Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар ўрнини қоплаш - Huquqshunoslik - Referatlar

Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар ўрнини қоплаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар ўрнини қоплаш Умумий қоидалар. Инсоннинг ҳаёти ва соғлиғи бебаҳо неъмат ҳисобланади. Ҳаёт ва соғлиқ бирор-бир моддий миқдорда ўлчаниши ёки у Билан тенглаштирилиши мумкин эмас. Шу сабабли ҳуқуқнинг асосий вазифаларидан бири ҳам инсон ҳуқуқлари, шу жумладан инсоннинг ҳаёти ва соғлиғини ҳимоя қилиш ҳисобланади. Қўриқлаш функциясини бажарадиган ҳуқуқ соҳалари: жиноят ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ, солиқ ҳуқуқи Билан биргаликда фуқаролик ҳуқуқи ҳам инсон нинг ҳаёти ва соғлиғини ҳимоя қилишга қаратилган нормаларни бел гилайди. Бу нормалар қўриқлаш функцияларини бажаришга қаратил ган ҳуқуқ соҳаларидан фарқли равишда, инсон соғлиғини тиклашга, моддий юқотишларни қоплашга йўналтирилади. Агар жиноят ҳуқу қида фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига зарар етказилганда зарар етка зувчининг шахси билан боғлиқ санкция қўлланилса, фуқаролик ҳуқу қида зарар етказувчининг моддий аҳволига таъсир кўрсатиш орқали жабрланувчи шахснинг моддий юқотишлари қопланади. ФК фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарни қоплашга нисбатан алоҳида қоидаларни белгилайди. Бу қоидалар алоҳида деликт сифатида ҳуқуқнит бузилишидан олдинги ҳолатни тиклаш вазифасини бажаради. Бунда фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етка зилган ҳар қандай зарар, жумладан соғлиғига шикаст етказиш (қўл нинг синиши, тана аъзоларининг шикеастланиши ва шу кабилар) зарар етказувчи томонидан қопланиши лозим ҳисобланади. Масалан, икки фуқаронинг ўзаро жанжаллашиб қоилиши натижасида, бири нинг иккинчисини туртиб юбориши натижасида унинг қўли синганда, зарар етказувчи шахс жабрланган фуқаронинг даволаниши учун кетган харажатларни тўлиқ қоплаши лозим. Мазкур зарарни қоплаш дилект

мажбуриятларининг умумий қоидалари ва бош деликт тамойилига асосан қопланади. Бироқ фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарнинг ўр нини қоплаш ФКнинг 1005-1017 моддалари билан тартибга солинади. ФКнинг 1005-моддасига мувофиқ шартнома мажбуриятларини бажаришда, шунингдек ҳарбий хизмат мажбуриятларини, ички ишлар органларидаги хизматни ва бошқа шунга ўхшаш мажбуриятларни бажаришда фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар, агар қонунда ёки шартномада жавобгарликнинг анча юқори миқдори назарда тутилмаган бўлса, ушбу боб қоидадаларига мувофиқ қопла нади. Фуқаронинг соғлиғига зарар ёки шикаст етказиш, шунингдек ҳаётдан маҳрум этиш айбдор шахсга зарар етказишдан келиб чиқади ган мажбуриятларни вужудга келтириб, мажбуриятларнинг умумий қоидаларидан ўлароқ ўзига хос хусусиятларга эга. Бу мажбуриятлар ФКнинг алоҳида нормалари, яъни 57-боб билан тартибга солинади. Айниқса, ишчи ва ходимларнинг меҳнат фаолияти жараёнида ҳаёти ва соғлиғига зарар етказилишида зарарни ундириш ҳозирги кунга қадар жуда баҳсли бўлиб келган. Чунки бундай муносабатлар нафа қат фуқаролик, балки меҳнат ва маъмурий қонунчилиги билан ҳам тартибга солинади. Мазкур муносабатларни тартибга солиш мақсади да 2005 йил 11 февралда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка масининг “Ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда жароҳатланиши, касб касалликларига чалиниши ёки саломатликнинг бошқа хил шикастланиши туфайли етказилган зарарни тўлаш” Қоидалари ҳақида қарори қабул қилинди. Унга биноан ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда жароҳатланиши, касб касалликларига чалиниши ёки саломатликнинг бошқа хил шикастланиши туфайли етказилган зарарни тўлаш бўйича муносабатлар тартибга солинади. Мазкур қоидалар мулкчилик ва хўжалик юритиш шаклидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган ёлланма меҳнатдан

