият кўрсатади. Юридик маслаҳатхонага адвокатлар ҳайъати раёсати томонидан тайинланадиган мудир раҳбарлик қилади. Адвокатлик идораси адвокатлар ҳайъати аъзоси бўлган адвокат ёки бир неча адвокат томонидан ташкил этиладиган нотижорат ташкилотдир. Бир адвокат томонидан таъсис этилган адвокатлик идораси устав асосида фаолият курсатади. Адвокатлик идораси бир неча адвокат томонидан ташкил этилганда таъсис ҳужжати таъсис шартномаси ҳам бўлиши мумкин. Козоғистон Республикасида жиноят ишлари бўйича ҳимоя фақат адвокатлар томонидан амалга оширилади. Қирғизистон Республикасида “Адвокатлик фаолияти тўғрисида”ги қонун 1999 йил 21 октябрда қабул қилинган. Қирғизистон Республикасида адвокатлик фаолияти билан тегишли лицензияга эга бўлган Қирғизистон Республикаси фуқароси шуғулланиши мумкин. Белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган деб топилган, қасдан содир этилган жинояти учун судланганлик ҳолати бўлган, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва бошқа давлат органларидан ўз шаънига доғ туширганлиги учун бўшатилган шахсларга адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга рухсат берилмайди. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланишни истовчи шахслардан имтиҳон қабул қилиш учун Адлия вазирлиги ҳузурида Малака комиссияси тузилади. Комиссия таркиби адлия вазирлиги томонидан белгиланади. Имтиҳон топшириладиган фанлар рўйхати ва имтиҳон топшириш тартиби адлия вазирлиги томонидан тасдиқланади. Малака комиссияси раиси унинг мажлисида бир йил муддатга сайланади. Қирғизистонда адвокат адвокатлик фаолиятини адвокатлик муассасаси орқали ёки якка тадбиркорлик фаолияти тарзида амалга ошириши мумкин.

Адвокатлик муассасаси – фаолиятининг асосий тури юридик ёрдам кўрсатиш бўлган ташкилот – юридик шахсдир. Адвокатлик муассасаси мулкчиликнинг ҳар қанаканги турига асосланган ташкилий-ҳуқуқий шаклда тузилиши мумкин. Адвокатлик муассасасининг таъсисчиси ҳар қанақанги юридик ёки жисмоний шахс бўлиши мумкин. Арманистон Республикасида адвокатура тузилиши ва фаолияти 1998 йил 18 июнда қабул қилинган “Адвокатлик фаолияти тўғрисида”ги қонун билан тартибга солинади. Мазкур қонунининг 4-моддасида адвокатлик фаолияти тушунчаси берилган. Адвокатлик фаолияти Конституция ва қонунлар эътироф этилган ҳуқуқни ҳимоя қилиш фаолияти тури бўлиб, юридик ёрдам олувчининг манфаатларини қонунда ман килинмаган воситалар ва усуллар билан амалга оширишга йўналтирилган. Адвокатлик фаолиятини белгиланган тартибда лицензия олган адвокат амалга ошириши мумкин. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга лицензия олиш учун шахс олий юридик маълумотга эга бўлиши, малака имтиҳонини топшириши ва тегишли гувоҳнома олиши лозим. Имтиҳон ташкил этилиши ва фаолияти “Олий юридик малака комиссияси тўғрисида”ги қонун билан тартибга солинадиган Давлат малака комиссияси томонидан ўтказилади. Адвокатлик фаолиятига лицензия олишга талабгор шахс Адвокатлар иттифоқига аъзо бўлиш ҳақида ариза беради, аризага Давлат малака комиссияси томонидан берилган гувоҳнома илова қилинади. Адвокатлар иттифоқига аъзоликка қабул қилинган шахсга 5 кунлик муддат ичида лицензия берилади. Мазкур лицензия муддатсиздир. Арманистонда “махсус лицензия” деб аталувчи лицензияни махсус дастур бўйича имтиҳон топширган Арманистон фуқаросигина олиши мумкин. Адвокат махсус лицензия олиш учун Адвокатлар иттифоқига ариза беради ва унга махсус дастур бўйича имтиҳон топширганлиги тўғрисида Давлат малака комиссияси томонидан берилган гувоҳномани илова қилади.

Махсус лицензия бериш тўғрисидаги масала тегишли адвокатлар иттифоқининг умумий йиғилишида яширин овоз бериш йўли билан ҳал қилинади. Ҳар бир адвокатлар иттифоқи бир йил давомида биттадан ортиқ бўлмаган лицензия беришга ҳақли. Махсус лицензия 5 йил муддатга берилади. Махсус лицензияга эга бўлган адвокат уни кассация судига тақдим этгач 5 кун ичида Кассация судида унинг раиси буйруғи билан рўйхатга олинади. Махсус лицензияга эга бўлган адвокат қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорлари, ҳукмлар, ажримлар, қарорлар устидан протест киритиш ва бу протестнинг Кассация судида кўрилишида унинг мажлисида ҳозир бўлиш ҳуққига эга. Адвокатлар иттифоқлари адвокатларнинг мустақил, ўз-ўзини бошқарувчи бирлашмаси бўлиб, улар жамоат ташкилотлари учун қонунда назарда тутилган барча ҳуқуқлардан фойдаланадилар. Адвокатлар иттифоқлари 50 дан кам бўлмаган адвокатлар томонидан таъсис этилиши мумкин. Адвокатлар иттифоқлари юридик шахс мақомига эга бўлиб, Кассация судида рўйхатдан ўтади. Озарбайжон Республикасининг “Адвокатлар ва адвокатлик фаолияти тўғрисида”ги қонуни 1999 йил 28 декабрда қабул қилинган. Мазкур қонуннинг 3-моддасига кўра адвокатлик фаолиятининг асосий вазифаси жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ, эркинликлари ва қонун билан муҳофаза этиладиган манфаатларини ҳимоя қилиш, уларга юқори сифатли юридик ёрдам кўрсатишдан иборатдир. Озарбайжон Республикасида олий маълумотга ва юрист ихтисослиги бўйича камида 3 йиллик иш стажига эга бўлган ёки илмий муассасаларда ва ўқув юртларида ҳуқуқ соҳасида ишлаётган, малака имтиҳонини муваффақиятли топширган шахс адвокат бўлиши мумкин. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланиши учун Адвокатлар ҳайъати аъзоси бўлиш ва адвокат қасамёдини қабул қилиш шарт.

Адвокатликка номзодларнинг касбий тайёргарлигини аниқлаш учун малака комиссияси тузилади. Малака комиссияси таркибига 9 киши, шу жумладан 3 адвокат, 3 судья ва 3 юрист-олим киради. Малака комиссияси аъзолигига адвокатлардан Адвокатлар ҳайъати Раёсати, судьялардан Озарбайжон Республикаси Олий суди томонидан тайинланади. Малака комиссиясининг қолган 3 аъзоси юрист-олимлардан тегишли ижро ҳокимияти органи томонидан тайинланади. Адвокатлик фаолияти ташкилий-ҳуқуқий шакли бўйича якка тартибда ёки юридик маслаҳатхона, адвокатлик бюроси, адвокатлик фирмаси ва бошқа ташкилий тузилмалар таркибида амалга оширилиши мумкин. Адвокатлар ҳайъатлари нодавлат, мустақил, ўз-ўзини бошқарувчи ва барча адвокатларни бирлаштирувчи ташкилот – юридик шахсдир. Адвокатлар ҳайъати аъзоси бўлмаган шахслар адвокатлик фаолияти билан шуғулланишлари мумкин эмас. Грузияда адвокатлик фаолияти 2001 йил 20 июнда қабул қилинган “Адвокатлар тўғрисида”ги қонун билан тартибга солинади. Грузияда адвокатлик мақомига эга бўлган шахс адвокатлик фаолиятини якка тартибда ёки бошқа адвокатлар билан бирга масъулияти чекланган жамият шаклида адвокатлик бюроси (идора, юридик фирма ва б.) очиб ёхуд юридик шахс мақомига эга бўлган тадбиркор сифатида амалга ошириши мумкин. Шундай қилиб Мустақил Давлатлар ҳамдўстлиги мамлакатларига аъзо давлатларда адвокатура фаолияти, бу давлатларнинг ҳуқуқий тизимидан келиб чиққан ҳолда турлича таризда тартибга солинган. 4. AҚШдa aдвoкaтурa АҚШ ҳуқуқий тизимининг мураккаблиги, Америка жамияти ҳаётида ҳуқуқий тартибга солишнинг алоҳида юқори роль уйнаши адвокатлик касбнинг ҳам алоҳида ўрнини белгилайди. АҚШ иқтисодий ва давлат сиёсий механизмида кўплаб юқори лавозимларни юристлар эгаллайди. АҚШнинг 43 президентидан 26 таси юрист бўлган, жумладан А.Линкольн, Ф,Д. Рузвельт, Г.Трумэн, Р.Никсон, Б.Клинтон ҳам юрист

бўлган, хозирги президент Б.Обама ҳам юрист. Сенаторларнинг учдан икки қисми ва АҚШ Конгресси вакиллар палатаси аъзоларининг ярмига яқини юристлардир. Штатлар губернаторларининг ярми ва дипломатларнинг 40 % ҳам юристлар. 60 йиллардан бошлаб, ҳукумат таркибида олий лавозимларнинг 45 % яқинини юристлар эгаллаган, давлат аппарати ходимларининг 25 % дан кўпини юристлар ташкил этади. АҚШда юридик таълим икки поғонали бўлиб, биринчи поғона ўрта маълумот олгандан сўнг коллежда 3-4 йил таълим берилиб, бакалавр дипломини олиш билан якунланади. Иккинчи поғона – бу махсус (касбий) олий таълим бўлиб, у ихтисослашган мактаб ёки университетларнинг коллежларида умум таълим коллежларини тугаллагандан сўнг берилади. Олий ўқув юртларига имтиҳонсиз қабул қилинади. Аммо абитуриентнинг юридик мактабда ўқиш қобилиятини аниқлаш учун тест ўтказилади. Тест абитуриентга почта орқали юборилади, у ўз навбатида тестни тўлдириб юридик мактабга почта орқали кайтаради. Таълим муддати одатда уч йил. Ўқишни тугатган битирувчи юриспруденция доктори даражасини олади. Бу юридик амалиёт билан шуғулланиш ҳуқуқини беради. Ҳуқуқ магистри даражасини олиш учун эса яна бир йил ўқиб тегишли диссертация ҳимоя қилиш ёки юридик фанлар доктори даражасини олиш учун 2-3 йил таълим олиб диссертация ёқлаш лозим. Адвокатурага кириш . Юридик олий ўқув юртининг битирувчиси диплом билан бирга адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш ҳуқуқини ҳам олади. Адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи патент олиш учун талабалар кўшимча аттестациядан ўтиши лозим. Шуни таъкидлаш керакки, патент маълум штат ҳудудида адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш ҳуқуқини беради. Адвокатлик амалиёти билан шуғулланишга рухсат бериш шартлари одатда штат олий суди томонидан белгиланади. Аммо патент бериш масаласи штат адвокатлар ассоциацияси томонидан шакллантириладиган ёки

суд ёхуд штат губернатори томонидан тайинланадиган комиссия томонидан берилади. Комиссия одатда амалиётчи юристлардан таркиб топади. Адвокатлик амалиёти билан шуғулланишга рухсат бериш масаласини ҳал қилишда комиссия номзоднинг ахлоқий хислатлари ва имтиҳон натижаларини эътиборга олади. Номзоднинг ахлоқий сифатларини ўрганишда унинг ўзи тақдим этган маълумотларни таҳлил этиш, унинг шахсини хуфиёна ўрганиш, судланганлиги, полицияга мажбурий келтирилганлиги ҳақидаги маълумотларни талаб қилиб олиш, алкоголизм ёки наркоманияга мубтало бўлган ёхуд бўлмаганлигини суриштириш, яшаш жойидаги кўшниларидан маълумот олиш орқали амалга оширилади. Имтиҳон оғзаки суҳбат ва ёзма ишдан иборат бўлиб, одатда бир неча кун давом этади. Талабгор имтиҳон топширилаётган штат ҳуқуқий нормаларини билиш, шарҳлаш ва қўллашга оид 20-30 та саволларга жавоб бериши керак. Имтиҳон комиссиясининг қарори устидан судга шикоят берилиши мумкин. АҚШда адвокатура тузилиши . Ҳар бир штатда штат адвокатлар ассоциацияси мавжуд. Кўпчилик штатларда адвокатлик фаолияти билан шуғулланувчи шахсларнинг адвокатлар ассоциациясига аъзо бўлиши мажбурий. Аммо айрим штатларда адвокатлар ассоциациясига аъзолик ихтиёрий. Адвокатларнинг ихтиёрий аъзолигига асосланган умуммиллий ташкилоти Америка юристлар ассоциациясидир. Ассоциациянинг асосий мақсади икки вазифани: биринчидан, ҳуқуқнинг ривожланиши ва одил судловни мустаҳкамлашга, фуқароларни ҳуқуқий жиҳатдан тарбиялашга кўмаклашишни; иккинчидан, ўз аъзоларига ёрдам кўрсатиш, уларнинг касб малакасини ошириш, умуман юридик касбнинг ривожланишига кўмаклашиш вазифаларини бажаришдир.

