Давлатнинг экологик функциясини амалга ошириш шакллари (экологик мониторинг, экологик назорат - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлатнинг экологик функциясини амалга ошириш шакллари (экологик мониторинг, экологик назорат

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Давлатнинг экологик функциясини амалга ошириш ш акллари (экологик мониторинг, экологик назорат, экологик экспертиза) Бозор иқтисодиёти шароитида атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишни давлатнинг мустақил ва асосий функцияси сифатида тан олиш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ҳуқуқшунос олимларнинг фикрича, ижтимоий ҳаётнинг ушбу соҳаси ўз ташкилотлари ва институтларига ҳамда ўзига хос муносабатлар ва психологик жиҳатларга эга бўлганлиги боис, мазкур функция асосий ва мустақил функция сифатида ажралиб туради. Давлат экологик функциясининг мустақил функция сифатида ажралиб туриши жамиятнинг табиатга муносабати ўзгарганлиги билан ҳам боғлиқдир 1 . Шундай экан, экологик функцияни давлат фаолиятидаги жамиятнинг экологик хавфсизлигини таъминлаш борасида амалга ошириладиган объектив-зарурий, мақсадга йўналтирилган, қонунда шарт қилиб қўйилган йўналишидир, дейишга етарли даражада асосларимиз бор. Давлатнинг экологик функцияси бутун жамият манфаатларини акс эттириб, узоқ давом этадиган объектив воқеликдир. Давлат ҳуқуқий механизмининг барча бўғинлари атроф муҳитни муҳофаза қилиш борасидаги хилма-хил ва мақсадга йўналтирилган ҳаракатларни амалга оширишга қаратилгандир. Экология соҳасидаги хилма-хил ҳуқуқий муаммолар орасида бошқарув масалалари, махсус давлат органларининг ташкилотчилик фаолияти, шубҳасиз, марказий ўрин эгаллайди. Бозор иқтисодиётига ўтилиши сабабли, табиатдан оқилона фойдаланиш ҳамда атроф табиий муҳитни муҳофаза 1 Қаранг: Холмўминов Ж. Т. Эколого-прововые проблемы использования и охраны орашаемых земель в Республике Узбекистан. – Т., 1996. – С. 41–52.

www.arxiv.uz қилиш борасидаги давлат бошқарувининг моҳияти анча ўзгарди. Бугунги кунда «бошқариш» деганда, бошқариладиган объектга нисбатан битта субъектнинг ҳукмрон таъсири тушунилмайдиган бўлди. «Бошқариш» деган тушунчанинг кенг тарқалган ва «мўътадил» («ўртамиёна») таърифи тан олинди. Эндиликда биз табиий ресурслардан (бойликлардан) фойдаланиш ҳамда атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат функцияси давлат органларининг ташкилотчилик фаолиятидир, деб тушунамиз. Ҳозирги кунда «бошқарув» деганда, маълум бир доирадаги давлат фаолияти кўзда тутилади. Аммо бу фаолият чекланган бўлиб, у субъектлар ўзларини қандай тутишлари лозимлигининг умумий қоидаларинигина белгилаб беради, аммо хўжалик юритувчи тизимни ташкил этиш масалалари билан шуғулланмайди. Ҳозирги кунда биз тараққиётнинг асосий йўналишлари, чегаралари ва доиралари асосан давлат томонидан белгиланаётганлигига, хўжалик юритиш ташаббуси нодавлат ташкилотларидан чиқаётганига гувоҳ бўлиб турибмиз. Бизнингча, «бошқарув» тушунчасининг бундай талқинини қабул қилиш ва амалиётда қўллаш мумкин. Лекин, шундай бўлса-да, давлатнинг маълум мақсадларини ҳамда функцияларини бажаришга йўналтирилган ташкилотчилик фаолиятини бошқарувнинг тўлиқ тавсифи деб белгилаш лозим. Бошқарув ўзаро жипс боғлиқликда бўлган элементлардан (унсурлардан) ташкил топган маълум бир жараёндир. Айтиш мумкинки, бу бошқарувнинг умумий, ташкилий-иқтисодий тавсифидир. Шу билан бирга, Б. В. Ерофеевнинг таъкидлашича, «иқтисодий ва экологик тизимларга нисбатан давлатнинг тартибга солиш фаолиятидаги ўзига хосликлар уларнинг табиатидаги муҳим фарқлардан келиб чиқади: иқтисодий тизимда кечадиган объектив жараёнларга чуқур аралашиш мумкин, аммо экологик тизимда амал қиладиган табиат қонунларига умуман аралашиб бўлмайди» 2 . Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, табиат шундай бир бошқарув объектидирки, унга нисбатан ўтказилган ҳар қандай нотўғри таъсир жиддий 2 Ерофеев Б. В. Экологическая право. – М., 1998. – С. 238.