фойдаланаётган юридик шахсларга, юридик шахс бўлмас дан фаолият юритаётган деҳқон хўжаликларига, шунингдек Ўзбекис тон Республикаси ҳудудида меҳнат шартномаси бўйича ишлаган ёки ишлаётган ҳамда меҳнат жароҳати олган ходимларга жорий этилади. Иш берувчи ва ходим ўртасида вужудга келувчи бундай муносабатларнинг аксарияти меҳнат қонунчилиги билан тартибга солиниб, фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларида учрайдиган бу ҳолатлар шартномадан ташқари вужудга келади. Ушбу мажбуриятлар шартномадан ташқари, яъни деликт мажбуриятлар деб юритилади ва улар фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг вужудга келиш қоидалари асосида юзага келади. Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғи унинг асосий бойлиги ҳисобланиб, унга нисбатан ҳар қандай зарар етказилиши ёки уни ҳаётдан маҳрум этиши ҳуқуққа хилоф ҳаракат ҳисобланади. Фақатгина айрим ҳолларда, яъни ўзини ҳимоя қилиш ва жиноятчини тутишда (қасддан содир этмаслик) унинг ҳаёти ва соғлиғига зарар етказилиши ҳоллари учрайди. Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига зарар етказилиши унинг номул кий ҳуқуқларини бузиш ҳисобланиб, унинг асосида нафақат моддий, балки маънавий зарарни қоплашни ҳам талаб этишга ҳақлидир (ФКнинг 1021- модда). Фуқарога мулкий зарар етказилиши иш ҳақини йўқотиш ёки бошқа даромад манбаларини йўқотиш, соғлиғини тиклаш учун қилган харажатлари, дафн этиш харажатлари ва ҳ.к.лар тушунилади. Агар ҳеч қандай мулкий зарар етказилмаган бўлса-ю, бироқ унинг соғлиғига зарар етказилганлиги аниқланса, жисмоний ва маънавий зарар етказилиши оқибатида кечирган ҳис-ҳаяжон учун товон ундиришга ҳақли бўлади. Етказилган зарар учун жавобгарликнинг шартларидан бири бўлиб, ҳуқуқбузарнинг айбли ҳаракати ҳамда ошиқча хавф манбаи томонидан ва суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг қонунга хилоф ҳаракатлари ҳисобланади (ФКнинг 991, 999-моддалар). ФКнинг 985- моддасига мувофиқ зарар етказган шахс, агар зарар ўз айби билан етказилмаганлигини исботласа, зарарни тўлашдан озод этилади.

Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг яна бир шарти бўлмиш сабабий боғланиш, зарар етказувчининг ҳаракатлари (ҳаракатсизли ги) билан фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига шикаст етказилиши ўртаси да боғлиқлик бўлишлиги, ҳамда жабрланувчининг ҳаёти ва соғлиғи билан мулкий йўқотишлар (ойлик маошини йўқотиши, қўшимча харажатлар ва бошқалар) ўртасида боғлиқлик бўлиши керак. Мазкур деликт мажбуриятларни икки асосий турга бўлишимиз мумкин, яъни фуқаронинг қандай манфаатларига зарар етказилишига қараб: а) фуқаронинг соғлиғига зарар етказганлик учун жавобгарлик; б) боқувчисини йўқотганлик учун жавобгарлик. Қайд этилган ҳолатлар ўзининг субъектив состави, қоплаш жиҳати ва бошқа хусусиятлари билан бир-биридан тубдан фарқ қилади. Фуқаронинг соғлиғига зарар етказганлик учун жавобгарлик . Фу - қаронинг соғлиғига зарар ёки шикаст етказилиши натижасидаги мул кий йўқотиш бўлиб меҳнат қобилиятини қисман ёхуд тўла йўқотиши оқибатида ойлик иш ҳақини (даромад) ололмаслиги, соғлиғини тиклаш учун қиладиган ёхуд қилган харажати тушунилади. Ололмай қолган даромад ёхуд ойлик иш ҳақи кўринишидаги зарар икки омилга кўра аниқланади: 1) зарар етгунга қадар оладиган даромади ёки ўртача ойлик маоши; 2) жабрланган шахснинг профессионал даражасининг камайиши, профессионал меҳнат қобилияти нинг йўқлигида – умумий меҳнат қобилиятининг йўқотилиши инобатга олинади. Йўқотилган иш ҳақи (даромади) нинг таркибига меҳнат ва фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар асосида оладиган, ҳамда даромад соғлиғига қаратиладиган тўловлар киради. Тадбиркорлик фаолияти натижаcида олинадиган даромадлар ва муаллифлик гонорари ҳам шу таркибга киради. Меҳнат таътилидан фойдаланмаганлик учун олинадиган компенсациялар ва ишдан бўшатилганлик учун бериладиган ҳисоб-китоблар қайд этилган таркибга кирмайди. Вақтин ча меҳнатга қобилиятсиз бўлган, ҳомиладорлик ва туғиш таътили учун тўланган

нафақалар инобатга олинади. Бунда барча иш ҳақи (даромадлар) солиқ солишдан олдинги суммалар ҳисобида аниқ ланади. Жабрланувчининг ўртача ойлик иш ҳақи (даромад) соғлиққа шикаст етказилишидан олдинги ишланган ўн икки ой ичидаги иш ҳақи (даромад)нинг умумий суммасини ўн иккига бўлиш йўли билан ҳисобланади. Зарар етказилган пайтгача жабрланувчи ўн икки ойдан кам ишлаган ҳолларда ўртача иш ҳақи (даромад) соғлиққа шикаст етказилишидан олдинги амалда ишлаган ойлардаги иш ҳақи (даромад) нинг умумий суммасини ана шу ойлар сонига бўлиш йўли билан ҳисоблаб чиқилади. Жабрланувчи тўлиқ ишламаган ойлар унинг хоҳишига кўра бундан олдинги тўлиқ ишланган ойларга алмаштирилади ёки уларни алмаштириш имконияти бўлмаганда ҳисобдан чиқариб ташланади. Жабрланувчининг мулкий аҳволи ўзгариши аниқ бўлган, яъни иш ҳақининг ошиши, янги лавозимга тайинланиши соғлиққа зарар етгунга қадар содир бўлса, олиши мумкин бўлган иш ҳақи (даромади) инобатга олинади. Жабрланувчи бу вақт мобайнида ҳеч қаерда ишламаган тақдир да, унинг хоҳишига кўра меҳнат шартномаси бекор қилинишигача бўлган иш ҳақи (даромади) ёки мазкур жойда унинг малакасидаги ходимга тўланадиган, аммо қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақининг беш каррасидан кам бўлмаган одатдаги ҳақ тўлаш миқдори ҳисобга олинади (ФКнинг 1007- модда). Иш даври тўлиқ ойдан кам вақтни ташкил қилган тақдирда, зарарни тўлаш миқдори шартли ойлик иш ҳақи (даромад) миқдоридан келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқилади. У қуйидаги тартибда аниқ ланади: бутун ишланган вақт давомида олинган иш ҳақи (даромад) кунлар сонига бўлинади, ҳосил бўлган сумма бир йил учун ўрта ҳи собда ҳисоблаб чиқилган бир ойдаги иш кунлари сонига кўпайтири лади. Ҳақиқий иш ҳақи миқдори тўғрисидаги ҳужжатларни олиш имконияти бўлмаган тақдирда зарарни тўлаш миқдори зарарни тўлаш тўғрисида мурожаат қилинган вақтда белгиланган энг кам ойлик иш ҳақи миқдоридан

келиб чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқилади. Жабрланувчининг ўртача ойлик иш ҳақи миқдори энг кам ойлик иш ҳақи миқдоридан кўп бўлмаган ҳолларда ҳам етказилган зарарни тўлаш миқдори худди шу тартибда ҳисоблаб чиқилади 1 . Йўқотилган иш ҳақи (даромад) миқдорини аниқлашнинг иккинчи омили бўлиб, жабрланган шахснинг профессионал меҳнат қоби лиятини йўқотиш даражаси ҳисобланади, касб маҳорати бўлмаганда эса, унинг умумий меҳнат қобилиятини йўқотиш даражаси инобатга олинади. Шунингдек, меҳнат қобилиятини аниқлашда вақтинчалик ва доимий меҳнат қобилиятига алоҳида эътибор берилади. Вақтинчалик меҳнат қобилиятини йўқотиш деганда, маълум вақт мобайнида умуман меҳнатга қобилиятсиз бўлиши тушунилади ва иш ҳақи (даромад) дан маҳрум бўлишига айтилади. Вақтинчалик меҳнатга қобилиятсиз лик тиббий муассаса томонидан аниқланиб, фуқарога вақтинчалик касаллик варақасини бериш йўли билан тасдиқланади. Умуман меҳнат қобилиятини йўқотиш эса давлатга тегишли тиббий муассасалар (ҳозирги ВКК) ва суд-тиббий экспертизаси томонидан тўлиқ ёхуд қисман йўқотилганлиги аниқланади. Фуқаронинг доимий меҳнат қобилиятини йўқотиши уни I, II ёки III гуруҳ ногирони деб тан олиниши билан белгиланади. Тўлиқ меҳнат қобилиятини йўқотган фуқаронинг ўртача иш ҳақи (даромад) ни белгилаш юқо рида белгиланган тартиб бўйича аниқланади. Қисман меҳнат қоби лиятини йўқотганда унинг миқдори фуқарода сақланиб қолган меҳнат қобилиятининг фоизи ҳисобида аниқланади. Мисол учун экспертизанинг хулосасига мувофиқ жабрланган шахсда 60% профессионал меҳнат қобилияти сақланиб қолган бўлса, қолган 40% қопланиши керак бўлади. Юқорида келтириб ўтилган қоидалар асосида зарар тўлиқ қопланиши керак. Жабрланувчи шахснинг қўпол эҳтиётсизлиги туфайли соғлиғига шикаст етадиган бўлса, зарар тўлиқ қопланмайди. Миқдорнинг ўзгариши 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2005 йил 11 февралдаги “Ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда жароҳатланиши, касб касалликларига чалиниши ёки саломатликнинг бошқа хил шикастланиши туфайли етказилган зарарни тўлаш” Қоидалари тўғрисидаги 60- сонли қарори.

жабрланувчининг айблилик даражасига қараб белгиланади. Жабрланувчининг қўпол эҳтиётсизлиги зарарни ундиришда тўсқинлик қилмайди. Фуқаро майиб бўлганда ёки унинг соғлиғига бошқача шикаст етказилганда жабрланувчи оладиган ёки муайян равишда олиши мумкин бўлган йўқотилган иш ҳақи (даромадлари), шунингдек саломатлигига шикаст етказилиши туфайли қилган қўшимча харажатлари, шу жумладан, даволаниш, қўшимча овқатланиш, дори-дармонлар сотиб олиш, протез қўйдириш, бировнинг парваришида бўлиш, санаторий-курортда даъволаниш, махсус транспорт воситаларини сотиб олиш, бошқа касбга тайёргарликдан ўтиш харажатлари, агар жабрланувчининг ана шу ёрдам ва парвариш турларига муҳтожлиги ҳамда уларни бепул олиш ҳуқуқига эга эмаслиги аниқланса, ўрни қоплани ши лозим. Юқорида қайд этилган ҳолатлар жабрланувчи бепул даволанмасдан харажатлар қилган тақдирда, унинг томонидан қилинган қўшимча харажатларни ундиришни талаб этиши мумкин. Албатта, бу ҳолатни тасдиқловчи тегишли ҳужжатлар тақдим этилгандагина амалга ошириш мумкин бўлади. Йўқотилган иш ҳақини (даромадларни) аниқлашда жабрланувчига майиб бўлиши ёки соғлиғига бошқача шикаст етиши сабабли тайинланган ногиронлик пенсияси, худди шунингдек, соғлиғига зарар етказилмасидан олдинги ва ундан кейинги бошқа турдаги пенсиялар, нафақалар ва бошқа шунга ўхшаш тўловлар эътиборга олинмайди ва зарарни қоплаш миқдорини камайтиришга ҳам сабаб бўлмайди (зарарни ҳисоблаш ҳисобига киритилмайди). Зарарни ҳисоблаш ҳисоби га шунингдек жабрланувчи соғлиғига шикаст етказилганидан кейин оладиган иш ҳақи (даромади) ҳам киритилмайди (ФКнинг 1006-модда). Фуқаронинг соғлиғига шикаст етказилиши натижасида жабрланувчи ўз касби билан шуғулланиш имкониятидан маҳрум бўлиб, тадбиркорлик билан

