Узбекистон Республикаси фукаролик кодексининг истеъмолчилар хукукларини ҳимоя қилишдаги аҳамияти - Huquqshunoslik - Referatlar

Узбекистон Республикаси фукаролик кодексининг истеъмолчилар хукукларини ҳимоя қилишдаги аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексининг истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги аҳамияти Режа: 1. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодекси ва бошқа жорий қонунларнинг истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги роли . 2. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодекси билан истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги монандлиги.

Таянч иборалар: мулк ҳуқуқи, мажбурият ҳуқуқи, интеллектуал ҳуқуқ, муомула лаёқати, ҳуқуқий лаёқати, маънавий зарар. 1. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодекси ва бошқа жорий қонунларнинг истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги роли Бевосита истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бир қатор халқаро қонун ҳужжатлари, шартномалар ва битимлар мавжуд. 1. БМТнинг Истеъмолчилар манфаатлари ҳимоясига оид резолюцияси. 2. 1973 йилда Европа иқтисодий ҳамжамияти Кенгаши томонидан қабул қилинган Истеъмолчилар ҳуқуқлари хартияси. 3. ЕИҲК томонидан 1981 йил 19 майдаги Истеъмолчилар ҳуқуқларининг ҳимояси ва информацион сиёсатга оид Дастлабки (биринчи) ва Иккинчи дастурлари. 4. МДҲга азо давлатлар Парламентлараро Ассамблеясининг 1995 йил 13 майдаги Санкт-Петербург шаҳрида имзоланган «Парламентлараро Ассомблеяси қатнашчиси бўлган давлатларнинг истеъмолчилар ҳуқуқлари ҳимоясини тартибга солишнинг умумий тамойиллари ҳақида»ги тавсиявий характердаги қарори. Аввало шуни айтиш зарурки, истеъмолчилар ҳуқуқларини асосий қомусимиз – Ўзбекистон Республикаси Констиутцияси ҳимоя қилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 13-моддасига кўра истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш умуминсоний тамойилларга асосланади, яъни инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳсобланади. Инсон ўз шахсий ҳаёти учун товар сотиб олишдан, муайян хизматлардан фойдаланишдан ва ишлар бажарилиши натижасидан манфаатдор экан, у истеъмолчи сифатида ўз ҳаётини гўёки «гаровга» қўяди. Чунки нуқсонли, сифатсиз, фойдаланишга яроқсиз товар (иш, хизмат) унинг ҳаётига, соғлиғига жиддий зарар етказиши мумкин.

«Истеъмолчи ҳамиша ҳақ» тамойили Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасига мувофиқ, истеъмолчига ўзи бузилган ҳуқуқини, манфаатини суд орқали тиклаш имконини беради. Ушбу моддага асосан «ҳар бир шахснинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади». «Давлат бутун халқнинг манфаатларини кўзлаб, ислоҳотлар жараёнининг ташаббускори бўлиши, иқтисодий тараққиётнинг етакчи йўналишларини белгилаши, иқтисодиётда, ижтимоий-сиёсий ҳаётида туб ўзгаришларни амалга ошириш сиёсатини ишлаб чиқиши ва изчил рўёбга чиқариши керак» (И. Каримов). Давлат бош ислоҳотчи сифатида ҳар қандай мамлакатни ривожлантириш йўлида ислоҳатларни амалга оширар экан, аввало, инсон манфаатини биринчи ўринга қўяди. Инсон эса жамиятда асосий фуқаролик муносабатларида истеъмолчи сифатида гавдаланади. Айнан шу ҳолат ҳам мамлакатимиз Бош қонунида ўз ифодасини топган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида таъкидла- нишича, давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенглигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди. Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи қонун ҳужжатлари орасида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси марказий ўринлардан бирини эгаллайди. Зеро, истеъмолчи ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш фуқаролик-ҳуқуқий муносабат бўлиб, унинг ўрганиш предмети ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодекси II қисмдан иборат бўлиб қуйидаги бўлимларни ўз ичига қамраб олади: 1-бўлим. Умумий қоидалар 2-бўлим. Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар.

3-бўлим. Мажбурият ҳуқуқи. 4-бўлим. Интеллектуал мулк. 5-бўлим. Ворислик ҳуқуқи. 6-бўлим. Халқаро хусусий ҳулқ нормаларини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга нисбатан татбиқ этиш. Жами моддалар (статья) 1199 та. Фуқаролик кодекси асосан мулкий ва шахсий-номулкий муносабатларни тартибга солади. Фуқаро истеъмолчи сифатида ижтимоий муносабатга киришганда у мулкий мазмун касб этади. Фуқаролик кодексининг 3-моддаси «Фуқаролик қонун ҳужжатлари» деб номланиб, унинг иккинчи қисмига асосан бошқа қонунлар ва қонун ҳужжатларидаги фуқаролик қонун ҳужжатлари нормалари фуқаролик кодексига мос келиши керак. Демак, фуқаролик ҳуқуқий муносабатлардан бири – истеъмолчи билан боғлиқ муносабатни тартибга солувчи «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонун ҳам фуқаролик кодекси талабларига мос келиши талаб қилинади. Агар фуқаролик кодекси ва «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонунда бир-бирига мос келмайдиган, қарама-қарши нормалар мавжуд бўлса, амалиётда қўллашда фуқаролик кодекси устивор ҳисобланади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонун фуқаролик қонун ҳужжатлари жумласига киради ва унга нисбатан бевосита ёки билвосита фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатлари татбиқ қилинади. 2. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодекси билан истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги монандлиги Маълумки, ҳар қандай қонунда муайян ўзига хос атамалар, иборалар мавжуд бўлади. Кўп ҳолларда турмушда ушбу иборалар ва атамалар турли мазмун касб этиши ва турлича маънода талқин этилиши мумкин. Бу эса

қонунлар мазмунини тўғри англаб етиш ва уларни ижро этишга халақит беради. Худди шу сабабли «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 1-моддасида ушбу қонунда қўлланилган асосий тушунчаларга таъриф берилган. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 1-моддасида истеъмолчи тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: истеъмолчи – фойда чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда шахсий истеъмол ва бошқа мақсадларда фойдаланиш учун товар сотиб олувчи, иш, хизматга буюртма берувчи ёхуд шу ниятда бўлган фуқаро (жисмоний шахс) ҳисобланади. Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, фақатгина жисмоний шахс истеъмолчи бўлиши мумкин. Фуқаролик кодексининг 16-моддасига асосан жисмоний шахс деганда, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар тушунилади. Жисмоний шахс ҳуқуқ субъекти сифатида қандай белгиларга эга бўлиши керак, деган савол туғилиши мумкин. Маълумки, фуқаро муайян мажбурият муносабатларида қатнашиш, йирик суммаларда битимлар тузиш учун муомула лаёқатига эга бўлиши керак. Бироқ, истеъмолчи мақомини олиш учун ҳеч қандай муомала лаёқати талаб этилмайди. Фуқаронинг ҳуқуқий лаёқатига эга бўлиши кифоя. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик Кодексининг 17-моддасига асосан, фуқаронинг ҳуқуқ лаёқати у туғилган пайтдан эътиборан вужудга келади ва вафот этиши билан тугайди. Фуқаролар ҳуқуқ лаёқатининг мазмуни 18-соддада берилган. Бу моддага асосан фуқаролар: Мулк ҳуқуқи асосида мол-мулкка эга бўлишлари; мол-мулкни мерос қилиб олишлари ва васият қилиб қолдиришлари; банкда жамғармаларга эга бўлишлари; тадбиркорлик, (деҳқон) фермер хўжалиги билан ҳамда қонунда тақиқлаб қўйилмаган бошқа фаолият билан шуғулланишлари; ёлланма меҳнатдан фойдаланишлари; юридик шахслар ташкил этишлари; битимлар тузишлари ва мажбуриятларда иштирок этишлари; етказилган зарарнинг тўланишини талаб қилишлари; машғулот турини ва яшаш жойини

танлашлари; фан, адабиёт ва санъат асарларининг, ихтиронинг, қонун билан қўриқланадиган бошқа интеллектуал фаолият натижаларининг муаллифи ҳуқуқига эга бўлишлари мумкин. Фуқаролар бошқа мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқларига ҳам эга бўлишлари мумкин. Бу ўринда шуни ҳам эътироф этиш лозимки, жисмоний шахснигина истеъмолчи сифатида тан олиниши замирида чуқур маъно ётади. Ҳар қандай жисмоний шахс энг аввало, биологик мавжудот, у яшаши, ҳаёт кечириши учун озиқ-овқат, кийим-бош, тураржой ва шу кабиларни истеъмол қилиш ва улардан фойдаланиши шарт. Унинг бу эҳтиёжлари фақат кишилик жамиятида қондирилиши мумкин. Айни вақтда инсон социал мавжудот ҳам, у шахс сифати жамиятда, фуқаро сифатида давлатда ҳаракат қилиш учун муайян ижтимоий хизматларга, товарларга, билим ва ахборотлар олишга, транспорт, коммуникация воситаларидан фойдаланиш ва шу кабиларга эҳтиёж сезади. Жисмоний шахснинг биологик ва социал мавжудот сифатидаги эҳтиёжлари бу эҳтиёжларни қондириш заруриятини келтириб чиқаради. Ушбу эҳтиёжларни қондирмай туриб, баркамол инсонни, шахсни, фуқарони шакллантириб бўлмайди. Шу сабабли ҳам инсоннинг моддий, маиший ва бошқа эҳтиёжларини қондириш – бу ижтимоий аҳамиятга эга бўлган вазифадир. Аслини олганда жамиятдаги барча ижтимоий институтлар, иқтисодий тузилмалар инсон мавжудлиги учун бор ва унга хизмат қилади. Энг асосийси шундан иборатки, инсон мавжудлиги учун ҳар куни ўнлаб товар ишлаб чиқарувчилар, сотувчилар ва иш бажарувчилар, хизмат кўрсатувчилар билан ҳуқуқий муносабатларга киришади. Бу ҳуқуқий муносабатларнинг пировард мақсади инсоннинг моддий, маънавий ва маиший эҳтиёжларини тўла ва самарали қондириш ҳисобланади. Демак, бундай ҳолатда, товарлар, ишлар, хизматлардан бевосита ўз эҳтиёжларини қондириш учун фойдаланадиган шахс алоҳида ҳуқуқий мақомга эга бўлиши лозим ва бундай мақом истеъмолчи ҳуқуқий мақоми ҳисобланади.

Фуқаролик Кодексининг 425-моддасининг (чакана олди-сотди шартномаси) 1-қисмида ҳам истеъмолчи тушунчаси мазмунини очиб берувчи белгилар мужассамлашган. Унга кўра фуқаро чакана олди-сотди шартномаси орқали шахсий мақсадлар, рўзғорда ёки тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда товар сотиб олган ҳам истеъмолчи ҳисобланади. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 4-моддасида санаб ўтилган истеъмол- чиларнинг асосий ҳуқуқлари қаторига истеъмолчиларнинг билим олишга бўлган ҳуқуқини ҳам киритиш лозим. Шунингдек қонунга алоҳида «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида истеъмолчиларнинг билим олишга бўлган ҳуқуқи» деб номланган моддани киритиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлур эди. Чунки истеъмолчилар ҳам ўзларининг ҳуқуқлари ҳақида етарли билимга эга эмаслар. Бозор иқтисодиёти истеъмол бозорида барча истеъмолчиларнинг ушбу билимларга эга бўлишларини тақозо этади. Истеъмолчиларнинг асосий ҳуқуқларидан яна бири, бу ишлаб чиқарувчилар томонидан истеъмолчиларга тақдим этилаётган товар (иш, хизмат)лар натижаларини тегишли даражада сифатли бўлишига бўлган ҳуқуқлар. Шу жиҳатдан Қонуннинг 8-моддасининг мазмуни Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексининг «Товарнинг сифатини текшириш» деб номланган 407-моддаси мазмунига яқин. Аммо улар ўртасида бевосита номутаносиблик мавжуд. ФКнинг ушбу моддасида товар сифатини текшириш шартномада ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилиши назарда тутилган. ФКида жумладан шундай дейилган: «Агар қонун ҳужжатларида, шу жумладан давлат стандартларида, ёки олди- сотди шартномасида сотувчининг сотиб олувчига топшириладиган товар сифатини текшириш (синаш, айнан таҳлил қилиш, кўздан кечириш ва ҳоказо) мажбурияти назарда тутилган бўлса, сотув олувчининг талаби билан сотувчи унга товар сифати текширилганлигининг исботини тақдим қилиши лозим».

Қонуннинг 8-моддасининг охирги бандида эса бундай дейилган: «Истеъмолчи сотиб олинган товар (иш, хизмат) сифатини, бутлигини, вазни ва нархини текшириш ҳуқуқига эга, сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) эса, назорат-ўлчов асбобларини, нархга доир ҳужжатларини тақдим этиши, товарни ишлатиб кўрсатиши, ундан хавфсиз ва тўғри фойдаланишни ўргатиши, зарурат бўлса, товарни экспертизага юбориши шарт». «Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддаси «Маънавий зарар учун ҳақ тўлаш» деб юритилади. Бунда истеъмолчининг ҳуқуқлари бузилиши туфайли унга етказилган маънавий зарар учун уни етказган шахс, башарти у айбдор бўлса, ҳақ тўлаши лозим. Маънавий зарар учун тўланадиган ҳақ миқдорини суд белгилайди. Маънавий зарар учун ҳақ тўлаш мулкий зиён ва истеъмолчи кўрган зарарнинг ўрни қопланишидан қатъи назар, амалга оширилади. Маънавий зарар деганда, истеъмолчи ҳуқуқлари бузилганда унга етказилган жисмоний оғриқлар, руҳий изтироблар, қийноқлар тушунилади. Фуқаролик кодексининг 1022 моддасида маънавий зарар худди шу маънода талқин қилинади. Қуйидагилар ушбу норма орқали маънавий зарарни ундириш учун асос бўлиб ҳисобланади: а) истеъмолчи ҳуқуқларининг бузилиши. Бу ҳуқуқлар 4-моддада келтирилган. Ушбу ҳуқуқлар истеъмолчи билан шартномавий муносабатларга киришган тадбиркорлик субъекти (товар сотувчи, иш бажарувчи, хизмат кўрсатувчи) томонидан бузилган бўлиши мумкин. Айни вақтда шуни ҳам унутмаслик керакки, гарчи истеъмолчи билан шартномавий муносабатларга киришмаган бўлса ҳам, товарлар, иш, хизматлардан фойдаланиш жараёнида фуқарога маънавий зарар етса, у ҳолда ушбу товарларни сотувчи (ишлаб чиқарувчи, иш бажарувчи, хизмат кўрсатувчи субъект) маънавий зарарни пул кўринишида қоплаши шарт. б) истеъмолчига маънавий зарар етказувчининг айби мавжуд бўлиши. Бунда айб ҳар қандай шаклларда намоён бўлиши мумкин.

в) маънавий зиённинг мавжудлиги. Юқорида айтилганидек, маънавий зарар истеъмолчи ҳуқуқлари бузилганлиги сабабли унга етказилган жисмоний азоб-уқубатлар ва руҳий психологик қийналишлар, изтироблар кўринишида намоён бўлади. Маънавий зарар етказилганлиги фактини аниқлашда жабрланувчи – истеъмолчининг тиббий картасидаги қайдлар, тиббий экспертиза, руҳий экспертиза якуний хулосалари муҳим роль ўйнайди. Маънавий зарар истеъмолчи ва товар ишлаб чиқарувчи, ўртасида ихтиёрий келишув асосида ҳам, суд қарори асосида ҳам қопланиши мумкин. Маънавий зарар жиноят натижасида, маъмурий ҳуқуқбузарлик ёхуд фуқаролик ҳуқуқбузарлиги орқасида 1021-1022 – моддаларида белгиланган қоидалар асосида қопланади. Маънавий зарарни пул кўринишида қоплаш миқдорини суд белгилайди. Суд бунда ўз ҳолича иш тутмасдан, балки ФКнинг юқоридаги нормаларни ва Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 2000 йил 28 апрелида қабул қилинган «Маънавий зарар қоплаш ҳақидаги қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги қарори асосида иш кўради. ФКда маънавий зарарни қоплаш миқдорини аниқлаш мезонлари аниқ- равшан кўрсатилган. Бинобарин, суд бунда биринчи галда эътиборга олиши лозим бўлган ҳолат, бу ҳуқуқбузарнинг айби бор ёки йўқлигидир. Одатда, маънавий зарар ҳуқуқбузарнинг айби бўлган ҳолатдагина қопланади. Қуйидагилар маънавий зарарни қоплаш миқдорини аниқлаш мезонлари бўлиб ҳисобланади: 1. Жабрланувчи истеъмолчига етказилган жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусиятлари: а) зарар етказилган ҳақиқий ҳолат (яъни, зарар етказиш усули, оқибатлари, ҳуқуқбузарликнинг содир бўлиш шарт-шароитлари ва шу кабилар);

б) жабрланувчининг шахсий хусусиятлари (ўзига оғир олгани, жинси, оилавий ҳолати, хизмати, соғлиги, ёши, жамиятдаги мавқеи ва шу кабилар). 2. Зарур етказувчининг айбдорлик даражаси (қасддан, ғаразли мақсадларда содир этгани, кўзлаган мақсади ва кўрган манфаати ва шу кабилар) ҳисобга олинади. 3. Оқилоналик талаблари (яъни, ҳуқуқбузарнинг шахсий ва мулкий ҳолати, унинг маънавий зарарни қоплаш бўйича саъй-ҳаракатлари ва имкониятлари, жабрланувчининг мулкий ҳолати), оладиган товон пулини унинг азоб-уқубатларини бартараф этишга таъсири ва шу кабилар. 4. Адолат талаблари (тўланадиган пул миқдори ва маънавий зарар характери ўртасида мутаносиблик, тўланадиган тавон ҳуқуқбузарни ҳушёр тортиришга, тарбияланишига, қайта тузилишига хизмат қилиши) ҳам эътиборга олиниши зарур. Яна бир жиҳатни унутмаслик лозим. Англосаксон ҳуқуқ тизимида маънавий зарарни ундиришда асосий мезон-зарар етказувчининг мулкий ҳолати ҳисобланади. Агар у ўта бой бўлса, у тўлайдиган тавон пули ҳам шу қадар катта ҳажмда белгиланади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Асосий Қонун. Т.: Ўзбекистон, 1992, 45-бет. 2. Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Қонун. 3. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.: Ўзбекистон, 2005. 4. Ўзбекистон Республикаси «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонунига шарҳ. Т.: «Ўзбекистон» нашриёт матбаа ижодий уйи, 2005, 288 б. 5. «Стандартлаштириш тўғрисида»ги 1993 йил 28 декабрда қабул қилинган Қонун. 6. «Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида»ги 1993 йил 28 декабрда қабул қилинган Қонун. 7. «Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифати ва хавфсизлиги тўғрисида»ги 1997 йил 30 августда қабул қилинган Қонун. 8. www.lex.uz

O'xshashlar

Cтандартлаштириш, сертификатлаштириш тўғрисидаги қонунларнинг истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги роли

Истеъмолчиларнинг хукукини химоя килиш асослари

Фукаролик хукукларини амалга oшириш ва химоя килиш

Истеъмолчилар ҳуқуқларининг давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлаш

Узбекистон Республикаси бюджет тузилиши