www.arxiv.uz салбий экологик оқибатларга олиб келиши мумкин, шу боисдан у алоҳида ҳуқуқий тартибга солиниши лозим. Табиат моддий бойликларнинг манбаигина эмас, балки одамларнинг ўзи истиқомат қиладиган муҳитдир. Бу ўринда фақат экологик манфаатларни дастур қилиб олиш билан чекланиб бўлмайди, давлатнинг экологик сиёсати асосида «инсоннинг ҳаёти ва соғлиғини муҳофаза қилиш, аҳолининг ҳаёти ва дам олиши учун қулай бўлган атроф табиий муҳитни асраб қолиш ва қайта тиклашнинг устунлиги» принципи ётиши керак. Юқорида айтилганларни таҳлил қила туриб, шуни таъкидлаш мумкинки, республикамизнинг ижтимоий-иқтисодий соҳасида давлат функциясининг мазмуни жиддий ўзгаришларга учраган. Ҳаётимизнинг баъзи бир соҳаларида у ахлоқнинг умумий қоидаларини белгилайди, маълум бир чегараларни, давлат таъсири ўтказилмайдиган доираларни аниқлаб беради. Буларни энди давлат тавсиялари деб аташ мумкин. Иккинчи томондан, барча ижтимоий муносабатларга давлат таъсири ўтказиладиган соҳалар давлатнинг қўлида қолади. Бизнингча, ҳуқуқ-тартиботнинг маълум даражасини сақлаб қолиш ҳамда барча субъектларнинг манфаатларига риоя қилинишини таъминлаш учун худди шундай бўлиши лозим. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳаси ижтимоий ҳаётнинг шундай соҳаси ҳисобланади. Ушбу сўзларнинг исботи тариқасида амалдаги қонунчиликнинг қуйидаги хусусиятларини келтириш мумкин: биринчидан , давлат барча табиий ресурсларнинг мулкдоридир, шу сабабли, ушбу ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ барча ижтимоий муносабатлар давлат томонидан белгилаб қўйилган; иккинчидан , атроф табиий муҳитга зарар етказадиган барча фаолият турлари давлат томонидан тўхтатиб қўйилиши, тугатилиши ва ман этилиши мумкин.

www.arxiv.uz Кўриниб турибдики, мазкур хусусиятлар давлатнинг экология соҳасидаги таъсири экологик тартибнинг маълум даражасини таъминлаш учун жуда чуқур амал қилишидан далолат беради. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, табиатдан фойдаланиш ва экология соҳасидаги функция махсус ваколатли давлат органларининг ташкилотчилик фаолияти бўлиб, улар экологик муносабатлар ҳукмрон таъсир элементларини сақлаб қолган ҳолда иқтисодий усулларни қўллайдилар. Махсус ваколатга эга бўлган органларнинг ушбу фаолияти ўзаро боғлиқ жараёндир. Давлат экологик функциясининг элементи сифатида атроф табиий муҳит мониторинги катта аҳамият касб этади. Мониторинг деганда, кенг маънода, бир объект устидан назорат олиб бориш ҳамда шу объект тўғрисида ахборот тўплаш тизими тушунилади. Фикримизча, «мониторинг» сўзининг маъноси ва унинг атроф табиий муҳит билан боғлиқлиги Юридик энциклопедияда 3 тўғри акс эттирилган: «Мониторинг (инглизча-monitoring) – 1) маълум жараённи доимий кузатиш, ҳисобга олиш, уларга баҳо бериш ва истиқболини белгилаш; 2) атроф табиий муҳитнинг ҳолатини ва унинг ресурсларини кузатиш, ҳисобга олиш, уларга баҳо бериш ва табиий муҳитнинг давлат мониторинги тизимини ташкил этиш». Бизнингча, ушбу таъриф давлатнинг экологик функциясига бевосита дахлдордир. Экологик муносабатлар соҳасидаги давлат функцияси, худди бошқа соҳалардаги сингари, атроф табиий муҳитга оид ахборотни қайта ишлаш жараёнидир. Бундай ахборот асослантирилган бошқарув қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бу ўринда яна шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, бошқарув жараёнининг ҳар бир босқичи учун экологик маълумотлар зарур бўлади. «Экологик мониторинг» тушунчасини тавсифлашдан аввал баъзи бир масалаларни ойдинлаштириб олиш лозим: табиатдан оқилона фойдаланиш ва 3 Қаранг: Юридик энциклопедия / Юридик фанлар д-ри, проф. У. Таджихановнинг умумий таҳририда. – Т., 2001. – Б. 309.

www.arxiv.uz атроф муҳит муҳофазасини бошқариб бориш механизмида мониторинг қандай ўрин тутади? У қандай функцияларни бажаришга йўналтирилган? Бу масала бўйича ҳам турли нуқтаи назарлар мавжуд. Масалан, Н. Б. Муҳитдинов ўз монографиясида табиатни муҳофаза қилиш муносабатлари соҳасидаги давлат бошқарувининг қуйидаги функцияларини ажратиб кўрсатади: «табиат объектларидан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилишни режалаштириш, давлат кадастрларини ҳисоблаш ва юритиш, табиат объектларини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш, табиат объектларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни назорат қилиб бориш, табиат объектларидан фойдаланиш масалалари бўйича юзага келган низоларни ҳал этиш» 4 . Табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги бошқарувнинг мазкур функциялари, унинг фикрича, табиий ресурсларга оид муносабатларга ҳам татбиқ этилиши мумкин (ер, сув, ер ости бойликлари ва бошқалар). Ўзининг кейинги ишларида ҳам Н. Б. Муҳитдинов экологик муносабатлар соҳасидаги бошқарув функцияларининг ушбу тизимидан воз кечмаган. Ушбу ҳуқуқ ҳаракатни сув ҳуқуқига мувофиқ равишда кўриб чиқа туриб, таъкидлаш мумкинки, янги экологик шароитларга мувофиқ у сув ресурсларини бошқариш функциялари тизимига маълум тузатишлар киритади. Аммо олим мониторингни мустақил ҳаракат сифатида ажратиб кўрсатмайди 5 . Табиат ресурслари мониторинги табиат ресурслари ҳисоб-китоби ва табиат ресурслари кадастрини юритиш ёхуд «табиат объектидан фойдаланиш устидан назорат олиб бориш давлат функциялари томонидан қамраб олинади» деган нуқтаи назарни англатса, функционал вазифаси бўйича мониторинг, фикримизча, атроф табиий муҳит ҳамда унинг алоҳида объектларининг ҳолатини назорат қилиш фаолиятини англатади. Экологик муносабатлар соҳасидаги давлат бошқарувининг бошқа функциялари билан 4 Мухитдинов Н. Б. Основы горного права. – Алма-Ата, 1983. – С. 162. 5 Қаранг: Мухитдинов Н. Б., Тукеев А. Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. – Алматы, 1995. – С. 107.

www.arxiv.uz таққослаб кўрадиган бўлсак, экологик мониторинг улардан бирмунча фарқ қилишини кўришимиз мумкин. Экологик мониторинг улардан мақсади, вазифалари, моҳияти, фаолият шакллари ва усуллари бўйича фарқ қилади. Мисол учун, кадастр юритиш, экологик экспертиза, нормага солиш ва назорат функцияларини кўриб чиқайлик. Табиат ресурслари тўғрисидаги маълумотларнинг жамламасини ташкил этар экан, кадастр маълумотларининг тизимлаштирилган тўпламини англатади, улар ўз ҳаракатлари ва моҳиятларига боғлиқ равишда тегишли бўлимларга бирлашадилар. Уларнинг ҳар бири кадастрда маълум функцияни амалга оширади ва маълум турдаги ахборотни ташувчи вазифасини бажаради. Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, табиат ресурслари кадастрини юритиш функцияси ҳамда табиий объектлар захиралари ҳисоб-китобининг моҳияти экологик мониторинг ўтказиш жараёнида олинадиган ахборот маълум усуллар билан қайта ишланиб, белгиланган мезонлар бўйича тизимланишини қайд этиш билан боғлиқдир. Демак, экологик мониторинг функцияси табиат кадастрини юритиш учун асос бўлиб хизмат қилади. «Атроф табиий муҳитнинг сифатини стандартлаштириш» моҳияти бўйича ўзига хос функциядир. Юқорида айтиб ўтилганлардан келиб чиқадиган маъно шуки, мониторинг функция сифатида атроф табиий муҳит сифатини стандартлаштириш функциясининг таркибига кира олмайди, аксинча, стандартлаштириш экологик мониторингни амалга ошириш шакллари, усуллари ва турлари учун методологик асос бўлиб хизмат қилади. Экологик мониторингнинг маълумотлари давлат экологик бошқарувининг кўрсатиб ўтилган функцияларини амалга ошириш учун таянч нуқта бўлиб хизмат қилади. Табиат объектларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш борасидаги ҳар қандай фаолият экологик ахборотга асосланиш лозим, шундан сўнг нимани, қандай режалаштириш лозимлиги тўғрисида қарорлар қабул қилинади. Ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланишга рухсат беришдан аввал давлат фойдаланиладиган табиат объектининг ҳолати хусусидаги ёхуд амалга оширилиши

www.arxiv.uz режалаштирилаётган фаолиятнинг атроф табиий муҳитга қандай таъсир қилиши мумкинлиги хусусидаги маълумотларга эга бўлиши лозим. Табиий ресурслардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш масалалари бўйича юзага келган низолар экологик мониторинг маълумотлари асосида ҳал этилади. Бинобарин, экологик мониторингни амалга ошириш экология соҳасидаги давлат бошқаруви механизмининг фаолият кўрсатиши учун зарурий шарт бўлиб ҳисобланади. Экологик мониторинг функциясининг мустақиллиги хусусида яна бир хулоса чиқариш мумкин. Ушбу функция экологик бошқарувнинг бутун механизми учун асос бўлганлиги сабабли, у бошқа функциялар томонидан қамраб олинмаслиги ҳамда мустақил равишда амалга оширилиши лозим. Д. Л. Байдельдинов ҳам шу хулосани қўллаб-қувватлайди. Бу олим ушбу функцияни амалга оширадиган бир қатор давлат органлари ва ҳатто бутун бир тизим мавжудлигини мисол қилиб келтиради 6 . Таъкидлаб ўтиш лозимки, мониторинг функцияси экология соҳасидаги бошқарув механизмининг биринчи навбатдаги функциясидир. Шундай қилиб, экологик мониторингнинг қуйидаги таърифини келтириш мумкин: экологик мониторинг экология соҳасидаги давлат бошқарувининг мустақил функциясидир. Алоҳида табиий ресурслар ва атроф табиий муҳит сифатининг ҳолатини кузатиш, баҳолаш ва башорат қилиш (олдиндан айтиш) бўйича илмий асосланган услублар асосида маълум ишларни амалга ошириш унинг моҳиятини ташкил этади. Кузатиш объектига боғлиқ равишда экологик мониторинг қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) атроф табиий муҳит мониторинги; 2) ер мониторинги; 3) ер ости бойликлари мониторинги; 4) сув мониторинги; 5) ўрмон мониторинги; 5) ўсимликлар дунёси мониторинги; 6) ҳайвонот дунёси мониторинги; 7) атмосфера ҳавоси мониторинги. Экологик мониторингнинг кўрсатиб ўтилган турларидан ҳар бири маълум табиий ресурсларга мувофиқ равишда ўзининг тур ости хилларига 6 Қаранг: Байдельдинов Д. Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы, 1998. – С. 28.

www.arxiv.uz эгадир. Масалан, ер ости бойликлари мониторинги қаттиқ фойдали қазилма бойликлар, нефть ва газ конлари мониторингини ўз ичига олади; ўрмон экотизимлари мониторинги эса ўрмонлардаги ёнғинлар мониторингини, ер мониторинги эса аҳоли яшайдиган ҳудудлардаги ер мониторингини мужассам этган. Мониторингни ўтказиш ҳудудга, маъмурий, иқтисодий, экологик- ландшафт чегараларига боғлиқ равишда олиб борилади ҳамда республика миқёсидаги, ҳудудий ва маҳаллий мониторингларга бўлинади. Табиат объектининг сифати тўғрисида ишончли ахборот олиш учун вақт омили, яъни табиат ёки табиий муҳитнинг сифати тўғрисида маълумотлар олиш частотаси (такрорланиш даражаси) алоҳида аҳамият касб этади. Бир марталик кузатишда мониторинг маълумотларида атроф муҳитдаги ўзгаришларни ёки ифлосланганликнинг тўлиқ ҳажмини қайд этишнинг иложи бўлмайди. Узлуксиз кузатишлар орқалигина табиат объектининг ҳолати тўғрисида тўлиқ ва объектив маълумотлар тўплаш мумкин. Бу эса мониторингнинг қуйидаги турларини ўтказиш учун асос бўлиб хизмат қилади: 1) тезкор мониторинг; бунда маълумотлар маълум бир вақт давомида бир марталик текширишлар (ўлчашлар) ёрдамида тўпланади; 2) негиз мониторинг; бу турда маълумотлар вақтлар оралиғида қайта-қайта (даврий) текширишлар орқали олинади. Баъзан мониторингнинг махсус тури хусусида сўз юритилади. Мониторингнинг бу турида кузатишлар маълум асбоб-ускуналар билан махсус ишлаб чиқилган усуллар (методика) асосида амалга оширилади. Экологик мониторингнинг умумий турлари ана шулардан иборат. Давлатнинг экологик функциясини амалга оширишда экологик назорат муҳим ўрин тутади. Экологик назоратни амалга ошириш давлат экологик функциясининг таркибий қисмидир. Экологик-ҳуқуқий механизмнинг ушбу функцияси табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш борасида давлат бошқарувини амалга оширишнинг зарурий элементи сифатида юзага келган. Экологик назорат ўтказиш шарт-

www.arxiv.uz шароитлари, уни ташкил қилиш ҳамда тушунчанинг назарий масалалари ҳуқуқий адабиётда умуман табиатни ҳамда унинг алоҳида ресурсларини бошқариш нуқтаи назаридан жуда кенг ёритилган 7 . Ижтимоий муносабатларнинг ушбу соҳасини тартибга солишнинг етарли даражадаги амалиёти ҳам мавжуд, бу вазифаларни амалга ошириш ваколати берилган махсус давлат органлари ҳам тузилган. Мамлакатимизда бозор муносабатларининг шаклланиши, хусусий мулкчиликнинг юзага келиши янги хўжалик юритувчи субъектларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бунинг оқибатида атроф табиий муҳит сифатини бошқаришнинг шакллари ҳамда усуллари ҳам ўзгаради, бу эса, ўз навбатида, экологик назорат тавсифида ҳам ўз аксини топади. Россия юридик адабиётида кўрсатилишича, «экологик назорат умуман жамиятнинг экологик хавфсизлигини таъминлаш ва атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш борасидаги экологик талабларга корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, яъни барча хўжалик юритувчиларнинг риоя қилишларини текширишдир» 8 . Бизнингча, «экологик назорат» тушунчасига чоп этилган «Экология ҳуқуқи» дарслигида анча тўғри таъриф берилган. Унда «экология назорати атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва экологик хавфсизликни таъминлаш қоида-талабларини барча вазирлик, давлат қўмиталари ва идоралари, корхоналар, ташкилотлар, муассаса, мансабдор ва жисмоний шахслар томонидан бажарилишини текшириш, табиий муҳит ҳолатини ўрганиш ва кузатиш, чора-тадбирларни қўллаш билан боғлиқ сиёсий-ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва маънавий- маърифий чора-тадбирлар йиғиндисини ўз ичига олади» деб кўрсатилган 9 . Санаб ўтилган нуқтаи назарларни ўрганиб чиқиб, таъкидлаш лозимки, экологик назорат жуда мураккаб, кўп қиррали тушунчадир. Унинг 7 Қаранг: Голиченков А. К. Экологический контроль: теория, практика правового регулирования. – М., 1992. 8 Экологическое право России / Под ред. В. Д. Ермакова, А.Я.Сухарева.– М., 1997. 9 Қаранг: Экология ҳуқуқи /М. Б. Усмонов таҳрири остида.– Т., 2001. –Б.81.

www.arxiv.uz моҳиятини англаб етиш учун, биринчи навбатда, унинг мақсадлари, функциялари, объектлари, тамойиллари, шакллари, тизими ва турларини аниқлаш лозим. Давлат бошқарув фаолиятининг функциялари орасида экологик назорат жуда муҳим ўрин тутади. Юқорида айтилганлар, А. К. Голиченковнинг экологик назоратни турли жиҳатлардан, турли даражаларда кўриб чиқиш зарурлиги тўғрисидаги фикри тўғри эканлигини тасдиқлайди 10 : биринчидан , экологик назорат давлат бошқарувининг табиатдан фойдаланиш ва атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш борасидаги функцияларидан биридир; иккинчидан, экологик назорат атроф табиий муҳит сифатини бошқариш механизмининг таркибий қисми, экологик кўрсатмалар ва табиатни муҳофаза қилиш борасидаги тадбирлар бажарилиши самарадорлигининг кафолатидир; учинчидан , экологик назорат табиатдан фойдаланиш ва атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш борасида давлат бошқарувининг қонунийлигини таъминлаш усулидир. Кўриниб турибдики, бозор иқтисодиёти шароитида табиатдан фойдаланиш ва атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш борасидаги давлат функцияси маъмурий буйруқбозлик тизимидагига қараганда бироз бошқача моҳият касб этади. Давлат кўпроқ иқтисодий таъсир чораларини қўллайди, хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқароларнинг табиат ресурсларидан оқилона фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини тегишли даражада амалга ошириш, экологик-ҳуқуқий талаблар ва кўрсатмаларга риоя қилиш борасидаги ишларни иқтисодий жиҳатдан рағбатлантиради. Шундай экан, бошқариш функцияси сифатидаги экологик назорат бир қатор махсус ўзига хосликларга эгаки, шулар орқали у бошқа функциялардан фарқ қилади. Булар қуйидагилардир: 10 Қаранг: Голиченков А. К. Экологический контроль: теория практика правового регулирования. – М., 1992. – С. 73.

www.arxiv.uz биринчидан , давлат органлари томонидан экологик назорат амалга оширилиши борасидаги муносабатларни «ҳокимият муносабатлари» деб аташ мумкин, зеро назоратга ҳокимият ваколатларини амалга ошириш хосдир; иккинчидан , табиат ресурсларига бўлган давлат мулкчилиги ҳуқуқи давлат органлари томонидан экологик назорат амалга оширилишининг моддий кафолатидир; учинчидан , давлат аралашувининг юридик чегаралари юзага келган моддий шарт-шароитларга биноан аниқланади. Шу ўринда хўжалик юритувчи субъектлар мустақиллигининг, хусусий мулкдорлар мавжудлигининг, бозор иқтисодиёти шароитида давлат экологик назоратининг чегаралари қандай, деган ҳаққоний савол пайдо бўлади. Давлат экологик назоратни амалга ошираётганида мулкдорлар, табиатдан фойдаланувчиларнинг фаолиятига аралашади ҳамда бозор иқтисоди муносабатлари шароитида экологик хавфсизликни таъминлаш учун қанча ҳуқуқ зарур бўлса, шунча ҳуқуққа эга бўлади. Экологик назоратни амалга оширишдан кўзланган мақсадлар турличадир. Уларни шартли равишда умумий ва махсус мақсадларга ажратиш мумкин. А. К. Голиченков ҳақли равишда таъкидлаб ўтганидек, «умумий мақсад мамлакатда амалга ошириладиган барча экологик фаолиятдан кўзланадиган мақсадга мос келади» 11 . Бизнингча, айтиб ўтилган умумий мақсад билан бир қаторда, экологик назорат бошқа махсус мақсадларни таъминлашга ҳам йўналтирилади. Хўжалик юритиш ёки бошқа фаолиятининг инсон ҳаётига ва соғлиғига, атроф табиий муҳитга ва унинг алоҳида қисмларига зарарли таъсирининг олдини олиш ҳамда шундай зарарли таъсирларнинг бартараф этилиши учун барча зарур шарт-шароитларни яратиш худди шундай махсус мақсадлар сирасига киради. Умумий ва махсус мақсадларни ажратиб кўрсатиш кенг 11 Голиченков А. К. Экологический контроль: теория, практика правового регулирования. – М., 1992. – С. 37.

www.arxiv.uz маънодаги «экологик назорат» тушунчасини шакллантириш имконини беради. Кенг маънодаги экологик назорат деганда, давлат органларининг хўжалик ва бошқа фаолият таъсири остидаги атроф табиий муҳит ва унинг алоҳида объектлари ҳолатини кузатиш, барча юридик ва жисмоний шахслар томонидан атроф муҳит муҳофазаси ва экологик хавфсизликни таъминлаш борасидаги талабларнинг бажарилишини кузатиб бориш, экологик қонунчилик нормалари ва талаблари бузилишининг сабаблари ва бунга имкон берган шарт-шароитларни аниқлаш, уларни бартараф этиш, шунингдек, уларнинг олдини олиш борасидаги фаолияти тушунилади. Кенг маънодаги «экологик назорат» тушунчаси бешта элементдан ташкил топади: экологик мониторинг, экологик экспертиза, давлат экологик назорати, идоравий ишлаб чиқариш ва жамоатчилик экологик назорати. Шу билан бирга, «экологик назоратни» тор маънода ҳам тушуниш мумкин. Тор маънода экологик назорат деганда, инсоннинг ҳаёти ва соғлиғига, атроф табиий муҳит ва унинг алоҳида объектларига етказилаётган зарарли таъсирни бартараф этиш ҳамда шундай таъсирлар юзага келишининг олдини олиш мақсадида, амалдаги қонунчиликнинг экологик нормалари ва талаблари ижросини текшириш тушунилади. Экологик назоратнинг мақсадлари экологик хавфсизликни таъминлаш хўжалик ёки бошқа фаолиятнинг инсон ҳаёти ва соғлиғига, атроф муҳитга зарарли таъсир кўрсатишининг олдини олиш ҳамда бартараф этишдир. Улар турли ташкилий-ҳуқуқий усуллар билан амалга оширилади. Қуйидагилар шулар жумласига киради: атроф табиий муҳит ҳамда унинг алоҳида объектларининг ҳолатини кузатиб бориш; атроф муҳитни муҳофаза қилиш ҳамда экологик хавфсизликни таъминлаш борасидаги тадбирларнинг бажарилишини текшириш ва умумлаштириш; экологик қонунчилик нормалари ва талабларининг ижросини текшириш; юридик ва жисмоний шахслар юритадиган экологик зарарли фаолиятнинг олдини олиш, чеклаш, тўхтатиб қўйиш ҳамда тугатиш йўли билан экологик зарарли фаолиятнинг

www.arxiv.uz олдини олиш ва уни баҳолаш; табиатдан махсус фойдаланиш лицензияларида (рухсатномаларида), шартномаларда айтиб ўтилган шартларнинг бажарилишини текшириш ва лицензия бериш; экологик қоида- талабларни бузган юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан маъмурий- ҳуқуқий жавобгарлик чораларини қўллаш. Таъкидлаш ўринлики, экологик назоратни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатлар экология ҳуқуқининг предметига киради, зеро гап жамият ва табиатнинг ўзаро алоқаси соҳасидаги муносабатлар тўғрисида бормоқда. Экологик назорат тўғрисидаги ҳуқуқий нормалар давлат томонидан тан олинадиган ва таъминланадиган ҳамма учун мажбурий қоидалар сирасига киради, улардан ушбу муносабатлар иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва бурчлари келиб чиқади ҳамда экология ҳуқуқи умумий қисмининг ягона ҳуқуқий институтини ташкил этади. Давлатнинг экологик функциясини амалга оширишда экологик экспертиза ҳам муҳим ўрин тутади. Экологик экспертиза атроф табиий муҳит муҳофазаси соҳасидаги назорат фаолиятида алоҳида аҳамиятга эга. Бу ҳолат экологик назорат ва экологик экспертизани бир-бири билан ўзаро боғлиқликда кўриб чиқишни тақозо этади. Экологик экспертиза хўжалик ва бошқа фаолиятнинг атроф табиий муҳит сифати нормативлари ҳамда экологик талабларга қанчалик мослигини, ушбу фаолиятнинг атроф табиий муҳитга етказиши мумкин бўлган салбий таъсирлари ва улардан келиб чиқадиган оқибатларнинг олдини олиш мақсадида экспертиза объектларининг амалга оширилишига йўл қўйиш мумкинлигини ёки мумкин эмаслигини аниқлашдир. Экологик экспертиза экологик ҳуқуқий механизмнинг таркибий қисми сифатида атроф табиий муҳитнинг барқарорлигини сақлаш, табиий бойликлардан унумли ва самарали фойдаланиш ҳамда аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашда алоҳида аҳамиятга эгадир 12 . 12 Қаранг: Экология ҳуқуқи / М. Б. Усмонов таҳрири остида. Т., 2001. – Б. 86.

www.arxiv.uz Экологик назорат сингари экологик экспертизанинг ҳам мақсади режалаштирилаётган инсон фаолиятининг инсон ҳаёти ва соғлиғига, атроф табиий муҳитга ва унинг алоҳида объектларига етказиши мумкин бўлган салбий оқибатларнинг олдини олишдир. Шу билан бир қаторда, экологик экспертиза ёрдамида қуйидаги масалалар ҳал этилади: режалаштирилаётган бошқарув, хўжалик, инвестиция ва бошқа фаолиятларнинг атроф табиий муҳитга ва аҳоли соғлиғига етказадиган таъсирини баҳолаш ва тўғрилигини аниқлаш; бу ишлар экспертиза объектида бажарилади ҳамда бир йўла ижтимоий, иқтисодий ва экологик оқибатлар таҳлили ҳам ўтказилади; хўжаликка оид ва бошқа фаолиятнинг инсон соғлиғи ҳамда атроф табиий муҳитга таъсирининг ҳар томонлама илмий асосланган таҳлилини ва баҳолашни ташкил этиш; тегишли ҳужжатларда экологик талаблар, нормалар, қоидалар, Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида назарда тутилган андозаларга қанчалик риоя қилинганлигини текшириш, экологик экспертиза тайёрлаш, уларни экспертиза объекти амалга ошириш тўғрисидаги қарор қабул қиладиган ташкилотларга бериш ҳамда манфаатдор органлар ва аҳолига зарур ахборотни тақдим этиш. Ўзбекистон Республикасида экологик экспертиза билан боғлиқ фаолият «Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонун асосида амалга оширилади. Экологик экспертизанинг мисол қилиб келтирилган рўйхати унинг, биринчи навбатда, огоҳлантирувчи функцияни бажаришидан далолат беради. Аммо В. В. Петровнинг таъкидлашича, «ҳар қандай дастлабки текширув ҳам том маънода экологик экспертиза деб аталавермайди, дастлабки текширув махсус ваколатли орган тайинлаган комиссия томонидан ўтказилган тақдирдагина экологик экспертиза шаклига айланади» 13 . Бундан ташқари, экологик экспертизанинг ўтказилиши маълум принципларга асосланади. Улар Ўзбекистон Республикасининг «Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонунининг 5-моддасида баён қилиб берилган. 13 Петров В. В. Экологическое право России.– М., 1990. – С. 252.

www.arxiv.uz Давлат экологик экспертизасининг ўтказилиши мажбурийдир. Бунда марказий ва маҳаллий ижроия органларининг назорат қилувчи бўлимлари ўзаро ҳамкорликда иш юритадилар. Экологик экспертизанинг хулосалари объектив ва илмий асосланган бўлмоғи лозим. Экспертиза органлари ва экспертлар ўз ваколатларини амалга оширишда мустақилдирлар. Экологик экспертиза очиқ, ошкора ва комплекс равишда ўтказилади, бунда экологик ва тиббий-биологик манфаатлар устунлик қилади. Назаримизда, мавжуд принциплар тизимини тўлдириш мақсадга мувофиқдир. Бу рўйхатда экспертизанинг ноидоравийлик принципи ҳам акс эттирилиши лозим, зеро экологик экспертиза ҳар қандай ҳолларда ҳам алоҳида бир идоранинг манфаатлари ва нуқтаи назарларини эмас, балки атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш принципларини ҳимоя қилади. Давлат экологик экспертизаси Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ҳамда унинг жойлардаги органлари амалга оширадиган экспертлик фаолиятининг бир туридир. У мажбурий хусусиятга эга бўлиб, ҳуқуқий, хўжалик, бошқарувга оид ҳамда бошқа қарорлар қабул қилинишидан аввал ўтказилади. Маълумотлар тўплаш, уларни умумлаштириш, таҳлил қилиш, баҳолаш, хулосалар бериш ҳамда уларнинг бажарилишини назорат қилиб бориш давлат экологик экспертизасининг усуллари ҳисобланади. Давлат экологик экспертизаси ўтказилиши лозим бўлган объектларнинг батафсил рўйхати Ўзбекистон Республикаси «Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонунининг 14-моддасида баён этилган. Унга биноан, қуйидагилар мажбурий равишда экологик экспертизадан ўтказилиши лозим: режалаштирилаётган, режадан олдинги ва лойиҳалаштиришдан олдинги ҳужжатларнинг барча турлари; прогнозлар, экологик ва бошқа дастурларнинг лойиҳалари, фаолиятининг асосий йўналишлари, давлат инвестиция дастурлари, шартномалар, контрактлар, шу жумладан, мулк шаклининг ўзгариши ҳамда хусусийлаштиришнинг бошқа турларига тааллуқли; ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва жойлаштириш

www.arxiv.uz схемаларининг лойиҳалари; сув, ер, ўрмон ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш комплекс схемаларининг лойиҳалари; шаҳарларни ободонлаштириш бош режаларининг лойиҳалари, шу жумладан, махсус иқтисодий ҳудудлар ҳамда табиатдан фойдаланиш ва хўжалик фаолияти юритишнинг махсус, алоҳида режимига эга бўлган ҳудудлари режаларининг лойиҳалари; экологик талабларни янги техника воситалари ва технологияларга, материаллар ва моддаларга, шу жумладан, хориждан сотиб олинган материалларга асослантириш тўғрисидаги ҳужжатлар; қурилишлар, реконструкциялар лойиҳаларининг, корхоналар ва ташкилотлар тугатилишининг техник-иқтисодий асослари; ҳайвонот ва наботот дунёсидан фойдаланишнинг биологик асослари; экологик, шу жумладан, радиациявий хавфсизликни таъминлаш тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳалари; хавфли табиий офатлар натижасида, шунингдек нотўғри, палапартиш хўжалик юритиш ва бошқа фаолият оқибатида ҳудудда юзага келган экологик вазиятни тадқиқ этиш материаллари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ва бошқа органларининг қарорлари билан бошқа жойлар ва ҳужжатлар экологик экспертизадан ўтказилади. Инсон, унинг ҳаёти ва соғлиғи, атроф табиий муҳит билан бирга, экологик экспертизанинг алоҳида объекти ҳисобланади. Аммо Ўзбекистон Республикасининг «Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонунида бу ҳолат тўлиқ акс эттирилмаган, экспертизанинг экологик-санитария тури ҳам тилга олинмаган. Бундай экспертизани ўтказиш нохуш таъсирлар инсон соғлиғига етказган зарарни қоплаш тўғрисидаги масалани ҳал этишда муҳим ўрин тутади. Амалдаги қонунчиликка биноан давлатнинг экологик назорати турли шаклларда амалга оширилади. Уларнинг ичида энг кўп тарқалгани огоҳлантирувчи назоратдир, у режавий, режа-смета, норматив-техник, ҳужжатларни текшириш лойиҳасининг экологик экспертизаси кўринишларида амалга оширилади. Қурилаётган ва қуриб битказилган

www.arxiv.uz объектларнинг қонунчиликда мустаҳкамлаб қўйилган экологик талабларга қанчалик мослигини текшириш, давлат қабул комиссияларининг ишида иштирок этиш ҳам шулар жумласидандир. Жорий давлат назорати хўжалик юритиш ёки бошқа фаолият жараёнида, табиий ресурслардан фойдаланишда амалга оширилади, у мавжуд экологик талабларнинг бузилишларини бартараф этиш, экологик зарар етказиш манбаларини ва етказилган экологик зарарни аниқлашга йўналтирилган. Экологик назорат объектлари нуқтаи назаридан давлат экологик назоратини қуйидаги турларга ажратиш мумкин: 1) атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш; 2) ерларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш; 3) сувларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш; 4) ўрмонларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш. Бу эса, ўз навбатида, экологик экспертиза фаолиятини амалга оширишни анча енгиллаштиради. А. К. Голиченковнинг фикрича, экологик экспертиза жараёни учта босқичда амалга оширилади: аввал тегишли ҳужжатлар ёки объект экспертизага тақдим этилади, сўнгра эксперт комиссияси ушбу ҳужжатлар ёки объектни тадқиқ этади, шундан кейин тегишли ҳужжатлар ёки объектнинг экологик ёхуд бошқа махсус нормаларга, қоидаларга қанчалик мослиги тўғрисида эксперт комиссияси хулосаси кўринишларида баҳо берилади 14 . В. В. Петров эса экологик экспертиза жараёнини янада тўлиқроқ тавсифлайди ва унда бешта босқични ажратиб кўрсатади. Улар қуйидагилардир: 1)экспертиза тайинлаш: 2)ахборот тўплаш, умумлаштириш ва баҳолаш; 3)экспертизанинг дастлабки хулосасини чиқариш ва жамоатчиликка эълон қилиш: 14 Қ аранг: Голиченков А. К . Экологи ческий контроль: теория , практика правового регулирования. – М .,1992. – С. 37–38.

www.arxiv.uz 4)экспертиза хулосасини ваколатли орган раҳбарига тақдим этиш ва тасдиқлатиш; 5)низоларни ҳал этиш 15 . Экспертизани давлат экологик экспертизаси хизматининг ходимлари ҳам, шунингдек четдан таклиф этилган экспертлар иштирокидаги экспертиза комиссиялари ҳам ўтказишлари мумкин. Давлат экологик экспертизасининг хулосасида экологик экспертиза объектларини амалга ошириш тўғрисида қарор қабул қилиш ёки қилмаслик хусусида хулосалар берилади. Лойиҳалаш ҳужжатлари бўйича давлат экологик экспертизасининг хулосаси берилган кунидан бошлаб қурилиш бошлангунига қадар икки йилгача амал қилади, амалдаги ёки қурилаётган объектларнинг ҳужжатлари бўйича эса беш йилгача амал қилади. Экологик назорат тизимини кўриб чиқишни ниҳоясига етказмай туриб ҳам шундай хулоса қилиш мумкин: экологик назорат, атроф табиий муҳит ҳамда табиий ресурслар мониторинги ва экологик экспертиза битта умумий мақсадга эришиш, яъни атроф муҳитга, унинг алоҳида объектларига, инсон ҳаёти ва соғлиғига етказиладиган зарарнинг олдини олишга ва мавжуд зарарларни бартараф этиш учун зарур шарт-шароитлар яратишга йўналтирилгандир. Шу билан бирга, уларнинг ҳар бири ўз функцияларига, ўз «шахсий вазифаларига», амалга ошириш усулларига, объектлари ва шаклларига эгадир. Масалан, атроф табиий муҳит ва табиат ресурслар мониторинги атроф табиий муҳит ҳамда унинг алоҳида ҳолатини кузатиб бориш, антропоген ёки бошқа таъсирлар оқибатида унда юзага келаётган ўзгаришларни кузатиб боришдир. Мониторинг маълумотлари атроф табиий муҳит муҳофазаси соҳасида бошқарув ва хўжалик қарорлари қабул қилинишини таъминлайди. Экологик ахборотни тўплаш ва тақдим этиш билан чекланадиган атроф табиий муҳит ва табиат ресурсларининг мониторингидан фарқли ўлароқ, экологик назорат қонунчиликдаги экологик талабларнинг барча хўжалик юритувчи субъектлари ва фуқаролар томонидан 15 Қ аранг: Петров В. В. Экологическое право Росси и . – М., 1995. – С. 252–253.

www.arxiv.uz бажарилишини таъминлайдиган фаолиятдир. Бу талаблар бажарилмайдиган бўлса, экологик назорат органлари маъмурий жазо чораларини қўллашга, экологик қонунчиликни қўпол равишда бузаётган хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқароларнинг фаолиятини тўхтатиб қўйишга ҳақлидирлар. Экологик экспертиза эса хўжалик қарорлари, улар фаолиятининг натижалари экологик талабларга, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиат ресурсларидан оқилона фойдаланиш қоидаларига қанчалик мослигини дастлабки текширишдир. Экологик назоратдан фарқли ўлароқ, у экологик зарарли фаолият бошланмасидан аввал амалга оширилади. Экологик назоратнинг мақсадлари ҳамда вазифалари атроф табиий муҳит муҳофазаси ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш борасидаги давлат функциясининг умумий вазифаларига ҳамоҳангдир. Шу билан бирга, экологик назорат объектлари, шакллари ва усуллари ўзига хос жиҳатларга эгадир. Атроф табиий муҳит ва табиат ресурслари мониторинги ҳамда экологик экспертиза экологик назорат билан чамбарчас боғлиқ, аммо улар бир хил бўлмаган функциялардир. Улар ҳам махсус вазифаларни бажаришга йўналтирилган, «ўз объектлари»га эга бўлган ҳамда махсус шакл ва усулларда амалга ошириладиган давлат функциясининг шаклларидир. Давлатнинг экологик функциясини амалга ошириш шакллари сифатида экологик мониторинг, экологик назорат ва экологик экспертиза катта аҳамиятга эга бўлиб, давлатнинг экологик функциясини мустаҳкамлашга ҳамда табиий ресурслардан оқилона фойдаланишга ва уларни муҳофаза қилишга ёрдам беради. Бу эса, ўз навбатида, давлатнинг экологик сиёсатини янада мустаҳкамлайди.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2003. - 4 0 2. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 3. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. 4. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 5. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. 6. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 7. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 8. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 9. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 10. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 11. Каримов И. А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т. 10. – Т.: Ўзбекистон, 2002. – 432 б. 12. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Давлатнинг экологик сиёсатининг шаклланиши

Давлат экологик функциясини ривожлантиришнинг халқаро ҳуқуқий асослари

Қонун чиқарувчи ҳокимият органининг экологик функцияси ( конун чикарувчи хокимият органининг экологик функцияси

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи давлат органларининг экологик функцияси

Прокуратура органларининг назорат ва бошқа функцияларини амалга ошириш