Ассоциация вазифалари қаторига касб этикаси қоидаларини белгилаш, адвокатлик фаолияти стандартларини ишлаб чиқиш, интизомий чораларни кўллаш каби масалалар ҳам киради. Ассоциация юристларнинг касбий бирлашмаси бўлиб, бирон бир муайян юридик амалиёт билан шуғулланмайди. Юристлар ассоциациясига тўланадиган аъзолик бадалларининг миқдори юристларнинг даромади, уларнинг қайси юридик муассаса ёки фирмада ишлаши билан боғлиқ эмас. Шуни таъқидлаш керакки Америка юристлар ассоциациясига нафақат амалиётчи адвокатлар, балки прокуратурада ишлаётган юристлар ҳам, шунингдек, юристконсультант бўлиб ишлаётган шахслар ҳам аъзо бўлиши мумкин. АҚШда адвокатлар фаолиятининг ташкилий шакллари . АҚШда адвокатларнинг ярмидан ортиғи якка тартибда ёки икки, уч адвокат билан бирга фаолият кўрсатади. Аммо ўз аҳамиятига кўра адвокатлик фаолиятининг асосий ташкилий шакли бўлиб, ҳар бирида 50дан ортиқ адвокат фаолият кўрсатадиган, йирик адвокатлик фирмалари ҳисобланади. Бундай фирмалар, қоида тариқасида жиноят ишлари билан шуғулланмайди, асосан таъминланган мижозлар, корпорацияларнинг ишларини олиб боришликни афзал кўришади. Адвокатлик фирмаларининг эгаси бўлиб, шериклар ҳисобланади. Шерик-адвокат катта амалий тажрибага эга бўлиб, натижада юқори даромад ва адвокатлик фирмаси фойдасидан ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлади. Фирмада ишлайдиган иккинчи гуруҳ адвокатлар-ассоциаторлар бўлиб, қоида тариқасида улар ўз мижозларига эга бўлмаган ёки жуда кам мижозлари бўлган ёш адвокатлардир. Ассоциатор фирмадан маош олиб ишлайди. Бундай фирмаларда одатда (8 йиллик) ассоциаторлик стажи белгиланади. Бу муддатда ассоциатор ўз мижозларига эга бўлиб, фирма учун иқтисодий жиҳатдан фойдали бўлиши лозим. Мазкур шартни бажараолган ассоциатор фирма шериги бўлиши, бажара олмагани эса фирмадан кетишга мажбур бўлиши мумкин.

АҚШда адвокатларнинг бир қисми штатнинг давлат бюджети томонидан молиялаштириладиган ва молиявий жиҳатдан ночор айбланувчиларга бепул юридик ёрдам кўрсатадиган “оммавий ҳимоячилар” деб юритиладиган муассасаларда фаолият юритадилар. Худди шунақанги ночорларга юридик ёрдам кўрсатадиган федерал бюджетдан молиялаштириладиган муассасалар ҳам мавжуд. Уларнинг бош ташкилоти бўлиб, Конгресс томонидан таъсис этилган ва молиялаштириладиган Юридик ёрдам кўрсатиш корпорацияси ҳисобланади. АҚШДа “адвокатлик идораси” деб аталмиш, “жамият манфаатларини ҳимоя қилувчи” адвокатлик фаолияти шакли ҳам мавжуд. Адвокатлик идоралари алоҳида мижозлар иши билан шуғулланмайди, улар айрим тоифадаги фуқароларнинг (истеъмолчилар, сайловчилар, сиёсий фаоллар, солиқ тўловчилар ва б.) ҳуқуқ ва манфаатларини ёки табиатни ва фуқароларнинг соғлиғини ҳимоя қилиб давлат ёки корпорацияларга нисбатан даъво кўзғайдилар. Кўпгина адвокатлар, ўз вазифаларини асосан суд-ҳуқуқ воситасида амалга оширадиган жамоат ташкилотларининг юридик хизматларида фаолият кўрсатадилар. Бунақанги ташкилотлар АҚШда кўплаб учрайди. Уларнинг энг машҳур ва катталари, Фуқаролик эркинликларини ҳимоя қилиш Америка иттифоқи, Рангли аҳолининг ривожланишига кўмаклашувчи миллий ассоциация, Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини муҳофаза этиш маркази, табиий ресурсларни муҳофаза этиш бўйича миллий кенгаш, Ирқий ва сиёсий қатоғонлар билан кураш миллий иттифоқидир. Адвокат хизматига ҳақ тўлаш. АҚШда ҳам Ўзбекистондаги сингари адвокат хизматига ҳақ тўлашнинг қатъий ўрнатилган тарифлар тизими мавжуд эмас. Гонорар миқдори икки томонлама шартнома асосида белгиланади. АҚШда меҳнатга соатбай ҳақ тўлаш тизими кенг тарқалган, бу адвокатлик амалиётига ҳам тадбиқ этилади. Шунингдек, адвокат ишни ютиб чиққанидагина гонорар олишини назарда тутувчи ҳақ тўлаш тизими ҳам амал қилади.

Адвокатлик фаолияти ҳуқуқий асослари . АҚШда адвокатнинг суд ишларини юритишдаги ҳуқуқлари мустаҳкамланган норматив-ҳуқуқий ҳужжат мавжуд эмас. Адвокатнинг мақоми одат, прецедент ҳуқуқи ва касб этикаси нормалари билан белгиланади. Суд ишларини юритишда адвокат иштироки шартларининг асослари АҚШ конституциясига 1791 йилда киритилган олтинчи тузатишда баён қилинган. Бу тузатиш айбланувчи жиноят содир қилинган штат ва округда қасамёд қилдирилганларнинг (присяжнийларнинг), илгари қонун билан белгиланган, тезкор ва очиқ, холис судида иши кўриб чиқилиши ҳуқуқига, айбланувчи айбловнинг моҳияти ва асосларидан хабардор қилиниш ҳуқуқига, унга қарши кўрсатув берган гувоҳ билан юзлашиш ҳуқуқига, ўзи томонидан гувоҳларни мажбурий чақиртириш ҳуқуқига ва ўз ҳимояси учун адвокат хизматидан фойдаланиш ҳуқуқига эга эканлигини назарда тутади. Ўз навбатида бу тузатишлар судларнинг қатор қарорларида ривожлантирилди. Бу суд қарорларининг моҳияти қуйидаги принциплардан иборат: адвокатга бўлган ҳуқуқ фундаментал ва одил суд учун зарур, озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши мумкин бўлган ҳар қандай шахс адвокат хизматидан фойдаланиш ҳуқуқига эга; адвокат айбланувчига ҳуқуқий муоммоларни ҳал этишига ёрдам ёки маслаҳат бериш учун унга бошқа процессуал тараф қарши турганда, процессуал ҳаракатларни амалга оширишда қатнашиши шарт. Адвокат-ҳимоячи, судланувчи ўз айбига иқрор бўлган ёки бўлмаганлигидан қатъи назар, ҳар қандай суд мажлисида қатнашиши шарт. Адвокатлик этикаси . АҚШда суд прецедентлари адвокатлик этикаси қоидаларининг асосини ташкил этади. Ҳар бир адвокат-ҳимоячи ўз мижозига нисбатан тўлиқ хайрихоҳ бўлиши шарт. Бу мажбуриятнинг бир неча жиҳатлари бор. Биринчидан, адвокатга мижоз томонидан маълум қилинган, ишга алоқадор ҳар қанақанги ахборот сир сақланиши керак. Адвокат бу ахборотни

мижозининг розилигисиз ошкор қилиши, уни давлат бу ахборотни ошкор қилишга мажбур қилиши мумкин эмас. Иккинчидан, адвокат ўз мижозига ҳақиқий адолатли судни таъминлаш учун, касб этикаси қоидаларига хилоф бўлмаган, ҳимоянинг барча усул ва воситаларидан фойдаланиши шарт. Учинчидан, адвокатда манфаатлар тўқнашуви мавжуд бўлиб, бу мижоз манфаатларини тўлиқ ва фаол ҳимоя қилишга халақит қилса, адвокат бундай мижознинг вакили бўлаолмайди. Тўртинчидан, эҳтимол энг асосийси, адвокат энг аввало мустақил бўлиши шарт. Адвокатнинг позицияси давлат айблови ёки судга боғлиқ деган шубҳага мутлақо ўрин бўлмаслиги керак. 5. Гермaниядa aдвoкaтурa Германияда адвокатурани ташкил этилиши ва фаолияти махсус қонун ҳужжатлари, 1959 йил 1 августда қабул қилинган “Адвокатура тўғрисида”ги Федерал қонун ва 1957 йил 26 июльда қабул қилинган “Адвокатлар хизматига ҳақ тўлаш тўғрисида”ги Федерал низом билан тартибга солинади. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини олиш . Адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга суд тузилиши тўғрисидаги қонунга мувофиқ судьялик вазифасини бажаришга лойиқ деб топилган шахсларгагина рухсат этилади. Судьялар ва адвокатлар учун бир хил даражадаги маълумот талаб этилади. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга талабгор шахс олий юридик маълумотга эга бўлиши ва Германия университетлари бирида олти семестр давомида ҳуқуқ бўйича курсларда таълим олиши лозим. Шундан сўнг у иккита махсус имтиҳонни муваффақиятли топшириши керак. Биринчи имтиҳон судья ёки адвокат бўлишни истаган шахс таълим олган ўқув юртида топширилади. Биринчи имтиҳонни топширган шахс 3,5 йилдан 4,5 йилгача бўлган муддат давомида суд, прокуратура, нотариат ёки адвокатурада стажировка ўтайди. Стажировка давомида стажерга маош ер ҳокимияти органларининг махсус фондларидан тўланади.

Стажировкани ўтаб бўлгач талабгор иккинчи имтиҳонни топширади. Бу имтиҳон тегишли маъмурий ҳудуд (ер) адлия вазирлиги (бошқармаси) раҳбарлигида ўтказилади. Адлия вазирлиги (бошқармаси) имтиҳон дастурини ишлаб чиқади ва имтиҳон билетларини шакллантиради ҳамда имтиҳон комиссиясини тузади. Иккинчи имтиҳонда биринчи имтиҳондан фарқли равишда талабгорнинг назарий билимлари эмас, балки касбга тайёргарлигини баҳолаш учун унинг амалий кўникмалари синовдан ўтказилади. Бу имтиҳонни топширган шахс судья ҳам, адвокат ҳам бўлиши мумкин. Мазкур умумий қоидадан истисно ҳам мавжуд бўлиб, Германия ҳуқуқ доктори илмий даражасига эга бўлган шахс стажировкани ўтамасдан ва имтиҳон топширмасдан туриб, адвокат мақомини олиши мумкин. Талабгорга адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга рухсат бериш масаласи талабгор яшаётган жойдаги маъмурий ҳудуд (ер) адлия вазирлиги (бошқармаси) томонидан адвокатларнинг ҳудудий ҳайъатининг фикри ҳисобга олинган ҳолда ҳал қилинади. Германия қонунчилигида фуқарога адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини беришни рад этиш асосларининг тугал руйхати берилган. Булар кўйидагилардан иборат бўлиб, агар фуқаро: - Федерал конституциявий суднинг қарорига асосан асосий фуқаролик ҳуқуқларининг биридан маҳрум қилинган бўлса; - суднинг қарорига кўра оммавий лавозимларни эгаллаш ҳуқуқидан маҳрум қилинган бўлса; - суднинг қарори билан адвокатурадан чиқарилган, яъни четлаштирилган бўлса; - интизомий суднинг қарори билан одил судлов органларидан бўшатилган бўлса; - адвокатлик унвонига нолойиқ бўлган хатти-ҳаракатни содир этганликда айбланган бўлса; - Германияда мавжуд бўлган ижтимоий тизимни ноқонуний йўл билан ўзгартиришга йўналтирилган ҳаракатларда иштирок этаётган бўлса;

- ўзининг жисмоний камчиликлари ёки рухий ахволи туфайли узоқ вақт давомида адвокатлик вазифаларини муносиб даражада бажариш имконига эга бўлмаса; - адвокатлик касби ва обрўйига мувофиқ бўлмаган фаолият билан шуғулланаётган бўлса; - суднинг қарори билан ўз мулкини бошқариш ҳуқуқи чекланган бўлса; - судья ёки давлат хизматини вазифасини бажараётган бўлса (бу вазифаларни жамоатчилик асосида бажариш ҳоллари бундан мустасно). Германия Федератив Республикасида федерал қонун ҳужжатларига кўра адвокатлик фаолиятининг кўйидаги турлари назарда тутилган: - юридик масалалар бўйича маслаҳат ва ахборотлар бериш; - фуқаролик процессида қатнашаётган тарафларнинг судда ва суддан ташқари органларда вакили сифатида фаолият кўрсатиш; - айбланувчи ёки судланувчининг ҳуқуқларини тергов органларида ва судда ҳимоя қилиш. Жиноят процессида адвокат жабрланувчи манфаатларини ҳимоя қилувчи вакил сифатида ҳам қатнашиши мумкин; - шартнома асосида мижознинг мулкини бошқариш; - махсус шартнома асосида юристконсульт вазифасини бажариш (адвокат фақатгина махсус шартнома асосида юристконсульт вазифасини бажариши мумкин, аммо у федерал қонунга мувофиқ расмий равишда юристконсульт бўлиб ишлай олмайди). Германияда адвокатура тузилиши ва Адвокатлар палатаси . Адвокат фақат ўзи бириктириб кўйилган суддагина адвокатлик фаолиятини амалга ошириши мумкин. Айрим ҳолларда мустасно тариқасида, фақат одил судлов манфаатларидан келиб чиқиб адвокатга бошқа судларда ҳам ишлашга рухсат берилиши мумкин. Германия Федерал Олий судида адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга рухсат этилган адвокатга ҳар қандай қуйи турувчи судларда адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга ҳеч қанақанги истисноларсиз рухсат этилмайди.

Германияда адвокатлар ҳайъатлари ҳудудий принципга асосан ташкил этилади ва бир маъмурий ҳудуддаги (ердаги) судда фаолият кўрсатаётган адвокатларни бирлаштиради. Адлия вазирлиги (бошқармаси) бир ҳудудда фаолият кўрсатаётган адвокатларнинг сони 500 нафардан ошган тақдирда иккинчи адвокатлар ҳайъатини тузишга рухсат бериши мумкин. Германиядаги барча адвокатлар ҳайъатлари Адвокатларнинг федерал палатасига бирлашади. Адвокатлар ҳайъатининг олий органи бўлиб, унинг аъзоларининг умумий йиғилиши ҳисобланади. Умумий йиғилиш адвокатлар ҳайъати раисининг ёки аъзоларининг 10 фоизидан кам бўлмаган адвокатларнинг талабига кўра чақирилиши мумкин. Йиғилишни ўтказиш билан боғлиқ ва бошқа тартиб тамойиллар адвокатлар ҳайъатининг устави ёхуд ички тартиб қоидалари билан ҳал қилинади. Умумий йиғилишнинг барча қарорлари оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади, овозлар тенг бўлганда эса, раиснинг овози ҳал қилувчи ҳисобланади. Аммо бу қоидадан ягона мустасно мавжуд. Агарда бошқарув аъзоларини сайлашда овозлар тенг бўлиб қолган тақдирда масала қуръа ташлаш йўли билан ҳал этилади. Умумий йиғилиш ҳайъат бошқарувини сайлайди, аъзолик бадаллари миқдорини ва уларни тўлаш тартибини белгилайди, адвокатлар ҳайъати аъзолари ва уларнинг оила аъзоларининг ижтимоий таъминлаш масалаларини, стажировка масалаларини, ҳайъатнинг умумий эҳтиёжларига маблағ ажратиш, бошқарув аъзолари ва адвокатлик обрўйи суди аъзоларининг харажатларини қоплаш масалаларини ҳал қилади. Адвокатлар ҳайъатининг ижро этувчи органи бошқарув бўлиб, одатда унинг таркибига 7 киши сайланади. Расмий жиҳатдан адвокатларнинг адвокатлар ҳайъатига бирлашиши мажбурий эмас. Адвокат адвокатлар ҳайъатига аъзо бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо адвокатнинг адвокатлар ҳайъатига аъзо бўлмаслиги унинг фаолиятида турли қийинчиликлар келтириб чиқаради. Жумладан, адвокатлар ҳайъатига аъзо бўлмаган адвокат ҳеч қачон Федерал Олий суд ҳузурида ишлай олмайди.

1957 йилда қабул қилинган адвокатлар хизматига ҳақ тўлаш тўғрисидаги федерал низом адвокат гонорарининг энг кам миқдори тўғрисида тарифни ҳам назарда тутади. Бу Низомга бир неча бор ўзгартиш ва кўшимчалар киритилган. Адвокатлар ҳайъати тавсия хусусиятига эга бўлган тариф ставкаларини белгилайди, лекин Адвокатлар этикаси нормалари бу тавсияларга риоя этишликни талаб килади. Германияда аҳолига адвокатлар томонидан бепул хизмат кўрсатиш амалиёти ҳам мавжуд бўлиб, бу хизмат учун ҳақ федерал бюджетдан тўланади. 6. Буюк Бритaниядa aдвoкaтурa Англияда адвокатлар бир биридан мустақил бўлган икки гуруҳга: барристерлар ва солиситорларга бўлинади. Улар бир-бирларидан ўзларининг қадриятлари, ташкилий жиҳати, вазифалари ва касб фаолияти қоидалари билан фарқланади. Солиситор. Солиситорлар – Англия адвокатларининг энг кўп сонли гуруҳи бўлиб, уларнинг умумий сони 48 мингдан ортиқ, шундан 8 мингдан ортиқ солиситорлар Лондонда фаолият кўрсатади. Солиситор мустақил адвокат бўлиб, у шахсан ёки бошқа солиситорлар билан ҳамкорликда ўз мижозларига юридик масалаларда маслаҳатлар беради. Солиситорлар одатда ер билан боғлиқ кўчмас мулк масалалари ҳақидаги ишларни олиб боради, шартномалар ва васиятнома лойиҳаларини тузади ҳамда мерос мулкларини бошқаради. Улар ўз мижозларига солиқ, суғурта, рақобат ва тадбиркорлик масалаларида тавсиялар беради. Солиситорлар суд ишларининг тайёрлов босқичини таъминлайди ва суд процессини бошлаш учун зарур чораларни кўриш ҳуқуқига эга. Улар гувоҳларни сўрайди, ўз мижозларининг топшириғига кўра аризалар ва бошқа ҳужжатлар матнини тайёрлайди. Солиситорлар фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш жараёнида тарафлар билан музокаралар олиб борадилар, кўпчилик

ҳолатларда бу музокоралар натижасида келишув битими тузишга эришилиб, иш судгача етиб бормаслиги мумкин. Ишни судда кўришда қатнашиш учун солиситор томонидан барристер таклиф этилади. Барристернинг мажбуриятига судга тақдим этиладиган зарур ҳужжатларнинг лойиҳаларини тузиш киради. Барристер келишув шартларини қабул қилиш ёки қабул қилмаслик тўғрисида маслаҳатлар беради. Агар иш судгача етиб борса, барристер суд мажлисида ҳозир бўлиши ва иштирок этиши лозим. Жиноят ишларининг кўпчилик қисми магистрат судида солиситорнинг иштирокида бошланади ва якунланади. Айрим солиситорлар суд мажлисида қатнашиш учун кичик барристерларни жалб этишади. Оғир жиноятлар тўғрисидаги ишлар Корона судида барристерлар иштирокида кўриб чиқилади. Аммо 1994 йилда барристерлар Корона судида иштирок этиш бўйича монополиясини йўкотдилар, чунки биринчи бор бир нечта солиситорлар Корона судида кўрилаётган ишлар бўйича суд мажлисида қатнашиш ҳуқуқини берувчи лицензия олдилар. Солиситорларнинг асосий иш вақти суд мажлисларида қатнашиш билан боғлиқ эмас. Уларнинг асосий вақти ҳужжатлар билан ишлаш, суддан ташқари тартиб-тамойилларда иштирок этиш, ниқоҳ тузиш ва ниқоҳни бекор қилиш билан боғлиқ юридик масалаларни ҳал қилиш, ер билан боғлиқ мулкни бошқариш, юридик шахсларнинг фаолиятига хизмат кўрсатиш ва бошқа масалалар билан шуғулланишга сарфланади. Солиситорлар магистрат судларида, графлик судларида ва бир катор трибуналларда ўзларининг адвокатлик вазифаларини бажаришлари мумкин. Юқорида кўрсатилганидек, айрим солиситорлар Корона судида қатнашиш ҳуқуқини олган бўлсаларда, бу амалиёт кенг таркалган эмас. Шунингдек улар Корона судида биринчи инстанцияда кўрилаётган ишлар бўйича ҳимоячи сифатида иштирок эта олмайдилар. Солиситорлар ўзларнинг иштирокида магистрат судларида кўрилган ишлар бўйичагина Корона суди мажлисида иш кассация тартибида кўрилаётганда қатнашиши мумкин. Солиситорлар

банкротлик ишлар бўйича Юқори суд (В ы сокий суд) мажлисларида қатнашиши мумкин. Европа суди мажлисларида солиситорлар барристерлар билан тенг ҳуқуқда катнашади. Солиситорлар контракт шартларини бажармагани учун ва зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича фуқаролик-ҳуқуқий ва суд жавобгарлигига тортилиши мумкин. Ўз лавозимида 10 йилдан ортиқ ишлаган солиситорлар рекордер этиб тайинланиши, яъни адвокатлик вазифаси билан Корона суди судьяси вазифасини ўриндошлик асосида олиб бориш ҳуқуқига эга бўлиши мумкин. Беш йилдан кам бўлмаган иш стажига эга бўлган солиситорлар Англия ва Уэльсдаги олти суд округининг бирида округ судьяси лавозимига тайинланиши мумкин. Солиситор, шунингдек, магистрат лавозимига, яъни ҳақ олиб ишлайдиган магистрат суди судьяси лавозимига ёки Олий суд аппаратига ишга тайинланиши мумкин. 1990 йилда қабул қилинган “Судлар ва юридик хизматлар тўғрисида”ги қонунга кўра солиситорлар мантия олиши, яъни барристерлар тоифасига ўтиши ва Лорд-канцлер томонидан катта барристер этиб тайинланиши мумкин. Солиситорлар ширкатга бирлашишлари мумкин, лекин улар компания таъсис этиш ҳуқуқига эга эмас. Кейинги пайтларда солиситорларнинг 100 ёки ундан ортиқ солиситорларнинг бирлаштирадиган ширкатлар тузиши кузатилмоқда. Солиситорларнинг анчагина қисми муниципал бошқарув, хусусий фирмалар ёки компанияларда юристконсульт сифатида фаолият кўрсатадилар. Юридик жамият . Солиситорлар юридик жамиятга бирлашишлари мумкин. Юридик жамият солиситорларнинг касбий ҳамжамиятининг раҳбарлик ва назорат этувчи органидир. Юридик жамият Қирол хартияси билан 1845 йилда таъсис этилган. Юридик жамиятга аъзо бўлиш ихтиёрий бўлиб, хозирда барча солиситорларнинг тахминан 85 % бу жамият аъзоси.

1974 йилда қабул қилинган солиситорлар тўғрисидаги актга мувофик Юридик жамият Лорд-канцлер ва бошқа олий судьяларнинг розилиги билан солиситорликка ўқитиш ва қабул қилиш масалаларини тартибга солувчи норматив ҳужжатлар қабул қилишга ҳақли. Юридик жамият солиситорлар ҳамжамиятига янги аъзолар қабул қилишда уларнинг малакасини текширишдан ўтказишга ҳақли. Қонунга кўра юридик жамият солиситорлар фаолиятини назорат қилиш бўйича бир катор ҳуқуқларга эга. Жумладан, юридик жамият малака имтиҳонни топширган ҳар бир солиситорни ҳисобга олади ва солиситорларнинг шахсига оид маълумотлар киритиладиган реестрни юритади. Бундан ташкари юридик жамият солиситорларнинг касб фаолияти суғурталанишини таъминлайди, у солиситорларнинг фаолиятини текширади, солиситорларнинг бухгалтерия ҳисоботи ва даромадлар бўйича ҳисоботларни юритиши билан боғлиқ масалаларни ҳал қилади ҳамда солиситорларга нисбатан интизомий ва касбий талабларни белгилайди. Барристерлар . Англияда барристерлар том маънода адвокат ҳисобланади. Барристерлар адвокатлик касби билан шуғулланувчиларнинг озчилигини ташкил этиб, уларни сони 5500 нафардан ошмайди. Фақат мантия олган ва у билан бирга судда қатнашиш ҳуқуқини олган барристерларгина Қироллик адвокати бўлиши мумкин. Қироллик адвокатлар сони 500 кишидан озгина кўпроқ. Бу барристерлар Англия адвокатурасининг тўлақонли аъзолари қаторига киради. Мантияга эга бўлмаган барристерлар адвокатлар ҳамжамиятида нисбатан пастроқ ўринни эгаллашади. Бунинг оқибатида кўпчилик барристерлар бизнес соҳасида, университетларда ва бошқа ўқув муассасаларида фаолият кўрсатишади. Барристерларнинг иши асосан судларда адвокатлик фаолиятини кўрсатиш ва ўзлари ихтисослашган ҳуқуқ соҳалари бўйича ёзма хулосалар тайёрлашдан иборат. 1990 йил “Судлар ва юридик хизматлар тўғрисида”ги қонун қабул қилинганига қадар барристерлар фақат солиситорлар билан биргаликда ишлаши мумкин эди. Янги қонун барристерларга уларнинг хизматига

мухтож бўлган мижозлар билан тўғридан тўғри битим тузиш ва улардан хизмат ҳақи олиш ҳуқуқини берди. Бундан ташқари барристерлар суд процесси иштирокчиси бўлмаган, аммо ҳуқуқ ва суд ишларини юритиш масалаларида экспертнинг ваколатли фикрини олишни истаган бошқа шахсларга ҳам юридик хусусиятдаги хизматлар кўрсатиши мумкин. Барча барристерлар икки тоифага: кичик барристерлар ва катта барристерларга бўлинади. Муваффақиятли ишлаган кичик барристер одатда 9 йилдан кейин “мантия олади”, яъни тўла қонли адвокат ҳуқуқига эга бўлади. Бундай ҳолда улар асосан судда адвокатлик фаолиятини амалга ошириш имконига эга бўладилар. Мантияга эга бўлган барристерлар бошқаларга нисбатан анча юқори гонорар олишади ва судьялар назарида юқорироқ мавқеига эга бўлишади. Судьяликка ҳам асосан мантияга эга бўлган барристерлар тайинланади. Барристерлар мижоздан ўз хизмати учун тўланиши лозим бўлган гонорарни суд тартибида ундирилишини талаб қилишга ҳақли эмаслар. Бу масалалар барристерлар ҳамжамияти ва солиситорлар ҳамжамиятининг раҳбар органлари даражасида ва касб этикаси нормалари билан тартибга солинади, чунончи Солиситорлар жамияти юридик кенгашининг қарорига кўра солиситорлар барристерлар ўз мижозларидан тегишли гонорар олишини назорат қилишлари лозимлиги ҳақида қарор қабул қилган. Барристерлар бевосита суд мажлиси залида ўз ҳаракатлари ёки нотўғри маслаҳатлари билан мижозга етказган зарари учун жавобгар эмаслар. Барристерлар судгача бўлган босқичда ёки суд залидан ташқарида йўл қўйган хатолари туфайли мижозга етказилган зарарни тўлашдан озод қилинмайдилар. 1977 йилгача катта барристер суд мажлиси залида кичик барристер ҳамроҳлигидагина ҳозир бўлишлиги тўғрисидаги қоида мавжуд эди. Бу қоида ҳозирда бекор қилинган бўлсада, барча “қора ишларни” кичик барристер бажариши одати сақланиб қолган. Шунинг учун қироллик адвокати хизматидан фойдаланишга мажбур бўлган мижоз бир пайтнинг

ўзида икки барристер хизматига, яъни ҳужжатларни тайёрлайдиган барристернинг ва суд мажлисида катнашадиган барристернинг хизматига ҳақ тўлашга мажбур. Адвокат – барристерлар ҳар қанақанги судда қатнашиши мумкин, лекин улар ширкат тузишга ҳақли эмас ва улар шу билан солиситорлардан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам барристерлар якка тартибда ёки палата таркибида фаолият кўрсатишади. Улар ўзларининг вазифасини бажариш учун бошқаларни ёллаш ҳуқуқига эга эмас. Палата барристерлар учун котибият вазифасини ўтайди. Палатада махсус хизматчи – клерк барристернинг иш фаолияти билан боғлиқ масалаларни ҳал қилади, жумладан, солиситорлар билан барристерга тўланадиган гонорар масаласини муҳокама қиладилар, палатадаги барристерлар ўртасида ишларни тақсимлайди. 1990 йил “Судлар ва юридик хизматлар тўғрисида”ги Қонун қабул қилингунига қадар солиситорлар ва бошқа мижозлар барристерлар билан фақат клерклар орқали муносабатга қириши мумкин эди. Кўрсатилган қонун қабул қилингач бу ҳолат бирмунча ўзгарди, жумладан барристерларнинг солиситорлар юридик идорасига боришига бўлган тақиқ бекор килинди. Барристерлар оммавий ахборот воситаларида ўз хизматларини таклиф этиб, эълон бериш ҳуқуқига эга бўлдилар. Аммо барристерлар мижозларни солиситорнинг тегишли хати бўлгандагина қабул қилиши мумкин. Мижозлар учун барристерни одатда солиситорлар танлашади, шунинг учун ҳам барристерлар солиситорлар билан яхши алоқалар ўрнатишга ҳаракат қилишади. Барристер у суд иннлари томонидан касбга лойиқ деб топилган тақдирдагина юридик амалиёт билан шуғулланиши мумкин. Суд иннлари бу мактаб-гильдияларидир. Моҳият жиҳатидан суд мактаб-гильдиялари барристерларнинг касбий ташкилотидир. Мактаб-гильдияга ўқиш ва амалиётни ўрганиш учун университет дипломига эга бўлган шахслар қабул

қилинади. Аммо университетда олинган таълим албатта юриспруденция билан боғлиқ бўлиши шарт эмас. Адвокатурага қабул қилиш масаласини ҳал қилиш мактаб- гильдияларнинг мутлоқ ҳуқуқидир. Барристер бўлиш учун мактаб-гильдияда камида 7 сессия, таҳминан 21 ой таълим олиш ва шундан сўнг назарий ва амалий тайёргарлик бўйича имтиҳон топшириш лозим. Имтиҳонни муваффақиятли топширган барристерликка номзод стажёр сифатида тегишли палатага бир йил муддатга бириктирилиб қўйилади. Стажировка муддати ўтгач, агарда тегишли палатада бўш жой бўлса, стажер тўлақонли барристер ҳуқуқини олади. Адвокат-барристерларнинг ўз ўзини бошқариш бош органи бўлиб, Суд иннлари сенати ҳисобланади. Сенат барристерлар ҳамжамиятининг умумий қоидаларини ишлаб чиқади, Хулқ-атвор кодексини қабул қилади ва унинг сўзсиз бажарилишини таъминлайди. Бундан ташқари Сенат адвокатура фаолиятини молиялаштиришни амалга оширадилар. Сенат таркибига 90 аъзо, шу жумладан Бош атторней, Бош солиситор, Юридик ўкитиш бўйича кенгаш раиси, судьялар - мактаб-гильдиялар бошқарувининг ҳақиқий аъзоларидан 24 киши, 39 барристерлар ва бошқалар киради. 7 . Жaнубий-шaрқий Oсиё мaмлaкaтлaри (Хитoй Хaлқ Республикaси, Кoрея Республикaси, Япoния)дa aдвoкaтурa Хитoй Хaлқ Республикaсида адвокатура. ХХРда адвокатура фаолияти 1996 йил 15 майда қабул қилиниб, 1997 йил 7 январдан кучга кирган “Адвокатлар ва юридик вакиллик тўғрисида”ги Қонун билан тартибга солинади. Қонунга кўра ХХРда адвокатуранинг вазифаси тарафларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда одил судловнинг тўғри амалга оширилишига эришишдир.

ХХРда адвокатура дейилганда адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензияга эга бўлган ва фуқароларга юридик ёрдам кўрсатувчи шахс тушунилади. Қонунга кўра Давлат кенгаши ҳузуридаги Юридик бўлим адвокатлар, адвокатлар идоралари ва ассоциациялари фаолиятига раҳбарлик қилади ва уларни назорат қилади. Адвокат мақомини олиш. Адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш учун шахс адвокат гувоҳномаси ва адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензияга эга бўлиши лозим. Адвокат гувоҳномасини олиш учун талабгор давлат томонидан ўрнатилган имтиҳонларни топшириши лозим. Касб-ҳунар коллежларида “олий ўқув юртларида юриспруденция” ихтисослиги бўйича таълим олганлиги ёки юқорироқ даражадаги ўқув юртларини тугаллаганлиги, шу жумладан, юриспруденция билан боғлиқ бўлмаган маълумот олганлиги тўғрисидаги ҳужжатга эга бўлган шахслар имтиҳонларни муваффақиятли топширган тақдирда Давлат Кенгаши ҳузуридаги Юридик бўлимдан адвокат гувоҳномасини олишлари мумкин. Адвокатлик гувоҳномасига эга бўлган, адвокатлик идорасида тўлиқ бир йил стажировка ўтаган, ижобий хулқ-атворли эканлигини кўрсатган шахслар адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга лицензия олиш учун ариза бериши мумкин. Ариза провинция, автоном ҳудуд, шаҳар ва юқори ҳокимият органлари Юридик бўлимларига берилади. Ариза қонун талабларига жавоб бериб, лицензия беришни рад этишга асос бўлувчи ҳолатлар бўлмаса, лицензия 30 кун ичида берилади. Қуйидагиларга адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга лицензия беришлик рад этилади: - агар шахс фуқаролик ҳуқуқ лаёқатига эга бўлмаса ёки фуқаролик ҳуқуқ лаёқати чекланган бўлса; - жиноий жазога тортилган бўлса, бунда эҳтиётсизлик оқибатида жиноят содир этганлар бундан мустасно;

- шахс давлат хизматидан бўшатилган ёхуд унинг адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга бўлган лицензияси чақириб олинган бўлса. Қ онунда адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга яна бир катор чекловлар назарда тутилган. Чунончи, адвокат адвокатлик амалиёти билан фақат адвокатлик идорасида шуғулланиши мумкин ва у бир пайтнинг ўзида иккитадан ортиқ адвокатлик идорасида ишлаши мумкин эмас. Давлат органида ишловчи шахс бир пайтнинг ўзида адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш ҳуқуқига эга эмас. Ҳар қандай даражадаги халқ вакиллари йиғини доимий қўмитасининг аъзоси бўлган адвокат адвокатлик амалиёти билан шуғулланиши мумкин эмас. Шунингдек, адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш учун лицензияга эга бўлмаган шахсларга адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш ёки юридик вакил бўлиш ёхуд судда иқтисодий манфаатлар тўғрисидаги ишлар бўйича ҳимояни амалга ошириш тақиқланади. Адвокатлик тузилмалари. Хитой Халқ Республикасида адвокатлик тузилмалари 3 турдаги адвокатлик идораларидан иборат: 1) давлат томонидан молиялаштириладиган адвокатлик идоралари; 2) кооператив адвокатлар идоралари; 3) шерикликка асосланган адвокатлик идоралари. Давлат маблағлари ҳисобига ташкил этилган адвокатлик идораси қонунга мувофиқ адвокатлик фаолиятини мустақил равишда амалга оширишлари лозим ва ўз мажбуриятлари бўйича ўзининг мулки билан жавоб беради. Адвокатлар кооператив адвокатлик идораси ташкил этишлари мумкин ва ўз мажбуриятлари бўйича барча мулки билан жавоб беришади. Адвокатлар шерикликка асосланган адвокатлик идораси ташкил этишлари мумкин. Шериклар бу адвокатлик идораси учун чекланмаган ва биргаликда жавобгардирлар. Адвокатлик идораси тузиш қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: - ўз номига, адресига ва уставига эга бўлиши; - қиммати 100 минг юанидан кўп бўлган мулкка эга бўлиши;

- қонун талабларига жавоб берадиган адвокатлар бўлиши. Тегишли ҳудудларнинг маъмурий органлари ҳузуридаги Юридик бўлимлар адвокатлик идораси таъсис этиш тўғрисидаги аризаларни 30 кун ичида кўриб чиқиб, ариза қонун талабларига мувофиқ бўлган тақдирда, адвокатлик идораси очишга лицензия беради. Адвокатлик идоралари жойларда тегишли Юридик бўлимларнинг рухсати билан филиал очишлари мумкин. Адвокатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари . Адвокатлар қуйидаги фаолият турлари билан шуғулланиш ҳуқуқига эга: - фуқаролардан, юридик шахслар ва бошқа ташкилотлардан юрист- консульт ишини бажаришга топшириқлар олиш; - фуқаролик ва маъмурий ишлар бўйича судда низолашаётган тарафларнинг юридик вакили бўлиш ва процессда иштирок этиш; - жиноят ишлари бўйича гумон қилинувчиларга ҳуқуқий масалаларда маслаҳатлар бериш, судга шикоят бериш ва судга гумон қилинувчини гаровга озод қилиш тўғрисида илтимоснома билан мурожаат этишда уларнинг вакиллари сифатида ҳаракат қилиш; жиноят иши бўйича гумон қилинувчининг ёки айбланувчининг ҳимоячиси бўлиш ёки суд томонидан ҳимоячиликка тайинланиш; - мустақил айбловчи сифатида ҳаракат килаётган хусусий тарафнинг, жабрланувчининг ёки уларнинг яқин қариндошларининг судда вакиллик қилиш тўғрисидаги таклифини қабул қилиш ва суд процессида иштирок этиш; - апелляция беришда вакил сифатида ҳаракат қилиш; - низолашишда иштирок этаётган тарафларнинг воситачиликда ва арбитражда қатнашиш тўғрисидаги таклифини қабул қилиш; - низолашишда иштирок этаётган тарафларнинг ўрнига суд процессида иштирок этиш ва юридик хизмат кўрсатиш тўғрисидаги таклифини қабул қилиш;

- қонун ҳужжатлари бўйича маслаҳатлар бериш, топшириқга кўра судда иш юритиш учун зарур ҳужжатларни ёхуд бошқа юридик ҳужжатларни тузиш. Юристконсульт сифатида фаолият кўрсатаётган адвокат ўз мижозига тегишли юридик масалалар юзасидан маслаҳатлар бериши, юридик ҳужжатлар лойиҳасини тайёрлаши ёки юридик ҳужжатларни қанчалик тўғри эканлигини текшириши, суд процесси воситачилик ва арбитражда вакиллик вазифасини бажариши, мижозининг топшириғига кўра бошқа юридик ишларни юритиши, мижозининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиши лозим. Суд процесси билан боғлиқ, худди шунингдек суд процесси билан боғлиқ бўлмаган юридик ишларда вакил сифатида ҳаракат килаётган адвокат унга мижоз томонидан берилган ваколатлар доирасида ўз мижозининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилади. Жиноят ишида ҳимоячи сифатида ҳаракат килаётган адвокат гумон қилинувчи ёки айбланувчининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишда гумон қилинувчи ёки айбланувчи айбсизлигини исботлаш мақсадида фактларга ва қонунга асосланган ахборот, материалларни ва ўз фикрини тақдим этишга ҳақли. Кўрсатилган ахборот, материаллар ва фикр ҳимоя остидаги шахсга тайинланадиган жазони енгиллаштириш ёки уни жавобгарликдан озод этиш мақсадида ҳам тақдим этилиши мумкин. Адвокатга ўз ишини олиб боришни топширган мижоз унинг хизматидан воз кечиши ва ўз ҳимоячиси ёки вакили сифатида бошқа адвокатни тайинлаши мумкин. Аммо адвокат ишга киришганидан сўнг ҳимоячи ёки вакил сифатида қабул қилган мажбуриятларидан етарли асосларсиз воз кечиши мумкин эмас. Агарда унга топширилган иш қонунга хилоф бўлса ёки мижоз қонунга хилоф фаолият билан шуғулланиш учун адвокатнинг хизматидан фойдаланаётган бўлса ёхуд фактларни яширса, адвокат мазкур иш бўйича ҳимоячи ёки вакиллик мажбуриятини бажаришдан бош тортишга ҳақли.

Адвокатга адвокатлик фаолиятини амалга оширишда қуйидагилар тақиқланади: - мижоздан ишни олиб бориш тўғрисидаги топшириқни ўз- бошимчалик билан қабул қилиш (мижоз билан ишни олиб бориш тўғрисидаги битим адвокатлик идораси томонидан тузилади), мижоздан ҳақ олиш, мижоздан пул ёки унинг шахсий мулкини қабул қилиш; - низода иштирок этаётган икки тараф томонидан низолашаётган ҳуқуқ ва манфаатларини ўзлаштириш, шу йўл билан юридик хизмат кўрсатишда вужудга келган имкониятлардан фойдаланиш, ёки процессда иштирок этаётган қарши тарафдан пул ёки шахсий мулкларни қабул қилиш; - судья, давлат прокурори ёки ҳакамлик судьяси билан учрашиш тартибини бузиш; - судьяни, давлат прокурорини ёки ҳакамлик судьясини ёхуд бошқа тегишли шахсларни меҳмон қилиш ёки уларга совғалар ёки пора таклиф қилиш ёхуд процесс иштирокчиларини пора беришга ундаш; - сохта далиллар тақдим этиш, фактларни яшириш, қўрқитиш ёки ваъдалар бериш йўли билан бошқа шахсларни сохта далиллар тақдим этиш ёки фактларни яширишга кўндириш, ёхуд процессда иштирок этувчи қарши тарафнинг қонуний йўл билан далиллар йиғишига қаршилик кўрсатиш; - судда ёки арбитраж судида тартибни бузиш ёхуд ишнинг кўриб чиқилишига халақит қилиш. Илгари судья ёки давлат прокурори бўлиб ишлаган адвокатларга халқ суди ёхуд прокуратурадаги ўз лавозимидан кетганидан сўнг икки йил давомида суд процессида вакил ёки ҳимоячи сифатида қатнашиш тақиқланади. Адвокатлар ассоциациялари . Адвокатлар ассоциациялари адвокатларнинг жамоат ташкилоти ва ўз ўзини назорат қилувчи ташкилоти бўлиб, юридик шахс мақомига эга. Хитой Халқ Республикасида умуммиллий миқёсда Адвокатларнинг умумхитой ассоциацияси ва адвокатларнинг маҳаллий ассоциациялари фаолият кўрсатади. Адвокатларнинг маҳаллий

ассоциациялари барча провинцияларда, автоном туманларда ва марказга бўйсунувчи шаҳарларда тузилади. Туманларга бўлинган шаҳарларда зарурат бўлганда адвокатларнинг туман ассоциациялари ҳам ташкил этилиши мумкин. Бошқа давлатлардан фарқли равишда Хитой Халқ Республикасида адвокатлар ассоциацияларининг намунавий уставлари адвокатлар ассоциациялари аъзоларининг умумхитой йиғилиши томонидан ишлаб чиқилади ва рўйхатдан ўтказиш учун Давлат кенгаши ҳузуридаги Юридик бўлимга тақдим этилади. Адвокатларнинг адвокатлик идораси жойлашган жойдаги маҳаллий адвокатлар ассоциациясига аъзо бўлишлари мажбурий. Маҳаллий адвокатлар ассоциацияларидан бирига аъзо бўлиб кирган адвокат Адвокатларнинг умумхитой ассоциациясининг ҳам аъзоси бўлади. Адвокатлар ассоциациялари қуйидаги мажбуриятларни бажаради : - адвокатларнинг ўз фаолиятини қонунга мувофиқ амалга оширишини таъминлайди, адвокатларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилади; - адвокатларнинг иш тажрибасини умумлаштиради ва тарқатади; - адвокатларнинг малакасини ошириш ишлари билан шуғулланади; - адвокатларнинг адвокатлик касб-этика қоидалари ва интизомга риоя қилишини текширади ва назорат қилади; - чет мамлакатлар адвокатлари билан ташқи муносабатларини ривожлантиради; - ишларни олиб боришда адвокатлар ўртасида вужудга келган низоларни ҳал қилади; - қонунда назарда тутилган бошқа мажбуриятларни бажаради. Адвокатлар ассоциацияси адвокатларни мукофотлаш ва жазолаш ҳуқуқига эга. Кoрея Республикaсидa aдвoкaтурa. Кореяда адвокат жамиятнинг энг ҳурматли аъзоларидан бўлиб, адвокат мақомини олиш жуда қийин. Лекин

ҳар бир шахсда адвокат мақоми олиш учун малака имтиҳонини топшириш имкони бор. Адвокатлик малака имтиҳонини топшириш учун олий юридик маълумот, умуман олий маълумот ҳам талаб қилинмайди. Аммо адвокат мақомини олиш жараёни анчагина мураккаб. Малака имтиҳони иккита ёзма иш ва оғзаки суҳбатдан иборат. Имтиҳон жараёнида талабгорнинг юридик билими синалиши билан бир қаторда унинг ҳуқуқий маданият даражаси, умумий маълумоти, миллий тарихни ва маданиятни, этикет ва корейс жамияти қадриятларини қанчалик билиши атрофлича баҳоланади. Адвокат мақомини олишга танлов жуда катта бўлиб, бу Кореяда адвокатурага қабул қилишлик учун лимит ўрнатилганлиги билан ҳам боғлиқ. 1996 йилга қадар бир йилда фақат 300 гача адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга лицензия бериш мумкин эди. Фақат 1996 йилга келиб, лицензиялар сони 1000 гача кўпайтирилди. Малака имтиҳонларини топширишнинг мураккаблигидан шу нарса ҳам далолат берадики, 1997 йилдан 2000 йилгача лицензия олишга талабгор шахсларнинг фақат 3 фоизгина малака имтиҳонини муваффақиятли топшира олишган. Малака имтиҳонини муваффақиятли топширишнинг ўзигина кифоя қилмайди. Малака имтиҳонини муваффақиятли топширганлар адвокатлик фаолияти билан шуғулланишдан илгари албатта икки йил давомида Ҳуқуқий тадқиқотлар ва стажировкалар давлат институтида таълим олишлари шарт. 1981 йилгача адвокат, судья ёки давлат прокурори лавозимида тажриба орттириши ва шундан сўнгина ўзининг адвокатлик кабинетини очиши мумкин эди. Унинг фаолияти мутлақо фуқаролик ва жиноят процесси билан боғлиқ эди. Кейинги йилларда Корея Республикаси давлат курилиши, иқтисодиёти ва маданиятида юз берган жуда катта ижобий ўзгаришлар, иқтисодиётнинг ривожланиши билан бирга адвокатура институтини ривожланишига ҳам олиб келди. 1980 йиллардан бошлаб Кореяда йирик адвокатлик идоралари, кейинчалик эса юридик фирмалар вужудга кела бошлади. Корпоратив ҳуқуқ, қимматбаҳо коғозлар бозорида, солиқ ҳуқуқи, экология ҳуқуқи ва

монополияга қарши қонунчилик соҳасида хизмат кўрсатувчи адвокатлар сони кескин ошди. 2009 йил бошларига келиб, Кореяда фаолият кўрсатаётган адвокатлар сони 10 мингдан ошди. Холбуки, 2002 йилда Кореяда 5 минг адвокат фаолият кўрсатган. Кореяда, мутахассисларни фикрига караганда, юз бераётган иқтисодий ўзгаришлар, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга берилаётган эътибор ва эркин савдони ривожланиши яқин 7 йилда адвокатлар сонининг икки баробар ошишига олиб келади. Адвокатлик мақомини олган шахс адвокатлик амалиёти билан шуғулланиш учун Корея Республикаси адвокатлар ассоциациясидан рўйхатдан ўтиши лозим. Бунинг учун у ўзи аъзо бўлмоқчи бўлган маҳаллий адвокатлар ассоциациясига ариза беради. Аризани қабул қилиб олган Адвокатларнинг маҳаллий ассоциацияси талабгор адвокатлик амалиёти билан шуғулланишга лойиқ ёки лойиқ эмаслиги тўғрисидаги фикрини илова қилган ҳолда уни Корея Республикаси адвокатлар ассоциациясига юборади. Адвокатлар ассоциацияси масалани ижобий ҳал қилган тақдирда адвокатни рўйхатга олади ва бу ҳақида унга хабар қилади. Агарда ариза берган адвокат рўйхатга олиниши мумкин эмас деган хулосага келинса ва бу ҳақида махсус қўмита қарор қабул қилса, рўйхатга олиш рад этилиши мумкин. Адвокатура фаолиятини ташкил этиш, ҳокимиятни суистемол қилиш ва коррупцияга қарши қураш, ижтимоий адолатни ва инсон ҳуқуқларини таъминлашда Корея Республикаси адвокатлар ассоциацияси муҳим роль ўйнайди. Ҳозирда фаолият кўрсатаётган Корея адвокатлар ассоциацияси 1952 йил 29 августда ташкил этилган бўлсада унинг тарихи 1907 йил 23 июнда ташкил этилган Хонсунг адвокатлари ассоциациясига бориб тақалади. Корея Республикаси адвокатлар ассоциацияси мамлакатда фаолият кўрсатаётган барча адвокатларни ўзида бирлаштирган жамоат бирлашмасидир. Ассоциациянинг таркибида 14 маҳаллий адвокатлар ассоциацияси фаолият кўрсатади. Ассоциация адвокатурани ташкил этиш ва фаолиятини назорат қилиш, адвокатларнинг қонун ва этика нормаларига

риоя этишини таъминлаш, уларга нисбатан интизомий жазо чораларини қўллаш, адвокатларнинг шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш, қонун ҳужжатларини такомиллаштириш, халқаро ҳамкорлик ва тажриба алмашиш ишларини йўлга қўйиш ва бошқа вазифаларни амалга оширади. Ассоциация корейс жамияти ҳаётида муҳим роль ўйнайди ва ижтимоий аҳамиятга молик вазифаларни ҳам амалга оширади. Чунончи ассоциация ҳузурида Инсон ҳуқуқлари бўйича махсус қўмита ташкил этилган бўлиб, у мамлакатда инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши аҳволи ва давлат органлари томонидан инсон ҳуқуқларини бузиш ҳолларни ўрганади, инсон ҳуқуқлари бўйича қонунларга риоя этилиши устидан мониторинг ўтказади. Қўмита ҳар йили Инсон ҳуқуқлари бўйича маъруза тайёрлайди. Ассоциация аъзолари ҳуқуқий ёрдамга муҳтож, тўлов қобилиятига эга бўлмаган ёки тўлов қобилияти чекланган фуқароларга бепул юридик ёрдам кўрсатишади. Япoниядa aдвoкaтурa. Японияда 1947 йил 3 майда кучга кирган Япония Конституцияси қабул қилингунга қадар ишонч билдирилганлар бирлашмаси ҳам, адвокатлар ҳам Адлия вазирлиги орқали давлат томонидан назорат қилинар эди. Бунинг оқибатида адвокатлик фаолияти соҳасидаги ишларнинг миқдори бир қадар ошган бўлсада, адвокатуранинг фаолияти сезиларли даражада қисқарган эди. Япония Конституциясининг қабул қилиниши адвокатура ташкил этилишининг кескин ўзгариши ҳамда жадал ривожланишига олиб келди. Юридик хизматлар кўрсатиш тизимини тўлиқ қайта ташкил этишда юрист касби мамлакатда фуқаролик ҳуқуқлари ва инсоннинг фундаментал ҳуқуқларини қуллаб-қуватлашга хизмат қилиши керак деган ғояга таянилди. Бу ғоя 1949 йил май ойида қабул қилинган адвокатлик фаолияти тўғрисидаги қонун нормаларига ҳам сингдирилган. Японияда адвокатлик мақомини олиш учун давлат имтиҳонини топшириш ва Юридик тадқиқотлар ва тайёрлаш институтида икки йиллик стажировка ўташ талаб қилинади. Мазкур институтда адвокатлар, судьялар

ва давлат айбловчилари биргаликда таълим олишади. Бу ўз навбатида адвокатга судья ёки давлат айбловчиси лавозимини эгаллаш, судья ёки давлат айбловчисига эса адвокат мақомини олиш имконини беради. Бундан ташкари қуйидаги шахслар ҳам адвокатлик мақомини олиши мумкин: - Олий суднинг собиқ судьялари (шуни назарда тутиш керакки, Японияда олий юридик маълумотга эга бўлмаган мутахассислар ҳам Олий суд судьяси бўлиши мумкин); - давлат имтиҳонини топширганидан сўнг 5 йилдан кам бўлмаган муддат давомида судларда, Адлия вазирлигида, Вакиллар палатасида, Маслаҳатчилар палатасида ёки ҳукумат муассасаларида ихтисослашган юридик ишларга жалб этилган шахслар; - узоқ вақт давомида (5 йилдан кам бўлмаган) олий ўқув юрти ёки олий ўқув юртидан кейинги таълим дастури бўйича университетда ҳуқуқ профессори ёки доценти лавозимини эгаллаган шахслар. Қонунга кўра барча адвокатлар Япония адвокатлар федерациясининг аъзоси бўлишлари шарт. Адвокатлик амалиёти билан шуғулланишни хоҳлаган шахслар ўзи аъзо бўлмоқчи бўлган адвокатларнинг махаллий ассоциациясига ариза бериши ва ўзининг Япония адвокатлар федерацияси томонидан юритиладиган адвокатлар рўйхатига киритилишига эришиши лозим. Чет эл адвокатлари Японияда юридик хизмат кўрсатиш учун махсус аттестациядан ўтишлари лозим. Япония адвокатлар федерацияси 1949 йил 1 сентябрда ташкил этилган бўлиб, ҳозирда унинг таркибига адвокатларнинг 52 та маҳаллий ассоциациялари киради. Адвокат Япониянинг барча судларида қатнашиш ҳуқуқига эга. Японияда фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини суд орқали ҳимоя қилишда фақат адвокат мақомига эга бўлган шахслар қатнашиши мумкин. Адвокатлик фаолияти тўғрисида қонунда Адвокатлар федерациясининг вазифалари адвокатлар бирлашмаларининг бирлигини ва юристлар ишини яхшилаш ҳамда ривожлантириш мақсадида барча адвокатлар ва адвокатлар

ассоциациялари фаолиятига раҳбарлик қилиш, уларнинг фаолиятини кузатиб бориш ва ҳамкорлигини таъминлаш эканлиги мустаҳкамлаб қўйилган. Федерация кўрсатилган вазифаларни адвокатларнинг маҳаллий ассоциациялари билан биргаликда бажаришда адвокатлик фаолиятини бошқариш масалалари бўйича судлар, ҳукумат органларидан тўлиқ мустақилдирлар. Федерация ва адвокатларнинг маҳаллий ассоциацияларининг автономлиги қуйидагиларда ҳам намоён бўлади: 1) қонунга кўра адвокатуранинг тузилиши ва уни бошқаришга оид масалаларда федерация мустақил равишда ўзининг қоидаларини ўрнатишга ҳақли; 2) Федерация ва адвокатларнинг маҳаллий ассоциациялари адвокатларга нисбатан интизомий жазо чораларини қўллаш ҳуқуқига эга; 3) адвокатларнинг маҳаллий ассоциациялари аъзоликка қабул қилиш масалаларини ҳал қилишда мустақилдирлар. Адвокатлар инсоннинг фундаментал ҳуқуқлари ва ижтимоий адолатни ҳимоя қилишни жамоат тартибини қўллаб-қувватлаш ва юридик тизимни ривожлантириш орқали амалга оширадилар. Шу мақсадда Федерация инсоннинг асосий ҳуқуқларини ҳимоя қилишга йўналтирилган турли дастурларни амалга оширади. Федерация бу масалалар бўйича фаол тадқиқот ишлари билан шуғулланиб, ҳукуматга қонун ҳужжатларини такомиллаштириш борасида ва сиёсий масалаларда тавсиялар беради. Федерация суд ва юридик тизимни такомиллаштириш мақсадида ҳаракатдаги қонун ҳужжатларига тузатишлар киритиш тўғрисидаги ўз фикрларини ҳукумат ва Олий судга тақдим этади. Федерация адвокатларнинг касбий бирлашмаси сифатида ўз аъзолари учун таълим дастурларини, ўзаро фойдали бўлган нафақа билан таъминлаш тизимини, ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштиришга ва мавжуд юридик хизматлар доирасини кенгайтиришга йўналтирилган дастурларни тақдим этади.

Федерация кўрсатилган фаолият турларини ихтиёрийлик асосда ишловчи турли қўмиталар орқали амалга оширади. Япония адвокатлар федерацияси ҳузурида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича қўмита фаолият кўрсатиб, у қуйидаги дастурларни амалга ошириб келмоқда: - инсон ҳуқуқлари бузилишига йўл қўйилган суд ишлари ва суддан ташқаридаги ишлар бўйича таҳлил; - жиноят ишлари бўйича тергов ўтказувчи хизматлар, масалан, полиция ва прокуратура томонидан инсон ҳуқуқлари бузилиши таҳлили; - ушлаб турилганларнинг ҳуқуқлари; - тиббиёт амалиёти соҳасида инсон ҳуқуқлари; - сўз эркинлиги, виждон ва йиғилишлар ўтказиш эркинлиги масалалари; - инсон ҳуқуқининг халқаро жиҳатлари. Жинси бўйича камситишга қарши курашиш масалалари Федерация фаолиятининг устувор йўналишларидан биридир. 1976 йилда Федерация ҳузурида аёллар ҳуқуқи бўйича қўмита ташкил этилган бўлиб, бу қўмита Япон жамиятида аёлларнинг мақоми ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалаларида кўплаб тадқиқотлар ўтказди. Бу тадқиқотлар кўпчилик ҳолларда қонунларга тегишли тузатишлар киритишга асос бўлди. Федерация ҳузурида касб-этикаси бўйича қўмита ҳам фаолият кўрсатади. Бу қўмита адвокатлар томонидан Адвокатларнинг этика кодекси нормаларига риоя қилинишини назорат килиб боради. Биз кўриб чиққан тез ривожланаётган Хитой, Корея ва Япония мамлакатларида адвокатура институти ҳам тобора ривожланиб инсон ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилишда сезиларли ўрин эгалламокда. 7.8. Aдвoкaтлaрнинг xaлқaрo жaмoaт бирлaшмaлaри Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва “Адвокатура тўғрисида”ги қонунига кўра адвокатлар қонунда белгиланган тартибда адвокатларнинг

жамоат бирлашмаларини тузиш, шунингдек, жамоат бирлашмаларига, шу жумладан халқаро жамоат бирлашмаларига аъзо бўлишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида мустаҳкамланган бу қоидалар адвокатурани ташкил этиш бўйича халқаро тажрибага тўлиқ мувофиқдир. Қуйида адвокатларнинг халқаро жамоат бирлашмаларининг айримларини кўриб чиқамиз. Собиқ СССР ҳудудида тузилган адвокатларнинг биринчи жамоат бирлашмаси Адвокатлар иттифоқи бўлди. 1989 йил февраль ойида Москва шаҳрида бўлиб ўтган Совет адвокатлари таъсис съездида 507 адвокат қатнашиб улар адвокатларнинг ихтиёрий аъзо бўлишига асосланган, адвокатларнинг ўз ўзини бошқарувчи жамоат бирлашмаси Адвокатлар иттифоқи тузилганлигини эълон қилишди. Совет иттифоқи мустақил давлатларга бўлиниб кетгач, 1992 йил май ойида Адвокатлар иттифоқининг IV съезди бўлиб ўтди. Бу съездда Россия, Арманистон, Белорусь, Козоғистон, Кирғизистон, Туркманистон ва Ўзбекистондан делегатлар қатнашди. Съезд Адвокатлар иттифоқини адвокатларнинг халқаро жамоат бирлашмаси сифатида қайта ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилди, бирлашма Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) деб номланди. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг таркибий тузилмалари Арманистон, Белорусь, Грузия, Козоғистон, Кирғизистон, Латвия, Молдова, Россия (32 субъектида), Туркманистон, Ўзбекистон ва Украинада ташкил этилган. Англия, Франция, Германия, Норвегия, Австрия, Бельгия ва Голландиялик айрим адвокатлар ҳам Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) аъзоларидир. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) штаб квартираси Брюсселда жойлашган Халқаро адвокатлар иттифоқи (UIA) ва штаб- квартираси Лондонда жойлашган Адвокатлар халқаро ассоциацияси (IBA)нинг жамоавий аъзоси.

Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) 1992 йил 21 майда I Ассамблея томонидан қабул қилиниб, 1998 йил 22-майда, 2004 йил 26 майда ва 2008 йил 23 майда ўзгартишлар киритилган ўз Уставига мувофиқ фаолият юритади. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) ташкилий-ҳуқуқий жиҳатдан жамоат бирлашмаси шаклида ташкил этилган халқаро ноҳукумат нотижорат жамоат бирлашмасидир. Мазкур ташкилотнинг фаолияти ихтиёрий аъзолик, ўз ўзини бошқариш, қонунийлик ва адвокатларнинг ирқи, миллати, фуқаролиги, тили, жинси, дини ва ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар тенглиги принципларига асосланади. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг фаолияти ошкора бўлиб, унинг таъсисчилари ва дастурий ҳужжатлари ҳақидаги ахборотлар барча учун очиқдир. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг Уставида назарда тутилган асосий мақсадлари қуйидагилар: - Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги ва бошқа давлатлардаги адвокатлар ва адвокатларнинг жамоат ташкилотларининг ҳамкорлиги, бирдамлиги ва ўзаро ёрдам кўрсатишларини мустаҳкамлашга кўмаклашиш; - уларнинг халқаро, касбий ва маданий алоқаларини кенгайтириш; - адвокатлик фаолиятининг жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган принциплари ва стандартларини, адвокатлик фаолияти ахлоқий асослари ва адвокатлар мустақиллиги кафолатларини тарғиб қилиш; - аҳолининг ҳуқуқий маданиятини оширишга кўмаклашиш; - ташкилот аъзолари ҳуқуқ ва эркинликларини, шаъни ва қадр- қимматини ҳимоя қилиш. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) ўз Уставида назарда тутилган, юқорида кўрсатилган мақсадларга эришиш учун қуйидаги вазифаларни амалга оширади:

а) адвокатларнинг халқаро, миллий, ҳудудий иттифоқлари, ассоциациялари ва бошқа нотижорат жамоат ташкилотлари билан ҳамкорлик қилади; б) ташкилотнинг матбуот органини таъсис этади, ноширлик фаолияти билан шуғулланади; в) дунёдаги энг яхши адвокатлар тажрибасини ўрганади ва тарқатади; г) халқаро семинарлар, конгресслар ва конференцияларни ташкил этади; д) турли мамлакатлар адвокатларига иш тажрибасини алмашишга кўмаклашади; е) турли мамлакатлар ва ҳудудлар адвокатлари иттифоқлари ва ассоциациялари ўртасида адвокатлар делегациялари алмашишини ташкил қилади; ж) маърузалар, кўргазмалар, лотерея ва бошқа маданий ҳамда соғломлаштириш тадбирларини ўтказади; з) давлат органлари ва жамоат ташкилотларининг илтимосларига кўра норматив ҳужжатларни мустақил жамоатчилик ҳуқуқий экспертизасини ўтказади, адвокатлик фаолияти ва адвокатура тўғрисидаги қонун ҳужжатларини ишлаб чиқишга кўмаклашади; и) жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа вазифаларни амалга оширади. Уставда Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳам белгиланган. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги): ўзининг фаолияти ҳақида ахборотларни эркин тарқатиш; давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари қарорларини ишлаб чиқишда Россия Федерацияси ва бошқа давлатлар қонунларида назарда тутилган тартиб ва даражада иштирок этиш; семинарлар, илмий- амалий конференциялар, маърузалар, йиғилишлар ва қонун ҳужжатларида рухсат этилган бошқа тадбирларни ўтказиш; оммавий ахборот воситаларини таъсис этиш ва ноширлик фаолиятини амалга ошириш; ташқи иқтисодий ва

халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган нормалари, Россия Федерацияси ва бошқа давлатларнинг жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонунларида назарда тутилган бошқа фаолият турларини амалга ошириш; давлат ҳокимияти органларида, маҳаллий ўз ўзини бошқариш органлари ва жамоат бирлашмаларида ўз ва аъзолари номидан вакиллик қилиш ҳамда ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш; жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонунларда назарда тутилган ваколатларни тўлиқ амалга ошириш; жамият ҳаётининг турли масалалари бўйича ташаббуслар билан чиқиш, давлат ҳокимияти органларига таклифлар киритиш ҳуқуқига эга. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг санаб ўтилган ҳуқуқларни амалга ошириши Россия Федерацияси ва бошқа давлатларнинг жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ёки халқаро шартномалари билан чегараланиши мумкин. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) Устави унинг ҳуқуқлари билан бир қаторда мажбуриятларини ҳам белгилайди, улар жумласига қуйидагилар киради: Россия Федерацияси ва қайси давлат ҳудудида фаолият кўрсатаётган бўлса ўша давлат қонун ҳужжатларига, шунингдек, халқаро ҳуқуқнинг, унинг фаолияти соҳасига алоқадор, умумэътироф этилган принцип ва нормаларига ва унинг Уставида назарда тутилган нормаларга риоя қилиш; ҳар йили ўз мулкидан фойдаланиш тўғрисида ҳисоботни нашр қилиш ёки кўрсатилган ҳисобот билан эркин танишиш имкониятини таъминлаш; ҳар йили Россия Федерацияси Адлия вазирлигига ўз фаолиятини давом эттираётганлиги ҳақида ахборот бериш, бу ахборотда доимий фаолият кўрсатувчи раҳбар органининг ҳақиқий жойлашган жойини, унинг номи ва раҳбарларига оид маълумотларни юридик шахсларнинг ягона давлат реестрига киритиш учун тақдим этиладиган даражада кўрсатиши; Россия Федерацияси Адлия вазирлиги сўрови бўйича ташкилотнинг раҳбар органлари ва мансабдор шахсларининг қарорлари, шунингдек, ўз фаолияти тўғрисида йиллик ва чораклик ҳисоботларни, солиқ органларига тақдим этиладиган маълумотлар доирасида, тақдим этиш;

ташкилот томонидан ўтказилаётган тадбирларга РФ Адлия вазирлиги вакилларини қўйиш; РФ Адлия вазирлиги вакилларига ташкилотнинг уставида назарда тутилган мақсадларига эришиш билан боғлиқ фаолияти ва қонун ҳужжатларга риоя этилиши билан танишишга кўмаклашиш; ташкилот аъзолари – унинг фаолияти билан боғлиқ зарур маълумотларни тақдим этиш ва бошқалар. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)га ҳар қандай давлатдаги, ташкилот Уставини тан олувчи ва ташкилотга ихтиёрий кириш истагини билдирган, адвокатлар ва юридик шахс бўлган иттифоқлар, ассоциациялар ва адвокатларнинг бошқа жамоат бирлашмалари аъзо бўлиши мумкин. Ташкилот аъзолари – жисмоний ва юридик шахслар – тенг ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) аъзолари: ташкилотнинг раҳбарий ва назорат – тафтиш органларини сайлаш ва уларга сайланиш, шунингдек уларнинг фаолиятини назорат қилиш; юридик шахслар – жамоат бирлашмалари ўзларини бу ҳуқуқларини вакиллари орқали амалга оширилади; ташкилот органлари муҳокамасига унинг фаолияти билан боғлиқ масалалар бўйича таклифлар киритиш; ташкилот томонидан ўтказилаётган ассамблея, конференция, семинарлар ишида ва бошқа тадбирларда иштирок этиш ўз ижтимоий ва касбий ҳуқуқларини ҳимоя қилишда ташкилот томонидан тақдим этиладиган имкониятлардан, шу жумладан барча турдаги маслаҳат, ҳуқуқий ва услубий ёрдамлардан фойдаланиши; ўз ихтиёрига кўра ташкилотдан чиқиши мумкин. Ташкилот аъзолари унинг вазифаларни амалга оширишда фаол иштирок этишлари, Устав талабларига риоя этишлари ва аъзолик бадалларини тўлашлари шарт. Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдустлиги)нинг олий раҳбар органи Ассамблеядир у тўрт йилда бир марта Раёсат ёки Бошқарув белгилаган жойда йиғилади.

Ассамблея унинг йиғилишида ташкилот аъзолари томонидан сайланган делегатларнинг энг камида учдан икки қисми хозир бўлганда ваколатли ҳисобланади. Ассамблея ташкилотнинг мақсад ва вазифаларини амалга ошириш билан боғлиқ ҳар қанақанги масалаларни кўриб чиқади, шу жумладан: ташкилот фаолиятининг асосий йўналишларини белгилайди; Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) Президентининг ташкилот фаолияти тўғрисидаги маърузасини, Тафтиш комиссиясининг ҳисобот даврида ташкилотнинг молия-хўжалик фаолияти тўғрисидаги маърузасини эшитади ва тасдиқлайди; ташкилотнинг қўмиталари ва бошқа органларини, шу жумладан муассаса ва хўжалик ташкилотларини ҳамда Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг таркибий тузилмаларини тузади. Ассамблеянинг мутлоқ ваколатларига кирмайдиган масалалар бўйича қарорлар Ассамблея йиғилишида хозир бўлган делегатларнинг оддий кўпчилик овози билан қабул қилинади. Ассамблеянинг мутлоқ ваколатларига: ташкилотни қайта ташкил этиш ёки тугатиш тўғрисида қарор қабул қилиш; ташкилотнинг Устави ва Тафтиш комиссияси тўғрисидаги низомни тасдиқлаш, шунингдек уларга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; Раёсат, Бошқарув ва Тафтиш комиссиясини сайлаш; Раёсат, Бошқарув ва Тафтиш комиссияси аъзоларининг ваколатини муддатдан илгари тугатиш ва қўшимча сайловлар ўтказиш киради. Мазкур масалалар бўйича Ассамблея мажлисида қатнашаётган делегатларнинг учдан икки қисмининг яъни мутлоқ кўпчиликнинг овози билан қарор қабул қилади. Ташкилотни қайта ташкил этиш ёки тугатиш масалалари бўйича овоз беришда ташкилот ўз фаолиятини амалга оширилаётган ҳар бир давлат, шунингдек федерация субъекти бир овозга эга бўлади. Агарда ташкилотнинг икки ёки ундан кўпроқ давлат ҳудудида фаолият кўрсатаётган тузилмаси вакиллари қарши овоз берса ташкилот тугатилиши ёки қайта ташкил этилиши мумкин эмас.

Ассамблея тўғридан-тўғри овоз бериш йўли билан Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) аъзолари ичидан тўрт йил муддатга ташкилотнинг Раёсатини, Бошқарувни ва Тафтиш комиссиясини сайлайди. Раёсат таркибида Президент (Раёсат раиси) биринчи вице-президентлар, ташкилот фаолияти йўналишлари бўйича вице-президентлар ва ҳар бир давлатдаги, шу жумладан Россия Федерацияси субъектларидаги адвокатлардан биттадан вице-президентлар сайланади. Бошқарув ташкилотнинг ижро этувчи органи бўлиб, Президентнинг Раёсат иши ҳақидаги ҳисоботини эшитади, ташкилотнинг даромадлар ва ҳаражатлар сметасини тасдиқлайди, ташкилотнинг тузилиши, штатлари, ташкилот ходимлари меҳнатига иш ҳақи тўлаш тизимини белгилайди, ташкилотнинг мақсадли дастурлари, доимий фаолият кўрсатувчи қўмиталари, комиссиялари ва бошқа органлари раҳбарларини тасдиқлайди, Ассамблеянинг мутлоқ ваколатларига кирмайдиган ташкилот фаолияти билан боғлиқ бошқа масалаларни муҳокама қилади. Ташкилот Бошқаруви йилига камида бир марта ўз мажлисини ўтказади, у Бошқарув аъзоларининг ярмидан кам бўлмаган аъзолари ҳозир бўлганда ваколатли ҳисобланиб, қарорлар ҳозир бўлганларининг оддий кўпчилик овози билан қабул қилинади. Ташкилотнинг ҳар бир давлатдаги адвокатлардан сайланган вице-президентлари Бошқарувнинг ҳамраислари ҳисобланади ва уларнинг мажлисида навбатма-навбат раислик қилади. Раёсат Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг доимий фаолият кўрсатувчи раҳбарий органи бўлиб, ташкилот номидан юридик шахс ҳуқуқларидан фойдаланади ва мажлисларини ҳар чоракда камида бир маротаба ўтказилади. Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги)нинг Уставида унинг фаолиятини таъминлаш билан боғлиқ бўлган бошқа нормалар ҳам назарда тутилган. Адвокатларнинг халқаро ассоциацияси (IBA) 1947 йил 17 февралда БМТ ҳомийлигида Нью-йоркда йиғилган юристларнинг 34 миллий

ассоциациялари вакилларининг қарори билан ташкил этилган. Мазкур ташкилот икки хилдаги аъзоликни мустақил юристлар аъзолигини ва адвокатлар ассоциациялари ҳамда юридик ҳамжамиятларининг аъзолигини назарда тутади. Ҳозирда адвокатларнинг халқаро ассоциациясига (IBA) 30 мингдан ортиқ мустақил юристлар ва 195 дан ортиқ адвокатлар ассоциациялари ҳамда юристлар ҳамжамиятлари аъзо. Адвокатлар халқаро ассоциацияси (IBA) халқаро ҳуқуқнинг ривожланишига ва юрист касбининг шаклланишига сезиларли таъсир кўрсатиб келмокда. Ҳар бир қитъада ассоциацияга аъзо бўлган ташкилотлар мавжуд. Ассоциацияга, жумладан, Америка адвокатлар ассоциацияси, Немис адвокатлар ассоциациялари федерацияси, Япония адвокатлар ассоциациялари федерацияси, Мексика адвокатлари жамияти ва шу жумладан, Адвокатлар халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) ва бошқа бир қатор адвокатлар жамоат бирлашмалари аъзо. Адвокатларнинг халқаро ассоциацияси (IBA) таркибида тижорат ҳуқуқи масалалари билан шуғулланувчи 50 та ихтисослашган комитетларга бирлаштирилган 16 секциядан иборат Юридик амалиёт бўлинмаси ҳамда Академик форум ва Ёш юристлар қўмитаси, Адвокатуралар масалалари бўйича комиссиянинг бирлашган Жамоат ва касбий манфаатлар бўлинмаси фаолият кўрсатади. Ассоциацияда кўплаб турли ҳил гуруҳ ва комитетлар тузилганлиги туфайли Ассоциация аъзолари қонунчиликка алоқадор масалалар, уни амалиётда қўллаш ва касбий мажбуриятларни бажариш ва бошқа турли хил масалаларда ахборот ва фикр алмашиш имконига эгадирлар. Бунда кўпинча бутун дунёда савдо ҳуқуқини қўллаш масалаларига катта эътибор берилади. Ассоциациянинг асосий мақсади бутун жаҳон юридик ҳамжамиятлари ўртасида ахборот алмашишига кўмаклашиш, суд тизимининг мустақиллигини қўллаб-қувватлаш ва юридик амалиёт билан шуғулланувчи юристларнинг ўз ҳуқуқларини ҳеч қанақанги аралашишларсиз амалга оширишларига кўмаклашишдир.

Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (UIA) 1927 йил 8 июлда халқаро алоқалар ўрнатиш мақсадида бир гуруҳ француз тилида сўзлашувчи Европа юристлари томонидан ташкил этилган нодавлат ассоциация. Ҳозирда мазкур ассоциация 110 дан ортиқ мамлакатда фаолият кўрсатаётган ўз сарфларида 2 миллиондан ортиқ юристларни бирлаштирган, 200 дан ортиқ адвокатларнинг ҳамжамиятларини (ассоциация, ташкилот ва федерациялар) ва якка тартибда аъзо бўлган адвокатларни бирлаштиради. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (ҳамдўстлиги) ҳам мазкур ассоциациянинг жамоавий аъзоси ҳисобланади. Ассоциациянинг ( UIA ) асосий мақсадлари: - юридик касбнинг асосий принципларини, шу жумладан, мустақиллиги ва эркинлигини бутун дунёда тадбиқ этиш; - ҳуқуқий билимларни тарқатиш ва ҳуқуқий фанларнинг ривожланишини халқаро даражада қўллаб-кувватлаш; - инсон ҳуқуқлари ва одил судловга асосланган халқаро ҳуқуқий тартиб ўрнатилишига ҳисса қўшиш; - ассоциациянинг мақсадларига ҳамоҳанг мақсадларга эга бўлган миллий ва халқаро ноҳукумат ташкилотлар билан ҳамкорлик қилиш; - адвокатлар, уларнинг ассоциациялари ва юридик жамиятлари билан халқаро даражада алоқалар ўрнатиш ва тажриба алмашиш; - Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (UIA) халқаро ҳукуматлараро ва ноҳукумат ташкилотларда доимий вакиллигини таъминлаш; - юридик касбнинг моддий ва этик манфаатларини ҳимоя қилиш; - адвокатлар ва уларнинг ташкилотларининг касб мақоми билан боғлиқ муаммоларни ҳамкорликда халқаро даражада ўрганиш ва бошқалардир. Адвокатларнинг халқаро иттифоқи (UIA) таркибида 14 комитет, шу жумладан, корпоратив ҳуқуқ, рақобат, контракт ҳуқуқи, инсон ҳуқуқлари, Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди билан муносабатлар бўйича комитетлар, шунингдек, 11 ишчи гуруҳи, жумладан, интизомий масалаларда ҳамкорлик қилиш бўйича, корпоратив юристлар бўйича, касб

жавобгарлигини суғурталаш, ижтимоий хавфсизлик, юридик ёрдам бўйича гуруҳлар ташкил этилган ва фаолият кўрсатмокда. Юқоридагилардан ташқари Европа адвокатлари ва Адвокатлик бирлашмалари кенгаши, Адвокатлик бирлашмалари Европа федерацияси, Европа юристлар иттифоққи, Европа ёш адвокатлар ассоциацияси, Ёш юристларнинг халқаро ассоциацияси каби кўплаб халқаро ва ҳудудий адвокатларнинг жамоат бирлашмалари ташкил этилган. 9. Бепул юридик ёрдaм вa aдвoкaтурa: xaлқaрo-ҳуқуқий жиҳaтлaр Инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ қатор халқаро ҳужжатлар инсоннинг юридик ёрдам, шу жумладан, бепул юридик ёрдам олишга бўлган ҳуқуқларини назарда тутади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 11-моддасида жиноят содир этганликда айбланган ҳар бир инсон учун ҳимоянинг барча имкониятлари таъминланиши мустаҳкамланган. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда “ҳуқуқий ҳимоя воситалари берилганда, нуфузли ҳокимиятлар буни қўллашни таъминласинлар” (2-модда), “жиноий килмишда айбланаётган ҳар бир киши... агар ҳимоячиси бўлмаса, унга эга бўлиш ҳуқуқи борлиги ҳақида ҳабардор қилиниши; одил судлов манфаатлари талаб қилган ҳар қандай ҳолларда унга тайинланган ҳимоячига эга бўлиш, ушбу ҳимоячига тўлаш учун етарли маблағи бўлмаган барча ҳолларда унинг учун ҳимоячини текин бериш” (14 модда) лозимлиги кўрсатилган. Ирқий камситишнинг барча шаклларини тугатиш тўғрисида халқаро конвенцияда (1966 й.) инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларига, шунингдек ҳуқуқларига қасд қилинганда ирқий камситишнинг ҳар қандай ҳаракатлари содир этилган ҳолда Конвенция иштирокчиси бўлган давлатлар ўзининг юридик ҳуқуқи тарқатиладиган ҳар бир одамга ваколатли миллий судлар ва бошқа давлат институтлари орқали самарали ҳимоя воситаларини таъминлаш мажбурияти назарда тутилган (6-модда).

Бола ҳуқуқлари тўғрисида Конвенцияга (1989 й.) кўра иштирокчи- давлатлар жиноят қонунларини бузган деб ҳисобланаётган ёки айбланаётган ҳар бир болага ўзининг ҳимоясини тайёрлаш ва амалга оширишда ҳуқуқий ва бошқа ёрдам олишини таъминлашлари керак. Юристларнинг ролига оид асосий принциплар (1990 й., Гавана) ҳукуматлар қамбағал ва бошқа ночор одамларга юридик ёрдам кўрсатиш учун зарур молиявий ва бошқа ресурсларни таъминлаши лозимлигини, адвокатларнинг касбий ассоциациялари бундай юридик ёрдам кўрсатишни ташкил этиш ва зарур шароитлар яратиш учун ҳуқумат билан ҳамкорлик қилиши кераклигини назарда тутади. Асосий принциплар аҳолини қонунга кўра асосий эркинликларни ҳимоя қилишда адвокатларнинг роли ва аҳамияти ҳақида хабардор қилишга йўналтирилган дастурлар ишлаб чиқиш ва амалга оширишга ҳукумат ва адвокатларнинг касбий ассоциациялари масъул эканлигини белгилайди. Бу мақсадларда ўз ҳуқуқларини ўзлари ҳимоя қилаолмайдиган ва адвокатнинг ёрдамига муҳтож, камбағал ва бошқа ночор одамларга алоҳида эътибор қаратилиши талаб этилади. БМТ Бош Ассамблеясининг 76-ялпи мажлисида 1988 йил 9-декабрда Нью-Йорк шаҳрида қабул қилинган Қандай шаклда бўлмасин ушлаб турилган ёки қамоққа олинган барча шахсларни ҳимоя қилиш принциплари мажмуаси (17-принцип) ушлаб турилган шахс адвокатдан юридик ёрдам олиш ҳуқуқига эга эканлигини, ўзи танлаган адвокати бўлмаса, суд ёки бошқа орган томонидан тайинланган адвокат хизматидан, етарли маблағи бўлмаса, бепул фойдаланиш ҳуқуқига эга эканлигини назарда тутади. Юқорида келтирилган ва бошқа бир қатор инсон ҳуқуқларига оид халқаро ҳужжатлар таҳлилига асосланган ҳолда бепул юридик хизмат кўрсатиш – бу аҳолини қонун ҳужжатлари ҳақида хабардор қилиш ва алоҳида тоифадаги фуқароларга улардан ҳақ олмасдан юридик ёрдам кўрсатишдир деган хулосага келиш мумкин.

Халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда бепул юридик ёрдам кўрсатишга оид қуйидаги муҳим ҳолатлар мустаҳкамланган: - тайинлаш тартибида ҳимоячининг бепул ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар доираси белгиланган, булар қаторига камбағал ва бошқа ночор аҳволдаги шахслар киради; - кўрсатилган шахсларга бепул юридик ёрдам учун давлатнинг етарли даражада молиявий ва бошқа ресурслар ажратиш бўйича мажбуриятлари белгиланган; - давлат ва адвокатларнинг касбий ассоциацияларининг аҳолини фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шу жумладан, бепул юридик ёрдамга бўлган ҳуқуқ тўғрисида хабардор қилишга оид дастурларни амалга оширишга йўналтирилган дастурларга кўмаклашиш мажбурияти; - тайинлаш тартибида ҳуқуқий ёрдам кўрсатувчи адвокатларнинг зарур малака ва тажрибага эга бўлишига оид талаблар, - бепул ҳуқуқий ёрдам олишда адвокатнинг хизматидан фойдаланиш тартиб-тамойиллари, масалан, юридик ёрдам учун мустақил ҳақ тўлаш учун етарли маблағлари йўқлигини асослаш мажбуриятини назарда тутувчи нормалар. Халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар нафақат маълум ҳолатларда бепул юридик ёрдам кўрсатилишини, балки бу ёрдамни кўрсатган адвокатнинг меҳнати давлат томонидан ажратилган маблағлар ҳисобидан ҳақ тўланишини назарда тутади. Жаҳон амалиётида бепул юридик ёрдам кўрсатишнинг асосан 6 та модели шаклланган. Уларга қуйидагилар киради: - адвокатнинг тайинлаш тартибида ишлаши; - жамоатчи ёки давлат адвокатлари идораси; - контракт тизими; - JUDICARE тизими; - pro bono модели; - юридик клиникалар.

Адвокатнинг тайинлаш тартибида ишлаш тизими ёки ex officio кўпгина давлатларда амал қилади. Бу тизимга жиноят ишлари бўйича бепул юридик хизмат кўрсатиш учун адвокат (ҳимоячи) ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва суд томонидан ёки уларнинг талабига кўра адвокатлар тузилмалари томонидан тайинланади. Адвокатлар томонидан кўрсатилган юридик ёрдам учун ҳақ давлат бюджетидан тўланади. Жамоатчи ёки давлат адвокатлари идораси тизимида ҳуқуқий хизмат штатида камбағалларга юридик ёрдам кўрсатадиган, қанча ишда қатнашганлигидан қатъи назар давлатдан маош оладиган адвокатлар бўлган адвокатлик тузилмалари томонидан кўрсатилади. Контракт тизимида одатда маҳаллий давлат ҳокимияти органлари камбағал ёки бошқа ночор одамларга юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида адвокатлар тузилмалари, баъзан эса бевосита адвокат билан шартнома тузади. Judicare тизимида маълум тоифадаги фуқароларини бепул юридик ёрдамга бўлган ҳуқуқи белгиланади ва бунда адвокатларга кўрсатилган юридик ёрдам учун ҳақ давлат томонидан тўланади. Judicare тизимида асосий мақсад процессда иштирок этаётган кам таъминланган фуқаронинг иккинчи (қарши) тараф билан тенглигини таъминлашдир. Pro bono тизимида камбағал ва жуда кам таъминланганларга юридик ёрдам юристлар ва хусусий амалиёт билан шуғулланувчи адвокатлар томонидан кўрсатилади. Юридик клиникалар одатда олий ўқув юртлари ҳузурида ташкил этилиб, фуқаронинг қайси ижтимоий қатламга тегишлилигидан қатъи назар юридик ёрдам бепул кўрсатилади. Бепул юридик ёрдам кўрсатишнинг қайси бири жорий қилиниши ёки уларнинг аралаш шакли қўлланилиши ҳар бир давлат қонунчилигининг ўзига хос хусусиятлари, бепул юридик ёрдам тизимининг ривожланиш даражаси, аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва даромади даражаси, жиноятчилик даражаси

ва турларининг тарқалиши, давлатнинг молиявий имкониятлари ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ.

Адабиётлар 1. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Адвокатура: касб хунар коллежлари учун ўқув қулланма. - Т.: Илм Зиё, 2010. – 232 бет. 2. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Суд ҳокимияти ва Ўзбекистон Республикасида суд ҳуқуқ ислохотлар: илмий-публицистик нашр. - Тошкент: ТДЮИ нашриёти, 2009. – 559 б. 3. Саломов Б. Ўзбекистонда адвокатлик фаолияти. - Т.: Адолат, 1-2 том 2000. – 225 б. 4. O’ zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Оliy vа o’rtа mаxsus tа’lim vаzirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat tаlаbаlаri uchun dаrslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T. Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b. 5. Жўраев И.Б. Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти. Ўқув услубий қўлланма. - Тошкент: ТДЮИ, 2010 йил. – 8.5 б.т.

O'xshashlar

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтурa вa инсoн ҳуқуқлaри бўйичa миллий институтлaр

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фаолияти фaнининг тушунчaси, предмети вa тизими

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фaoлиятининг тaшкилий-ҳуқуқий aсoслaри

Халқаро стандартлар ва ўзбекистон республикаси сайлов қонунчилиги

Хукм