шуғулланиш натижасида кўп даромад топадиган бўлган тақдирда ҳам зарарни ундириш миқдорига таъсир этмайди. Зарарнинг миқдори автоматик равишда ва манфаатдор шахсларнинг талаби билан ўзгариши мумкин. ФКнинг 1013-моддасига муво фиқ, турмуш қийматининг ошиб бориши ва қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорининг оширилиши муносабати билан тўловлар миқдори мутаносиб равишда ўзгаради. Қолган вазиятларда тўловлар миқдорининг камайиши ёхуд кўпайиши ФКнинг 1012-моддасида қайд этилган манфаатдор тарафларнинг талаби билан ўзгариши мумкин. Меҳнат қоблиятини қисман йўқотган жабрланувчи зарарни тўлаш мажбурияти юкланган шахсдан исталган вақтда, агар унинг меҳнат қобилияти соғлиғига етказилган шикаст туфайли ўзига зарарни ундириш белгиланган пайтда соғлиғи нисбатан ёмонлашса, қоплаш миқдорини тегишлича кўпайтиришни талаб қилишга ҳақли. Жабрланувчининг соғлиғига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш мажбурияти зиммасига юкланган шахс, агар жабрланувчининг меҳ нат қобилияти зарарни ундириш белгиланган пайтда нисбатан ошган бўлса, қоплаш миқдорини тегишлича камайтиришни талаб қилишга ҳақли. Шунингдек, зарар етказган шахснинг мулкий аҳволи, унинг ногиронликка ҳамда ёшга доир нафақага чиқиши муносабати билан камайган бўлса ва эҳтиётсизлик натижасида зарар етказилган шартларда тўлов миқдорини камайтиришни талаб этиши мумкин. Вояга етмаган шахсларнинг соғлиғига шикаст етказилганда зарар ундиришнинг алоҳида хусусиятлари мавжуд. Маълумки, 14 ёшгача бўлган вояга етмаган фуқароларнинг соғлиғига шикаст етказилганда, уларнинг ишламаслигини инобатга олган ҳолда фақат қўшимча харажатларнигина ундириш мумкин. Чунки уларнинг ишламаганликлари боис, табиийки, улар иш ҳақи (даромад) ни йўқотмайдилар. Агар 14 ёшдан то 18 ёшгача бўлган вояга етмаган шахсларнинг соғлиғига шикаст етказилганда қўшимча харажатлардан ташқари, унинг меҳнат қобилиятининг йўқотилиши ёхуд камайишини ҳисобга олган ҳолда ФКнинг 1008-моддасига мувофиқ зарарни

ундириш мумкин. Агар вояга етмаган шахс меҳнат фаолиятини бошлаб, муайян даромадга ёхуд иш ҳақи олаётган тақдирда, унинг миқдоридан келиб чиққан ҳолда зарарни ундириши ҳамда кўпайтиришни талаб этиши мумкин (ФКнинг 1008-модданинг 3-4 бандлари). Чунончи, вояга етмаган шахслар стипендия олаётган бўлсалар, уларнинг стипендиялари иш ҳақига тенглаштирилиши ҳам мумкин. Кейинги иккинчи хусусияти бўлмиш боқувчисини йўқотганлик учун жавобгарликда фуқаронинг вафот этишига бевосита алоқадор шахс унинг қарамоғидаги шахсларга зарарни қоплаб бериши шарт. Боқувчисини йўқотганлик учун зарарни қоплашни талаб этувчи шахсларга қуйидагилар киради: - марҳумнинг қарамоғида турган ёки у вафот этган кунгача ундан таъминот олиш ҳуқуқига эга бўлган меҳнатга лаёқатсиз шахслар; - марҳумнинг вафотидан кейин туғилган фарзанди; - меҳнат фаолиятидан қатъи назар, марҳумнинг қарамоғида бўлган унинг 14 ёшга тўлмаган ёки кўрсатилган ёшга тўлган бўлса ҳам тиббиёт муассасасининг хулосасига кўра саломатлиги бўйича бошқаларнинг парваришига муҳтож бўлган болалари, неваралари, ака-укалари ва опа- сингилларини парваришлашда банд бўлган ва ишламайдиган ота-онасидан бири, эри (хотини) ёки оиланинг бошқа аъзоси; - марҳумнинг қарамоғида бўлган ва унинг вафотидан кейин беш йил ичида меҳнатга қобилиятсиз бўлиб қолган шахслар. Ушбу категориядаги шахслар доирасига вафот этган шахснинг қарамоғида бўлган меҳнатга лаёқатли турмуш ўртоғи унинг вафотидан кейин 5 йил ичида нафақа олиш ёшига етганлар киради. ФКнинг 1009-моддасига мувофиқ зарар қуйидагиларга тўланади: - вояга етмаганларга – 18 ёшга тўлгунга қадар; - 18 ёшдан ошган ўқувчиларга – ўқувнинг кундузги шаклида ўқишни тугатгунга қадар, бироқ 23 ёшдан ошмагунча; - 55 ёшдан ошган аёларга ва 60 ёшдан ошган эркакларга – умрбод;

- ногиронларга – ногиронлик муддатигача; - марҳумнинг қарамоғида бўлган болалари, неваралари, ака-укалари ва опа-сингилларини улар 14 ёшга тўлгунга қадар парваришлашда банд бўлган ота-онасидан бири, эри (хотини) ёхуд оиланинг бошқа аъзоси. Боқувчисини йўқотганлик муносабати билан зарар ундиришнинг асосларини манфаатдор шахслар томонидан исботлаб бериши лозим. Қариндошлик алоқалари тегишли ҳужжатлар ёрдамида аниқ ланади, агар аниқлаш мураккаб бўладиган бўлса, суд томонидан аниқланади. Фарзандлари ФҲДЁ органлари томонидан берилган туғилганлик гувоҳномаларини тақдим этиши билан исботланади. Оила аъзоларининг таркибий қисми эса ўзини ўзи бошқариш органларининг маълумотномалари асосида аниқланади. 18 ёшдан 23 ёшгача бўлган, олий ёхуд ўрта махсус касб-ҳунар ўқув муассасаларида таҳсил оладиган ўқувчи ёхуд талабалар тегишли муассасанинг берган билдиришномалари билан аниқланади. Боқувчиси вафот этганлиги муносабати билан зарарни ундириш миқдори қонунда аниқ белгилаб қўйилган бўлиб, ФКнинг 1007-мод дасига мувофиқ зарар қопланади. Шунингдек ФКнинг 1010-модда сига асосан иш ҳақи (даромад) нинг таркибига ҳаётлик вақтида олган нафақа, умрбод таъминоти ва бошқа шунга ўхшаш таъминотлар ҳам ҳисобга олинади. Вафот этган боқувчининг қарамоғида бўлган ва боқувчининг вафоти туфайли зарар тўловини олиш ҳуқуқига эга бўлган меҳнатга лаёқатсиз шахслар учун зарар миқдори вафот этган шахснинг ўртача ойлик иш ҳақи миқдоридан унинг ўзига ва қарамогидаги меҳнатга лаёқатли, аммо зарар тўловини олиш ҳуқуқига эга бўлмаган фуқаро ларга тўғри келадиган улушни чегириб ташлаган ҳолда белгиланади. Зарар тўловини олиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг ҳар бирига бериладиган зарар тўловлари миқдорини аниқлаш учун боқувчи иш ҳақининг кўрсатиб ўтилган шахсларнинг ҳаммасига тўгри келадиган улуш уларнинг сонига тақсимланади.

Вафот этган шахснинг қарамоғида бўлмаган, аммо зарар тўлови ни олиш ҳуқуқига эга бўлган меҳнатга лаёқатсиз шахслар учун зарар тўлови миқдори суд тартибида белгиланади. Вафот этган шахснинг қарамоғида бўлган ва бўлмаган шахслар айни бир вақтда зарар тўловини олиш ҳуқуқига эга бўлишган тақдир да зарар тўловлари миқдори энг аввало вафот этган шахснинг қарамо ғида бўлмаган шахслар учун белгиланади. Улар учун белгиланган зарар тўлови суммаси боқувчининг иш ҳақидан чегириб ташланади, сўнг иш ҳақининг қолган миқдорига қараб вафот этган шахснинг қарамогида бўлган шахслар учун зарар тўлови миқдори мазкур банднинг биринчи ва иккинчи хатбошида назарда тутилган тартибга мувофиҚ белгиланади. Боқувчисини йўқотганлик туфайли зарар тўловини олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар учун уларга боқувчи вафоти туфайли тайинланган пенсия, шунингдек бошқа пенсиялар, иш ҳақи, стипендиялар ва бошқа даромадлар зарар тўлови ҳисобига киритилмайди. Бунда қарамогида бўлган ҳар бир шахс ҳисобига зарар тўлови миқдори қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақи миқдорининг эллик фоизидан кам бўлиши мумкин эмас. Зарарни ундириш, манфаатдор шахсларга тўланадиган зарарнинг миқдори ва тақсимоти ФКнинг 14-моддасига асосан тақсимлана ди. Агар вафот этган шахснинг қарамоғида бир неча фуқаролар бўл салар, вафот этган шахснинг йўқолган иш ҳақи (даромади) ҳисобга олиниб, манфаатдор шахслар ўртасида тенг тақсимланади. Агар вафот этган шахснинг қарамоғида бўлмаган, бироқ ундан таъминот олиш ҳуқуқига эга бўлган фуқаролар бўлган тақдирда, уларга зарарнинг миқдори қуйидагича аниқланади: - таъминот суд тартибида ундирилган бўлса, суд томонидан белгиланган сумма билан; - фуқароларнинг моддий аҳволи ва вафот этган шахснинг ўлимидан олдин қанчалик таъминот бера олиши мумкинлигини ҳисобга олган ҳолда, агар таъминот суд тартибида белгиланмаган бўлса.

Вафот этган боқувчи ўзининг ўлимига сабаб бўлганлик айби ҳисобга олинмайди (қасддан содир этилгандан ташқари). Юқорида қайд этилган фуқароларга зарарнинг миқдорини белгилашда улар томонидан оладиган нафақалари, стипендиялари, иш ҳақ (даромад) лари ҳисобга олинмайди. Ҳар бирига белгиланган миқдор кейинчалик қайта ҳисобланмай ди, яъни таъминот олувчилардан бирининг вафоти бошқа таъминот олувчиларнинг фойдасига қайта ҳисобланмайди. Шунингдек боқув чининг таъминотида бўлган, ҳамда унинг вафотидан сўнг 5 йил ичида меҳнатга қобилиятсиз бўлиб қолган фуқароларга тайинланган тўлов нинг миқдори ҳам қайта ҳисобланмайди. Қонун бу борада икки ҳолатни белгилайди, чунончи боқувчи нинг вафотидан кейин туғилган фарзанд ва боқувчининг ака-сингил лари, неваралари, фарзандларининг парвариши билан банд бўлган шахсларга тўловни белгилаш ёхуд олиб ташлаш. Ушбу қайд этилган ҳолатларда боқувчининг иш ҳақи (даромади) нинг бир қисми ҳар бир кишига ҳисоблаб чиқилади. Қайта ҳисоб-китоб қилиш зарарни ундириш ҳуқуқига эга бўлган шахс боқувчининг вафоти ҳақида хабар топмаганда, ёхуд қонун билан энг кам ойлик иш ҳақининг ошиши муносабати билан ҳам қайта ҳисобланади. Агар боқувчининг вафоти меҳнат ёки шартнома мажбуриятларини бажариш чоғида вафот этса, иш берувчи қўшимча 5 йил мобайнида меҳнатига тўланадиган муайян муддатда товон тўлайди. Боқувчининг вафоти билан боғлиқ қўшимча харажатларга қо нунда дафн маросимига кетадиган харажатлар назарда тутилади. Бундай харажатларни қоплаш зарар етказган шахс томонидан қопланади, шунингдек қилинган харажатлар зарар миқдорини белгилашда инобатга олинмайди. Агар зарар етказган шахс ёхуд юридик шахс ўз ҳохишига биноан зарарни қопламаса, жабрланган шахс манфаатини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этиши мумкин. Фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказганда даъво муддати қўлланилмайди, бироқ 3 йиллик даъво муддати

ўтгандан сўнг мурожаат этилганида зарар даъводан олдинги 3 йилдан ортиқ бўлмаган муддат учун қаноат лантирилиши мумкин. Масалан, фуқаронинг ҳаётига 1996 йил зарар етказилган бўлса-ю, даъво 2004 йил қўзғатилган бўлса, суд фақатгина 2001 йилдан 2004 йилгача бўлган муддат учун зарарни қоплаш тўғрисида қарор чиқаради. 2 Қоида бўйича зарар ҳар ойда тўлаб борилади, ҳамда пулнинг ўтказиш маcъулияти тўловчининг зиммасида бўлади. Истисно ҳолатида суд тўловчининг белгиланган муддат мобайнида узрли сабабларга кўра тўлолмаслигини инобатга олган ҳолда 3 йилдан ортиқ бўлмаган муддатга бир йўла тўлашни белгилаши мумкин. Мисол учун зарар етказган шахс узоқ муддатга хизмат сафарига жўнаши бўлиши мумкин. Агар зарар етказган шахс юридик шахс бўлиб ва у қайта тузилса, тўловларни тўлаш унинг ҳуқуқий ворисига ўтади. Ходимнинг меҳнат мажбуриятларини бажариш муносабати билан унинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар учун жавобгар бўлган, қишлоқ хўжалиги товар маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи қайта ташкил этилаётган юридик шахсда маблағ бўлмаган ёхуд етарли бўлмаган тақдирда, ундирилиши лозим бўлган суммалар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда давлат томонидан тўланади. Қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ҳам мазкур суммалар давлат томонидан тўланади. Башарти, юридик шахс тугатилса, тегишли тўловлар жабрланувчига тўлаш учун капиталлаштирилади. Юридик шахснинг мол-мулки йўқлиги сабабли тўловларни капиталлаштиришнинг имкони бўлмаса, белгиланган суммалар жабрланувчига давлат томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда тўланади (ФКнинг 1015- моддаси). 2 Н.Ф.Имомов. Фуқаролик ҳуқуқида муддатлар ва даъво муддати.- Т.: 2005.-119.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

O'xshashlar

Товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарар ўрнини қоплаш. Маънавий зарарни қоплаш

Оддий ширкат шартномаси. Оммавий танлов. Мукофотни ошкора ваъда қилиш. Қимор ва гаров ўйинлари ўтказиш

Узбекистон Республикаси фукаролик кодексининг истеъмолчилар хукукларини ҳимоя қилишдаги аҳамияти

Фуқаролик ишларининг қайси судларда кўрилишлиги (судловлик)

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик