Давлат экологик функциясини ривожлантиришнинг халқаро ҳуқуқий асослари - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлат экологик функциясини ривожлантиришнинг халқаро ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Давлат экологик функциясини ривожлантиришнинг халқаро ҳуқуқий асослари Давлатнинг экологик функциясини ривожлантиришда халқаро ҳуқуқ нормалари алоҳида аҳамият касб этади. Табиат чегара билмайди деганларидек, давлат ўзининг экология соҳасидаги фаолиятини халқаро ҳуқуқ нормаларига риоя қилиш асосида амалга оширади. Дунёдаги ишлаб чиқариш жараёнлари жадаллашуви ва бунинг натижасида табиатга хавф солиниши туфайли ХХ асрнинг 70-йилларидан бошлаб (асосан Fарбий Европа давлатларида) «яшиллар ҳаракати» деб аталувчи ҳаракатлар вужудга келиши билан Европа давлатларидаги хавфли ишлаб чиқариш корхоналари бир қатор ривожланаётган давлатларга кўчирилиши сабабли бу муаммо минтақавий муаммодан глобал муаммога айлана бошлади. Шу боис атроф табиий муҳитни ҳимоя қилиш муаммосини, экологик хавфсизликнинг халқаро-ҳуқуқий асосларини ўрганиш мақсадида кенг миқёсдаги тадқиқотлар олиб борилди. Зеро, Собиқ Совет Иттифоқи даврида ҳам бу муаммо фақат 80-йиллардан бошлаб ўрганила бошланган эди. Собиқ Иттифоқ тугатилиб, мустақил давлатлар пайдо бўлиши билан мазкур масаланинг ижтимоий, сиёсий ва экологик жиҳати ҳам ўзгарди. Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритгач, мамлакатимизга ушбу масалага алоҳида эътибор берилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов мамлакат хавфсизлигига таҳдид солаётган еттита муаммодан бири экология муаммоси эканлигини таъкидлаб ўтган эди 1 . Чунки бу омил бевосита атроф табиий муҳитнинг ифлосланишига ва экологик тизимларнинг бузилишига таъсир этган ҳолда, билвосита ҳар бир давлатнинг куч-қудратини белгиловчи 1 Қаранг: Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т., 1998.

www.arxiv.uz фуқароларнинг саломатлик даражасига, хомашёга боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш имкониятларига, экспорт салоҳиятини кўтарувчи экологик тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришга салбий таъсир қилади. Шу сабабли ҳам экологиянинг бузилиши, билвосита таъсири кўзга яққол ташланиб турмаган бўлса-да, хавфсизликка яширин таҳдид солувчи омил бўлиб ҳисобланади. Таъкидлаш ўринлики, табиатни асрашга тааллуқли дастлабки халқаро шартномалар XIX асрнинг охири – ХХ асрнинг бошларида вужудга келган. Улар асосан ҳайвонот дунёсининг айрим турларини ҳимоя қилиш ва овлашни тартибга солишга қаратилган эди (масалан, 1897 йилги денгиз мушукларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги битим) 2 . Кейинги ўн йилликларда сайёрамиз табиатини муҳофаза қилиш масаласини халқаро ҳуқуқ нормалари билан тартибга солишда жиддий сифат ўзгаришлари юз берди, давлатнинг бу соҳада олиб бораётган ишлари жадаллашди. Атроф табиий муҳит муаммоларига бунчалик катта эътибор берилиши тасодифий ҳол бўлмай, фан-техника ва жамият ишлаб чиқариш кучларининг жадал ривожланиши инсон хўжалик фаолиятининг табиатга таъсирини кескин кучайтиришни тақозо этади, табиий жараёнларга унинг аралашуви анча кенгайди. Табиат бойликларидан хўжасизларча фойдаланиш сайёрамиз биосферасини жиддий экологик инқироз ёқасига олиб бориб қўйди. Шунинг учун ҳам атроф табиий муҳитни халқаро миқёсда муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш ҳозирги куннинг энг долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолди. Табиийки, бу вазифани айрим давлатларнинг куч-ғайратлари билан ҳал қилиш мумкин эмас. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишнинг миллий тадбирлари универсал ва минтақавий даражалардаги кенг халқаро ҳамкорлик билан уйғунлашиши керак. Халқаро ҳуқуқ бундай ҳамкорликни йўлга қўйиш 2 Қаранг: Международное право. – М., 1997. - Б. 46; Адилкариев Х.Т ., Очилов Б.Э . Международное право охран ы окружающей среды. – Т., 2002 ; ва бошқ.

www.arxiv.uz ва ривожлантиришда, давлатнинг табиатни қўриқлаш соҳасидаги фаолиятини тартибга солишда етакчи ўрин тутади 3 . Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқ нормалари билан муҳофаза қилиш жараёни халқаро ҳуқуқнинг нисбатан янги, аммо ниҳоятда тез ривожланиб бораётган қисмидир. Ҳозирги вақтда атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланишнинг хилма- хил жиҳатларини тартибга солувчи турли-туман халқаро шартномалар мавжуд 4 . Бу битимларнинг мавзулари қуйидагилардан иборатдир: 1) денгиз ва кўл сувларининг ифлосланишига йўл қўймаслик, денгизларнинг жонли бойликларини сақлаш ва улардан оқилона фойдаланиш; 2) халқаро (кўп давлатларга тегишли) дарёларнинг суви ва бойликларини муҳофаза қилиш; 3) ер атмосфераси ва яқин космик фазони ифлосланиш ва бошқа салбий таъсирлардан асраш; 4) қуруқликни жонли ва космик ифлосланишдан муҳофаза қилиш ва ундан оқилона фойдаланиш; 5) ноёб табиий объектлар ва комплексларни, айрим экологик тизимларни муҳофаза қилиш; 6) ер таркибини радиоактив заҳарланишдан ҳимоя қилиш 5 . Атроф табиий муҳитнинг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси халқаро ҳуқуқнинг юксак ривожланиш жараёни доирасида шаклланмоқда. Шунинг учун ҳам давлатнинг табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги фаолиятини халқаро ҳуқуқ билан тартибга солиш, табиат муҳофазасига оид муҳим 3 Қаранг: Защита окружающей среды в международном гуманитарном праве. – М.,1995. – С. 125. 4 Қаранг: Международное право / Под. ред. Ю. М. Колосова, В. И. Кузнецова. – М., 1995. – С. 76; Умарахунов И. М. Республика Узбекистан и международное право. – Т., 1998. 5 Қаранг: Балошенко С. А. Международно-правовые принципы охраны окружающей среды и права человека // Белорусский журнал международного права. – 1998. – № 3. – С. 46.

www.arxiv.uz қоидаларни ифодаловчи, сайёрамиз муҳитини соғломлаштиришга тўғридан- тўғри ёки бевосита хизмат қилувчи кўпгина универсал халқаро шартномалар таъсирида таркиб топди. Давлатнинг, биринчи навбатда, ривожланган мамлакатларнинг ядро қуролларини, оммавий қирғин қуролларининг бошқа турларини батамом тақиқлашга, халқаро кескинликни юмшатиш ва тинчликни барқарор қилишга қаратилган ташаббуслари атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишда алоҳида аҳамият касб этади. Шу нарса яхши маълумки, қуролланиш пойгаси, ядро қуролининг синовлари, оммавий қирғин қуролларининг янги турларини, масалан, кимёвий, биологик ҳамда нейтрон қуролининг ишлаб чиқарилиши атроф табиий муҳитни булғашнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқ воситалари билан муҳофаза қилишда, халқаро шартнома билан бир қаторда, халқаро одат ҳам муҳим ўрин эгаллайди (чунончи, атроф табиий муҳитнинг айрим жиддий таркибий қисмлари, масалан, бир неча давлат ҳудудидан ўтадиган дарёларни муҳофаза қилиш кўп жиҳатдан одат қоидалари билан тартибга солиб келинган). Атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқ воситалари билан муҳофаза қилиш жараёнини ривожлантиришда халқаро ташкилотлар, биринчи навбатда, БМТ ва унинг ихтисослашган ташкилотларининг қарорлари катта аҳамиятга эга. Инсонни қуршаб турган муҳит муаммолари бўйича БМТда 1972 йилда ўтказилган Стокгольм, 1992 йилги Рио де-Жанейро конференциялари, 2002 йилда Жанубий Африка Республикасининг Йоханнесбург шаҳрида ўтказилган «Ер саммит»ларида атроф табиий муҳит тўғрисидаги декларациялар қабул қилиниб, уларда атроф табиий муҳитни халқаро миқёсда муҳофаза қилишнинг асосий қоидалари ва принциплари кўрсатиб берилди. Табиийки, халқаро ҳуқуқнинг асосий принциплари давлатнинг атроф табиий муҳит ва унинг бойликларини сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш соҳасидаги ҳамкорлигига нисбатан ҳам қўлланилади.

www.arxiv.uz Халқаро ҳуқуқнинг асосий принципларидан бири бўлган атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш принципи аста-секин шаклланиб бормоқда. Унга биноан давлатлар атроф муҳитни муҳофаза қилишлари ҳамда инсониятнинг ҳозирги ва келгуси авлодларининг фаровонлигини кўзлаб, тадбирларни ҳамкорликда амалга оширишлари лозим. Давлатлар атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш масалаларида бир-бирлари билан ҳамкорлик қилишга мажбурдирлар. Бундай ҳамкорлик тенг ҳуқуқли ва ўзаро манфаатли асосдаги шартномаларга мувофиқ амалга оширилади 6 . Табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги асосий принциплардан бири табиий бойликлар устидан суверенитет принципидир. Бу принцип БМТ Бош Ассамблеясининг бир қатор қарорларида, масалан, «Табиий бойлик манбалари устидан ажралмас сувернитет тўғрисида»ги қарорида ифодаланган эди. Мазкур принцип ҳар бир давлат ўз бойликларини атроф табиий муҳит соҳасидаги ўз сиёсатига мувофиқ эркин тасарруф этиш бўйича суверен ҳуқуққа эга эканлигини билдиради, бошқа давлатларга эса бу ҳуқуқни ҳурмат қилиш мажбуриятини юклайди. Давлатлар, ўз юрисдикциясидан ташқари, атроф табиий муҳитга зарар етказмаслик принципига ҳам амал қиладилар. Халқаро ҳуқуқнинг одатдаги нормаси сифатида шаклланган бу принцип амалда кенг тарқалган. У Стокгольм Декларациясида қуйидаги кўринишда таърифланган эди: «БМТ Низоми ва халқаро ҳуқуқ принципларига мувофиқ давлатлар уларнинг юрисдикцияси ёки назорати доирасидаги фаолият миллий юрисдикция чегараларидан ташқари атроф табиий муҳитга зарар етказмаслиги учун жавобгардирлар». Бу принцип давлатларнинг халқаро ҳуқуқ томонидан тақиқланган хатти-ҳаракатларига ҳам жорий этилади. 6 Қаранг: Саидов А. Х. Халқаро ҳуқуқ. – Т., 2001. – Б. 221–225 ; Маматқулов А. Хал қ аро ҳуқуқ . – Т., 1998. – Б. 236; Серсенбаев И. А. Международное право. – Алматы, 1996. – С. 136–158; Холмўминов Ж. Т. Экология ҳ у қ у қ и. – Т., 2000.; Адилкориев Х. Т., Очилов Б. Э. Международное право охраны окружающей среды. – Т., 2002.

www.arxiv.uz Бундан ташқари, юридик адабиётда кўрсатилишича, ҳозирги пайтда қуйидаги махсус принциплар ҳам шаклланиб келмоқда:  экологик баҳо бериш принципи. У давлатларга уларнинг юрисдикциясидан ташқари атроф табиий муҳитга зарарли таъсир кўрсатиши мумкин бўлган фаолиятнинг оқибатларини олдиндан экологик баҳолаш мажбуриятини юклайди;  ахборот айирбошлаш принципи. Бу принцип фаолияти атроф табиий муҳитга ва бошқа давлатларнинг манфаатларига жиддий зарар етказиши мумкин бўлган давлат зиммасига бошқа давлатларга тегишли ахборотни бериш мажбуриятини юклайди;  ўзаро кўмаклашув принципи. У манфаатдор давлатларнинг атроф табиий муҳит учун бевосита хавфли бўлган фаолияти юзасидан бир-бирлари билан ўзаро боғланиб туриш мажбуриятини юклайди 7 . Бундан ташқари, Стокгольм Декларацияси инсоннинг асосий ҳуқуқларидан бири сифатида қулай атроф табиий муҳитда яшаш ҳуқуқини эълон қилади 8 . Айни пайтда ҳозирги ва келгуси авлодлар манфаатларини кўзлаб атроф табиий муҳитни ҳимоя қилишни яхшилаш инсоннинг бурчи ҳисобланади. Декларация давлатларни ядро қуроли ва бошқа оммавий қирғин қуролларининг бошқа турларини тақиқлаш ва батамом йўқ қилишга даъват этди. Ернинг бутун сайёра муҳити, биринчи навбатда, инсониятнинг ҳаёт кечиришига бевосита боғлиқ бўлган асосий қоидалари атроф табиий муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг ягона объекти ҳисобланади. Жаҳон уммони ва унинг табиий бойликлари, атмосфера ҳавоси, Ер атрофи фазоси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг вакиллари, шунингдек чучук сув бойликларининг бир қисми, ернинг генетик фонди ва бошқалар ҳам мана шу объектлар таркибига киради. 7 Қ аранг: Ўзбекистон . Инсон тара ққ иёти т ў¦ рисида маъруза. – Т., 1999. 8 Қ аранг: Реймерс Н. Ф. Надежды на выживание человечества: Концептуальная экология. – М., 1992. – С. 67.

www.arxiv.uz Халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан, барча жаҳон табиий бойликлари икки туркумга – миллий ва халқаро бойликларга бўлинади. Миллий табиий бойликлар (объектлар) муайян давлатларнинг юрисдикциясида бўлади. Уларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгилашда давлатнинг ички ҳуқуқий нормалари муҳим ўрин тутади. Эндиликда бу бойликларни муҳофаза қилишга тааллуқли халқаро шартномалар кўпайиб бормоқда. Халқаро табиий бойликлар (объектлар) муайян бир давлат юрисдикциясидан ташқарида бўлади (ёки табиий даври жараёнида турли давлатлар ҳудудида бўлади). Шунга боғлиқ ҳолда уларни, одатда, универсал, яъни барча давлатлар ўртасида фойдаланиладиган (очиқ денгиз, космос, Антрактида), миллий юрисдикция доирасидан ташқарида бўлган (денгиз туби) ва кўп миллатли, икки ёки ундан ортиқ давлатлар фойдаланадиган объектлардан (масалан, бир қанча давлатлар ҳудудидан ўтадиган дарёларнинг сув ресурслари, кўчиб юрадиган ҳайвонларнинг турлари, чегара табиий йиғиндиси кабилардан) иборатдир. Халқаро табиий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати халқаро ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади. Дарёларнинг суви ва жонли ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишнинг у ёки бу жиҳатларини тартибга солувчи халқаро битимлар мавжуд 9 (масалан, Дунай дарёси сувидан фойдаланиш шартномаси). Шу боис Дунай, Рейн, Нигер ва бир қатор бошқа дарёлар сингари катта халқаро дарёларни ифлосланишдан сақлаш зудлик билан чора кўришни тақозо этади 10 . Атмосфера ҳавоси давлат чегараларини билмайдиган табиий муҳит элементидир. Атмосферага бир давлат ҳудудидан ўтадиган ифлослантирувчи манбалар кўпинча жуда олис масофаларга етиб бориб, бошқа давлатларнинг 9 Қаранг: Сарсенбаев И. А. Международное право. – Алматы . 1996. – С. 136–158. 10 Қаранг: Международное право/ Под ред. Ю.М.Колосова, В.И.Кузнецова.– М., 1995. – С. 606.

www.arxiv.uz табиати, аҳолисининг соғлиғи ва экологик муҳитига зарар етказади. Жумладан, кислотали ёмғирларнинг келиб чиқиши, ана шундай оқибатларга сабаб бўлган. Масалан, Fарбий Европанинг йирик саноат корхоналари ҳавога чиқариб юборувчи олтингугуртга бой аралашмалар ёмғир билан бирга олтингугурт кислотаси тариқасида Скандинавия яримороли мамлакатларининг ҳудудига ёғилган. Кислотали ёмғир табиий муҳит ва инсониятга катта зарар етказган, сув ҳавзаларини ифлослантириб, тупроқ таркибини бузиб, архитектура иншоотларининг бузилишига олиб келган. Ана шундай нохуш ҳолатларнинг олдини олишда ривожланган давлатларнинг таклифи билан атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳамкорлик бўйича чақирилган Умумевропа Кенгаши Ҳавонинг олис масофаларгача ифлосланишига йўл қўймаслик тўғрисидаги Конвенцияни қабул қилиш билан якунланди (аммо Конвенция ҳамон кучга киргани йўқ). Конвенция иштирокчилари бўлган мамлакатлар ҳавонинг ифлосланишини имкони борича камайтириш, ахборот алмашиш, маслаҳатлашувлар ўтказиш, илмий тадқиқотлар ва мониторинг назорат олиб бориш мажбуриятини зиммаларига олдилар. Фан ва техника тараққиёти натижасида кейинги йилларда кенг йўл очилган табиат ва иқлимга сунъий таъсир ўтказиш устидан назорат ўрнатиш ғоят қийин бўлиб, бу Ер атмосферасига катта хавф солмоқда. Худди шунингдек, бўрон ва тўфонларнинг йўналиши ўзгариши мумкин. Табиат ва иқлимга таъсир кўрсатиш инсонга буюк фаровонлик ёки жуда катта зарар келтириши ҳам мумкин. Келгусида чиндан ҳам уруш олиб боришнинг «апокалиптик» усуллари пайдо бўлиши, бу эса ердаги ҳаётнинг, Қуёш ультрабинафша нурларининг ғоят хатарли таъсиридан сақловчи озон қатламини бузиб юбориши, катта ҳудудларда сунъий равишда сув босиши ёки қурғоқчилик ҳосил қилиши мумкин. Бундай жиддий хавфни ҳис этган ривожланган давлатлар ташаббуси билан 1977 йилда Атроф табиий муҳитга таъсир кўрсатиш воситаларидан ҳарбий ёки ҳар қандай бошқа душманлик

www.arxiv.uz мақсадларида фойдаланишни тақиқлаш тўғрисидаги конвенциянинг қабул қилинишига олиб келди 11 . Унда қатнашувчи давлатлар бошқа иштирокчи давлатларга вайронгарчилик, зарар етказиш ёки душманлик мақсадларида салбий оқибатларга олиб келувчи атроф табиий муҳитга таъсир кўрсатиш воситаларидан фойдаланишга интилмасликка аҳдлашдилар. Табиий муҳитни ўзгартириш воситалари деганда, табиий жараёнларни олдиндан бир мақсадни кўзлаб бошқариш йўли билан ўзгартириш, ер тизими, унинг литосфераси, гидросфераси ва атмосфераси ёки космик фазони қўшиб, барча табиий жараёнларга таъсир кўрсатиш воситалари тушунилади. Шу билан бирга, Конвенция табиий муҳитга тинчлик мақсадларида таъсир кўрсатиш воситаларидан фойдаланишга монелик қилмайди. Космик фазони ўзлаштиришнинг тезлашуви, Ой ва бошқа самовий жисмларнинг тадқиқ этилиши шунга олиб келдики, космик муҳитни бундай фаолиятнинг зарарли оқибатларидан муҳофаза қилиш зарурати туғилди. Коинотда ишлаб бўлган сунъий йўлдошлар ва уларнинг қисмлари, ракеталар ва бошқа космик аппаратларнинг қисмлари ҳамда космик ахлатлар мутассил кўпайиб бормоқда. Ҳозирги пайтда уларнинг жами миқдори 10 минг донадан ошиб кетди 12 . Космик муҳитнинг ифлосланиши Американинг «Вест Форд» лойиҳасига ўшаш турли тажрибалар натижасида келиб чиқиши ҳам мумкин. Бу лойиҳанинг мақсади ўта олис алоқа соҳасида тадқиқотлар учун Ер атрофи орбитасида мис игналар (диполлар) камарини барпо этишдан иборат эди. Космик муҳит ядро қуролини синаш жараёнида ёки ядровий энергия манбалари бўлган космик аппаратлардан фойдаланиш чоғида радиоактив моддалар билан зарарланиши ҳам мумкин. Космоснинг радиоактив моддалар билан зарарланиши ҳамда уни ядровий синов майдонига айлантиришга тўсиқ бўлиб хизмат қилаётган ҳужжат 1963 йилги Москва шартномасидир. Бу шартнома билан космик 11 Қаранг: Международное право / Под. ред. Ю. М. Колосова, В. И. Кузнецова. – М., 1995. – С. 456. 12 Қаранг: Маматқулов А. Халқаро ҳуқуқ. – Т., 1998. – Б. 23.

www.arxiv.uz фазода ядровий қуролни синаш тақиқланди. 1967 йилги Космос тўғрисидаги шартномада, 1979 йилги давлатларнинг Ой ва бошқа самовий жисмлардаги фаолияти тўғрисидаги битимда муҳим муҳофаза қоидалари ифодаланди. Жумладан, 1967 йилги шартноманинг IX моддасида, Ой тўғрисидаги битимнинг IV моддасида давлатларга космик фазони Ой ва бошқа самовий жисмларни ифлослантириш, шунингдек ердан ташқаридаги моддаларни етказиб келиш оқибатида Ердаги муҳитни номақбул тарзда ўзгартиришдан сақланиш ва бунинг учун тегишли чоралар кўриш мажбуриятини юкловчи қоидалар белгиланди. Космос тўғрисидаги шартнома Ой ва бошқа самовий жисмларга ядро қуролини жойлаштириш ёки бу қуролни Ер атрофи орбитасига чиқаришни тақиқлаш ҳам космик муҳитни ифлосланиш ва заҳарланишдан сақлаш учун катта аҳамиятга эга. Ҳозирги пайтда атроф табиий муҳитнинг хилма-хил муаммоли жиҳатлари билан шуғулланувчи кўпчилик халқаро (давлатлараро ва нодавлат) ташкилотлар мавжуд. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти давлатлар ва халқаро ташкилотларнинг табиатни қўриқлаш соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштиришда етакчи ўрин тутади. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш масалалари БМТнинг асосий органлари: Бош Ассамблея, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш, шунингдек минтақавий иқтисодий комиссиялар, ЮНКТАД, ЭКОСОС, ИМО, ФАО, ЮНИДО, БМТ тараққиёт дастури (ПРООН)нинг 13 доимий диққат марказида туради, 1972 йилда Стокгольмда БМТнинг инсонни қуршаб турган муҳит муаммолари бўйича конференцияси ўтказилганлиги катта аҳамиятга эга бўлди. Унинг қарорлари ва резолюциясига биноан, БМТ доирасида янги махсус орган–БМТнинг атроф табиий муҳит дастури (ЮНЕП, ВСОП, ВФОДЖ, МИОС, МЕПЎ) ташкил 13 Фақат БМТ тизимида 16 та махсус комиссия ва халқаро ташкилотлар мавжуд. Қаранг: Файзиев М., Холмуминов Ж. Правовое обеспечение экологии в Узбекистане (Международно-правовой аспект) // Давлат ва ҳ у қ у қ . – 2001. – № 1–2. – Б. 55–57.

www.arxiv.uz этилди. ЮНЕП, ўзининг юридик мавқеига кўра, БМТнинг ёрдамчи органлари қаторига киради. Айни пайтда мазкур дастур ғоят катта мустақилликдан фойдаланади ва халқаро ташкилотларнинг бир қатор белгиларига эга. ЮНЕП атроф муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги халқаро ҳуқуқ нормаларини ривожлантиришга кўп эътибор бермоқда. Дастур универсал ва минтақавий конвенциялар ҳамда битимларни ишлаб чиқишга кўмаклашмоқда. Унинг ташаббуси билан минтақавий денгизлар – Ўрта денгиз, Қизил денгиз, шунингдек Форс қўлтиғи ва бошқа сув ҳавзаларида денгиз муҳитини муҳофаза қилишга қаратилган дастур амалга оширила бошланди. Бу эса тегишли халқаро битимларнинг ишлаб чиқилишини назарда тутади. ЮНЕП БМТнинг ЮНЕСКО, ХСТ, ИМКО, ХМТ, БДТ, ИКАО, МАГАТЭ сингари ихтисослашган ташкилотларининг табиатни қўриқлашга қаратилган тадбирларини молиявий жиҳатдан қўллаб қувватлайди ва мувофиқлаштиради 14 . Нодавлат ташкилотлари орасида 1948 йилда ташкил этилган Табиат ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш халқаро иттифоқи (МСОП) марказий ўрин эгаллайди. Унга давлатлар, миллий ва халқаро ташкилотлар ҳамда уюшмалар аъзо бўлишлари мумкин. Иттифоқ ҳукуматлар, миллий ва халқаро ташкилотлар ўртасидаги ҳамкорликка кўмаклашиш учун тузилган. Шунингдек, у атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликларни сақлаш масалалари билан шуғулланувчи айрим шахслар ўртасидаги ҳамкорликка ҳам кўмаклашади. Шу мақсадда МСОП миллий ва халқаро тадбирлар ўтказади. МСОП табиатни муҳофаза қилиш бўйича халқаро конвенциялар ва битимлар ишлаб чиқишга алоҳида эътибор беради. Хусусан, унинг фаол иштирокида 1976 йилда Тинч океанининг жанубий қисмида табиатни 14 Қ аранг: Шадиметов Ю. Ш. «Экосан»: 10 лет на пути к устойчивому экоразвитию . – Т., 2002. – С. 11.

www.arxiv.uz муҳофаза қилиш конвенцияси 15 , 1970 йилда Йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолган ҳайвонот ва ўсимлик дунёсининг турлари билан халқаро савдо қилиш тўғрисидаги конвенция қабул қилинди. Ҳозирги пайтда МСОП доирасида айрим оролларни илмий мақсадлар учун сақлаш тўғрисидаги конвенция лойиҳаси тайёрланмоқда. XX асрнинг 70–80-йилларига келиб Европа, Америка ва Осиёнинг ривожланган мамлакатлари иқтисодий барқарорлик экологик хавфсизлик даражасига бевосита боғлиқ эканлигини тушуниб етдилар 16 . Лекин, юқорида айтиб ўтганимиздек, экологик хавфсизликни алоҳида бир ҳудуд ёки мамлакатда амалга ошириб бўлмаслигига тўлиқ ишонч ҳосил қилгач, экология борасида халқаро ҳамжамиятлар тузиш (ЮНЕП, 1972 йил Найроби ш.) йирик анжуманлар (Стокгольм, 1972; Хельсинки, 1975; Рио-де-Жанейро, 1992; Йоханнесбург, 2002) чақириш ва халқаро жамғармалар тузиш (Орол ва Байкални қутқариш, саҳроланишга қарши курашиш, «Экосан») орқали глобал таъсир этувчи экологик муаммоларни ҳал қилишга қаратилган чора-тадбирларни қўллаб-қувватлаш учун маблағлар ажратила бошланди. Улар сиёсатни ҳам, иқтисодиётни ҳам табиий бойлик ва экологик хавфсизлик (бу ўринда атом энергиясидан фойдаланиш, кимёвий ва бактериологик қуролларни сақлаш ва уларнинг утилизацияси) кўрсаткичларини белгилаб қўйдилар. Бу ўринда, албатта, экологик ҳуқуқий нормалар ўз афзаллигини кўрсатмоқда. Масалан, Орол денгизи сувининг қуриган юзасидан (дельтасидан) кўтарилган тузнинг Тянь-Шань тоғ тизмаларидаги қорларнинг сув режимига, ўсимлик дунёси ва ўрмонларнинг туз мувозанатига, Марказий Осиё тупроқ қатламининг шўрланганлик даражасига таъсири кучаймоқда. Атмосфера қатламида сувда тез эрувчан хлоридли ва магнитли зарарли тузлар миқдорининг ортиб бориши кузатилмоқда. 15 Қаранг: Умар а хунов И. М. Республика Узбекистан и международное договорное право. – Б. 315. 16 Қаранг: Робинсон Н. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США. – М., 1990.

www.arxiv.uz Айтиш керакки, табиатни асраш соҳасида республикамиз бир қатор халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларга қўшилган, улар ичида 1992 йилги «Биологик хилма-хиллик тўғрисида»ги Рио-де-Жанейро Конвенцияси, 1972 йилги «Дунёнинг маданий ва табиий меросини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Конвенция, 1995 йил 6 июндаги «Осиё ва Африка ботқоқликларида яшовчи ва кўчиб юрувчи қушларни ҳимоя қилиш тўғрисида»ги шартнома, 1973 йил 3 мартдаги «Йўқолиш арафасидаги ёввойи флора ва фауна турлари билан халқаро савдо-сотиқ қилиш тўғрисида»ги конвенция, 1992 йил 28 ноябрдаги Атроф муҳитга нисбатан ҳарбий ёки бошқа зарар етказувчи воситалар ишлатилишининг олдини олишга доир конвенция, 1992 йил 9 майдаги «Иқлим ўзгариши тўғрисида»ги Доиравий конвенция, 1985 йил 22 мартдаги «Озон қатламини сақлаш тўғрисида»ги конвенция, «Озон қатламини бузувчи моддалар тўғрисида»ги Монреал конвенцияси, ЕХҲТнинг 1994 йил 17 декабрдаги «Энергетик хартияси», 1994 йил 15 апрелдаги «Саҳролар миқдорининг ортиши ва қурғоқчиликка қарши» конвенцияси ва бошқалардир 17 . Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш бўйича давлат функциясини ривожлантиришда халқаро ташкилотлар ҳамда ушбу ташкилотлар қабул қилган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар муҳим ўрин тутади. Қабул қилинган норматив ҳужжатлардаги талаблар, қоидалар давлатларни экология соҳасида маълум вазифаларни бажаришга ундайди ва бунга ёрдам беради. 17 .

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2003. - 4 0 2. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 3. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. 4. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 5. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. 6. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 7. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 8. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 9. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 10. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 11. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари

Давлатнинг экологик функциясини амалга ошириш шакллари (экологик мониторинг, экологик назорат

Халқаро низоларни халқаро ҳуқуқий воситада ҳал этиш

Mулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати