Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz В ояга етмаганлар жиноятини тергов қилиш Режа: 1. Вояга етмаганлар содир этган жиноятларнинг криминалистик таснифи 2. Жино ят иш ини қўзғатиш ва дастлабки версиялар 3. Алоҳида тергов ҳаракатлари тактикасининг ўзига хос жиҳатлари

www.arxiv.uz Маълумки, жиноят содир этилиш вақтида ҳали 18 га тўлмаган шахслар вояга етмаган деб эътироф этилади. Мазкур тергов методикасининг яратилиши ана шу ёшдаги шахсларнинг объектив ва субъектив ижтимоий- психологик хусусиятларига боғлиқдир. Унинг объектив қисмини ушбу ёшдаги шахслар организмида кечаётган руҳий-физиологик жараёнлар ташкил этса, субъектив қисми муайян шахснинг шаклланиш хусусиятларидан иборат. Ҳам объектив, ҳам субъектив омиллар вояга етмаган шахснинг ижтимоий ва ҳуқуқий онги, қонун талабларини қабул қилиши, ҳулқ-атвори, ўзга инсонларга бўлган муносабати каби шахсий хусусиятларига анча жиддий таъсир кўрсатади. Жиноий-ҳуқуқий ҳамда жиноий-процессуал қонунлар вояга етмаганларга алоҳида ёндашади. Мисол учун, ЖКда вояга етмаганларнинг жиноий жавобгарлигига бағишланган алоҳида VI бўлим мавжуд. Ушбу бўлимнинг 81-90 - моддаларида унинг ўзига хос томонлари акс эттирилган. Хусусан, жиноий жазо билан бир қаторда мажбур лов чоралари (88), жиноий жавобгарликдан ёки жазодан (87, 89 - модда) озод этиш имкониятлари кўзда тутилади. ЖПКда вояга етмаганларнинг ишлари бўйича жиноий ишларни юритиш махсус 60 боб сифатида ажратилган. Унинг хусусиятлари ана шундай шахсларни айблаш бўйича жиноят ишларини юритиш тартиби, умум қабул қилинган исботланиши талаб этилган ҳолатлардан ташқари аниқланиши керак бўлган қўшимча шарт-шароитлар, вояга етмаганлар ишларининг алоҳида кўрилиши, сўроқда педагог иштирок этиши, судда жиноят ишини кўриб чиқишнинг ўзига хослиги ва бошқа масалаларга оиддир. Қонунларда вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятларга алоҳида эътибор берилганлиги болаликни ҳимоя қилиш ҳақидаги конституциявий қоидаларни, шу билан бирга халқаро-ҳуқуқий аҳамиятга молик, хусусан БМТ Бош Ассамблеяси 1989 йил 20 ноябрида қабул қилган

www.arxiv.uz Бола ҳуқуқлари ҳақидаги Конвенциянинг тегишли низомларини акс эттиради. Вояга етмаганлар жиноятларини тергов қилиш методикаси дастлабки терговнинг умумий мақсадлари ва тамойилларига таянади ва айни вақтда вояга етмаганлар шахсига боғлиқ қатор хусусиятларни ҳам акс эттиради. Ушбу хусусиятлар улар томонидан ҳуқуққа қарши ҳаракат содир этилганда ва дастлабки тергов вақтида шаклланган тушунча ва мулоҳазаларга асосланган ўсмир ҳулқида намоён бўлади. Руҳий-педагогик адабиётларда 14-17 ёшлар ўсмирлик ёки йигитликнинг бошланғич даври деб аталади. Биологик жиҳатдан ўсмирлик жисмоний ривожланишнинг якуний даври бўлади. Мазкур тоифага оид шахсларнинг ижтимоий аҳволи турлича бўлиб, улар орасида талабалар, ишчилар ва ишламайдиганлар бор. Шу билан бирга улар ҳулқи ва ҳаракатлари онгли-иродали кўринишга эга ва бу ўз ўрнида 16 ёшдан умумий жиноий жавобгарлик, 14 ёшдан бошлаб эса қасддан одам ўлдириш, ўғрилаш, зўрлаш, жинсий кўринишдаги зўрлик ишлатиш, ўғрилик, босқинчилик, товламачилик, талончилик, транспорт воситасини олиб қочиш, мол-мулкни қасддан йўқ қилиш ёки унга зарар етказиш ўқотар қурол, ўқ-дори, портловчи моддалар ва портлатиш мосламаларини, шунингдек, наркотик моддалар ёки психотроп воситаларни, радиоактив материалларни қонунга ҳилоф равишда эгаллаш, темир йўл, ҳаво, денгиз, дарё транспорт воситалари ёки алоқа йўлларини яроқсиз ҳолга келтирганлик, озодликдан маҳрум қилиш жойларидаги айрим жиноятлар учун, 13 ёшдан эса айбини оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш учун жавобгарлик даври бошланишини белгилаб беради (ЖК 17-моддаси). Криминалистикага оид адабиётларда вояга етмаган қонунбузарларни, улар орасидаги фарқ бирмунча нисбийлигини қайд этган ҳолда, тўрт гуруҳга ажратиб таснифлаш қабул қилинган. Б иринчи гуруҳга илк бор жиноятга қўл урган шахслар кирити лади. Уларнинг жиноятдан аввалги ҳулқи ва маънавий қиёфаси бирмунча ижобий.

www.arxiv.uz Одатда бундай ўсмирлар у қадар жиддий бўлмаган жиноятларни мураккаб ёки фавқулодда вазият таъсирида содир этадилар. Иккинчи гуруҳга киритилган илк марта жиноятга қўл урганларнинг аввалги ҳулқ-атворини бенуқсон деб бўлмайди. Улар спиртли ичимликлар, наркотиклар истеъмол қиладилар, чекадилар ва уйдан қочиб кетиш каби одатларга эгадирлар. Учинчи гуруҳ - маънавий қарашлари бузуқ ўсмирлар. Улар аввал ҳам турли қонунбузарликлар содир этиб, маъмурий жазога тортилган, махсус мактаб ва касб-ҳунар билим юртларидан йўлланганлардир. Жиноятнинг сабаби ва мақсади уларда онгли равишда, катта ёшли шахс ёки ўзига нисбатан бузуқ тенгдошининг таъсирида шаклланади. Муштлашишларда қатнашиш, безорилик, ожизроқларни тунаш каби кўпгина жиноятларни улар дабдурустдан содир этишади. Маънавий бузуқлиги билан жамиятга жиддий хавф туғдириб, ҳулқ- атвори ҳар қандай меъёрлардан буткул чиқиб кетган шахслар тўртинчи гуруҳга киритилади. Бу тоифага муқаддам судланганлар (шартли ҳукм қилинган, муддатидан аввал озод қилинган ва ҳ.) ҳам киради. Одатда, булар ишлаш ёки ўқишдан бўйин товлаб, жиноий гуруҳларга уюшган ёки катталарнинг жиноий гуруҳи таркибига кирган шахслардир. Улар қўрс ва бераҳм, уят ҳисси нималигини унутганлар. Асосий мақсади - таъмагирлик ва бойиш. Манфаати - вақтни бекорчилик билан ўтказиш, қимор ўйнаш, спиртли ичимликликлар истеъмол қилиш ва жинсий алоқа. Жонсараклик ва таъсирчанлик туфайли ўсмир одам танлай олмайди, жанжалга мойил бўлади. Мустақилликка бўлган табиий интилиш атроф муҳит, жамиятга қарши бўлган катталар таъсири туфайли салбий ривож топиши мумкин. Тортинчоқ, журъатсиз болаларга беҳурмат муносабатда бўлиб, улар нафсонияти поймол қилинган оилада ўсган ўсмирлар ҳам шундай таъсирга берилиши мумкин. Ўсмир ҳулқ-атворидаги кўп нарсани унинг ўз мавқеини кўтариши, тенгдошлари орасида обрў-эътибор қозониши, довюрак, қатъий деб ном олишга интилишини белгилайди.

www.arxiv.uz Кўпгина ўсмирларга яхши тарбия олмаслик оқибатида дағаллик, ўжарлик, беҳаёлик, жиззакилик хосдир. Улар билан муомалага киришганда ушбу омилларни эътиборга олиш талаб этилади. В ояга етмаганларга ёлғончилик ҳам хос эканлигини ёдда тутмоқ зарур. Мардлик ва дўстлик тушунча лар ини нотўғри англаш, ўзини кўрсатиш, эътибор қозонишга интилиш ҳам уларга хос бўлиши мумкин. Дўстликка интилиш кўп ҳолларда биргаликда кўнгилхушлик қилиш, кейин эса жиноий гуруҳга кириш , катталар ёки вояга етмаган ўта хавфли қонунбузарлар таъсирида назоратсиз қолишга олиб келади . Ҳ аётий тажриба етишмаслиги ўзига ва атрофдагиларга баҳо бериш мезонларининг шаклланиб улгурмаганлиги натижа си да уларда бўлиб ўтаётган воқеликларнинг асл моҳиятини англаб ета олмаслик; ишонувчанлик, тез ҳис-ҳаяжонга берилиш, асабийлик , дўқ-пўписага кўнувчанлик, бетайинлик хислатлари ўрнашиб қолади . Ушбу омиллар кўп жиҳатдан тергов услубиёти хусусиятларини белгилаб беради. В ояга етмаганлар билан муносабатлар да терговчи процессуал меъёрларга риоя қил ишидан ташқари кенг миқёсдаги маънавий ва руҳий билимларга таяниши лозим. Вояга етмаганлар билан ишлайдиган терговчи касбига хос фазилатлар билан бирга инсонпарварлик, ўсмир ни қайта тарбиялаш ва камол топиши имкониятига ишонч каби хусусиятларни намоён этиши шарт. Ўсмирлар ўзларига нисбатан адолатли муносабатни айниқса қадрлайдилар. Терговчи вояга етмаган қонунбузарни мунтазам ўрганиб, унинг руҳиятидаги ўзига хос томонларини аниқлаши, ички дунёсини тушуниб етишга интилиши керак. Бунда ўсмирлар гуруҳларига хос қизиқишлар; спорт, мусиқа, техника, компьютер ўйинлари ва бошқа нарсаларни билиш ҳам катта ёрдам бериши мумкин. Т ерговчи ўсмир назарида обрў-эътибор қозониб, тақлид учун намуна бўлиб қолиши ўта муҳим. Ўсмирга айб шундай қўйилиши керакки, у йиғилган маълумотлар етарли эканлигига амин бўлсин. Шу билан бирга ўсмирга қўйилаётган айб моҳияти ҳамда у қилган ҳаракатларнинг ижтимоий зарарини, ўзи,

www.arxiv.uz қариндошлари, яқинлари ва жабрланувчиларга қандай зарар етказганлигини очиб бериш зарур. Ҳам тактик, ҳам тарбиявий нуқтаи назардан руҳий мулоқот руҳини ўрнатиш терговнинг муҳим жиҳатларидан биридир. Бунинг учун ў смирга терговчининг сўзлари ва ҳаракатларигина эмас, балки унинг ташқи кўриниши, эътиборлилиги, иш материалларини бекаму-кўст билиши ҳам жиддий таъсир кўрсатади. Ўзаро сўзлашув, баҳс юритиш г ап оҳанги ишга муносабатни англатишини ёддан чиқармаслик керак, чунки ўсмирлар бу хил хусусиятларга нисбатан ўта сезгир бўладилар. Вояга етмаганлар ишини тергов қилишда уларнинг тез толиқиб қолишини ҳам эътиборга олиш шарт. Жумладан, улар иштирокидаги сўроқ ва тергов амаллари бир соатдан кўп давом этмаслиги лозим (ЖПК 553-моддаси). Вояга етмаганларнинг ишлари бўйича исботланиши талаб этиладиган умум қабул қилинган ҳолатлар билан бирга қўшимча равишда қуйидаги шарт-шароитлар аниқланиши шарт: вояга етмаган айбланувчининг ёши (туғилган куни, ойи, йили); турмуш ва тарбияланиш шароити; вояга етмаган шахс томонидан жиноят содир этишга олиб келган сабаблар ва шарт-шароит; катта ёшли далолатчилар ва бошқа ҳамтовоқларининг бор-йўқлиги (ЖПК 548-моддаси). Вояга етмаганнинг ақлан заифлиги маълум бўлса, у ўз ҳаракатлари оқибатини тўлиқ англай олган-олмаганлиги аниқланиши керак. Мазкур жиҳатларни аниқлаш мақсадида вояга етмаганнинг ота-онаси, ўқитувчилари ва тарбиячилари сўроқ қилиниши шарт. Вояга етмаганларни катталарга нисбатан жиноятга етакловчи сабаблар кўпроқ, чунки улар ўртоқларига кўмаклашишга интилиш, шўхлик, улфатлари ўртасида эътибор қозониб, дадиллиги, кучи ва чаққонлигини намойиш этишга интиладилар.

www.arxiv.uz В ояга етмаганларнинг ишлари бўйича участка инспекторлари билан жипс алоқа ўрнат иш лозим . Бу ўсмирнинг турмуш, ўқиш, меҳнат шароитига оид, унинг атрофидаги одамлар, унинг ҳулқи ва авваллари содир этган ҳаракатлари хусусида зарур маълумотларга эга бўлиш имконини беради. Худди ана шу мақсадларда таълим-тарбия муассасалари, корхоналар, ҳаваскорлик тўгараклари (спорт-соғломлаштириш, маданият ва бошқ.) билан ҳам алоқа боғлаш фойдали . 2. Жино ят иш ини қўзғатиш ва дастлабки версиялар Вояга етмаганларнинг ишлари бўйича тергов ишининг сифати ва самарадорлиги кўп жиҳатдан ўз вақтида жино ят иш и қўзғатилишига боғлиқ. Мазкур масалани ҳал этишдаги оз бўлса ҳам кечикиш, ўсмирлар томонидан янги, баъзида янада оғирроқ жиноятларни содир этилишига, шунингдек далил-исботлар йўқотилишига олиб келади . Бу бўлғуси тергов ишини анча оғирлаштиради. Шу билан бирга ўз вақтида жиноят иши қўзғатиш катта ёшли далолатчиларнинг жиноят изини яшириш мақсадида ўсмирга салбий таъсир ўтказишларига чек қўяди. Вояга етмаганлар жинояти тўғрисидаги хабар келиб тушган ҳамон терговчи жиноят иши қўзғатиши ва кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатларини амалга ошириши, жумладан жиноятларнинг олдини олиш ва бартараф қилиш чораларини кўриши, гумон остидаги шахсни ЖПК 220- моддасига биноан ушлаб олиши, жиноят жойини кўздан кечириши ва гувоҳлар, жабрланувчиларни аниқлаши лозим. Жиноят белгиларини аниқлаш жараёнида тушунтиришлар олинади, зарур материаллар тўпланади. Хусусан ўсмирнинг ёшини аниқлаш учун унинг паспорт ёки туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномаси бўлмаганида ёшига тегишли ҳужжатлар - тиббиёт картаси, таълим муассасаларидаги иш қоғозлари, кадрлар бўлимидаги шахсий варақаси орқали аниқланади. Ана шу

www.arxiv.uz мақсадда гувоҳлар (ота-она, васийлар, қариндош-уруғлари ва ҳ.) ҳам сўроқ қилиниши мумкин. Бошқа имконият бўлмаган тақдирда суд-тиббиёт экспертизаси ўтказилади. Вояга етмаган шахс ўқийдими ёки ишлайдими, қаерда, ким бўлиб, унинг ўқишга ва ишга муносабати, кундалик хулқи, ўртоқлари билан муносабатларини ҳам аниқлаб олиш зарур. Вояга етмаган шахс ишламайдиган ва ўқимайдиган бўлса, бунинг сабаби ва ўқишни қачон ташлаб кетгани, қачон ва ким томонидан қандай чоралар кўрилганлиги аниқланади. Юқорида айтиб ўтилган маълумотларни йиғиш жараёнида терговчи ўсмирнинг асосий феъл-атвор белгилари, унинг орзу-ҳаваслари, одатлари, унинг қизиқишлари, вақтни қандай ўтказиши, ёшига ва хусусиятларига оид маълумот олиш заруратини доимо назарда тутиши шарт. Терговнинг бошланишидаёқ, ҳар бир иш бўйича қуйидаги версиялар илгари сурилиши шарт: - катта ёшдаги далолатни, жиноятга ундовчи шахс ва бошқа иштирокчиларнинг бор-йўқлиги; - жиноятга қўл урган ўсмирлар ёҳуд катталар гуруҳи мавжудлиги; - ўсмир ўғирлаган буюмларни сақлаш учун қолдирган, уларни совға қилган шахслар ва õàáàð áåðìàñëèê ¸êè аввалдан ваъдалашилмаган яшириш фактларининг бор-йўқлиги; - вояга етмаганларни тиланчилик, ичкиликбозлик, қиморга ўргатиш, наркотиклар истеъмол қилиш, дайдилик каби ишларга жалб қилиш ҳоллари. Ўсмирнинг тергов вақтида айбини тан олмаслиги ёки аксинча, содир этилган жиноятни тўлалигича ўз зиммасига олиш истаги ҳам алоҳида эътиборга молик. Ўсмирлар гуруҳи томонидан содир этилган жиноятларни тергов қилишда ушбу гуруҳ қачон ва қай тарзда уюшганлиги, у қандай жиноий ниятларни амалга ошириш мақсадида тузилган эканлигини белгилаб олиш зарур. Гуруҳ иштирокчиларидан ҳар бирининг ролини аниқлаб олиш

www.arxiv.uz вазифаси ҳам муҳим. Бу уларнинг айбдорлиги даражасини аниқлаш, шу билан бирга алоҳида тергов ҳаракатларини режалаштириш учун зарур. Хусусан, жиноий тузилмалар фаолияти тергов қилинганида сўроқ қилиш гуруҳнинг оддий иштирокчиларидан бошланади. Ташкилотчи, раҳбар, уларнинг ёрдамчилари кейинроқ, уларнинг етакчилик ўрнига оид етарлича маълумот йиғилганидан сўнг сўроқ қилиниши мақсадга мувофиқ. Гуруҳ таркибида муқаддам судланган ўсмирлар бўлса, такрорий жиноят сабабларини тадқиқ этиш шарт ҳамда илгариги жиноят ишлари, жазони ижро қилиш муассасалари, махсус таълим муассасаларидан тавсифномалар талаб қилиб олинади. Муайян тергов ҳаракатларининг режага киритилиши ва улар муддати ҳамда кетма-кетлигини аниқлаб олиш жиноят тури ва жиноий иш қўзғатилган вақтга келиб йиғилган ёки тергов вазиятининг ушбу вақтига келиб мавжуд бўлган дастлабки маълумотларга боғлиқ. Тергов ишида катта танаффусларга йўл қўймаслик, сўроқлар учун катталар ёки ёши катта ўртоқлари таъсир кўрсатишининг олдини олишни унутмаслик керак. 3. Алоҳида тергов ҳаракатлари тактикасининг ўзига хос жиҳатлари Вояга етмаганлар содир этган жиноятлар шундай хусусиятга эгаки, бунда ҳодиса жойини кўздан кечириш - дастлабки тергов ҳаракатидан бири ҳисобланади. Жойни синчиклаб кўздан кечириш жиноят ўсмирлар томонидан содир этилганидан далолат берувчи шарт-шароитларни аниқлаш ва қайд этиш имконини беради. Ҳодиса аниқланган қуйидаги белгилар жиноятни ўсмирлар содир этганидан далолат беради: - àââàëäàí ïóõòà ўéëàíãàí âà àìàëãà îøèðèëган ҳаракатларнинг йўқлиги , бинога бир неча усуллар ва йўл лар билан киришга интилганликларидан далолат берувчи излар;

www.arxiv.uz - жиноят изларини йўқотиш чораларининг кўрилмаганлиги; - жиноят жойида беадаб, безориларга хос қилиқлар қилинганлиги , т оварлар шикастлан ган, буюмлар бесабаб синдирилган, беҳаё ёзув ва суратлар чизилган лиги ; - жиноят учун танланган жой ҳам уни ўсмирлар содир этганидан далолат бериши мумкин; масалан, мактаб ошхонасидан ёки интернат олдидаги дўкончадан қилинган ўғирлик. - ўсмирлар томонидан ўғирланиши мумкин бўлган буюмлар ҳам ўзига хос бўлади: а) мусиқа асбоблари, видео ва фототехника, спорт буюмлари, замонавий русумдаги кийим, ширинликлар, спиртли ичкиликлар. Шу билан бирга анча қиммат, осори атиқа, қадимги буюмларга тегилмаган бўлиши мумкин. Қуйидаги фактлар жиноят ўсмирлар томонидан содир этилганлиги ёки жиноий гуруҳ таркибида ўсмирлар борлигидан далолат бериши мумкин: кичик ҳажмдаги оёқ, қўл излари; одатда ўсмирлар киядиган пойабзал тагчармининг излари; ташлаб кетилган, йўқотилган кўпинча ўсмирлар олиб юрадиган буюмлар (қўлбола совуқ қурол, занжирлар, безаклар қолдирилган из ва ёзув кабилар. Жиноят жойида қолдирилган баъзи объектлар, сигарета қолдиқлари, шишалар ва бошқа нарсалар бўйича ёки ўғирланган буюм турига қараб унинг одатлари, чекиши, наркотиклар, токсик моддалар истеъмол қилиши тўғрисида хулоса қилиш мумкин. Вояга етмаган шахснинг кўникмалари, маҳорати ва қизиқишлари хусусида радиотехника, электроника, компьютер билан ишлаганлик изларига қараб фикр юритиш мумкин. Олиб қочилган, сўнг ташлаб кетилган транспорт воситасини кўздан кечиришда автомобил қулфларини очиш усуллари мазкур турдаги автомашина электр схемаси билан танишми, сигнализацияни ўчира олиш- олмаслиги тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Вояга етмаган шахсни қўлга тушириш ва уни ҳибсга олиш алоҳида ҳолларда, хусусан ЖПК 221-моддасида кўрсатилган асослар мавжуд

www.arxiv.uz бўлгандагина қўлланади. Мазкур масалани тўғри ҳал қилиш учун содир этилган жиноятнинг оғирлигига ҳамда ўсмирнинг шахсий хусусиятларига баҳо бериш талаб этилади. Бунда унинг содир этилган жиноятдан кейинги ҳаракатлари, жиноятнинг такроран содир этилиш эҳтимоли, терговдан қочиб қутилиш имконияти ҳисобга олинади. Вояга етмаганларни ҳибсга олиш имкон борича унга ортиқча эътибор жалб этмайдиган тарзда тайёрланиб ўтказилиши: ўсмир мактабда, иш жойида, ўртоқлари даврасида ва бошқа шу каби жойларда қўлга олинмаслиги мақсадга мувофиқ. Қаршилик кўрсатиш имкониятини, шунинг ўзида ўқотар ёки совуқ қурол, махсус восита ва бошқа нарсалардан фойдаланиш имкониятини ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозим. Ўсмир ҳибсга олингани ва ушлаб турилган жойи хусусида унинг ота- онасига хабар берилиши шарт. Вояга етмаганларнинг ишлари юзасидан тинтув ўтказиш ўғирланган мол-мулк, жиноят қуроллари ва воситалари, ўсмир жиноятни содир этганда кийган пойабзални излаб топишга, таниш-билишлари, ҳавасларини аниқлашга ўсмирнинг турмуш ва тарбия шароити тўғрисида маълумот тўплашга имкон беради. Тинтув вақтида, одатда, айбланувчининг қонуний вакили ҳозир бўлиши лозим. Бунинг иложи бўлмаганда турар жой бошқармаси ёки маҳалла вакили таклиф этилади. Ётоқхона ёки иш жойида тинтув ўтказилганида тарбиячи ё маъмурият вакили ҳозир бўлади. Тинтувни бошлашдан аввал ўсмирга ва у билан бирга яшайдиган шахсларга изланаётган буюмни ўз ихтиёри билан топшириш таклиф этилади. Ўсмирлар тез-тез майда ўғриликларга қўл уришини эътиборда тутиб, уларда ўзларига тегишли бўлмаган буюмлар бор- йўқлигини суриштириб аниқлаш мақсадга мувофиқ. Тинтувга тайёргарлик кўришда ўсмирнинг ота-онаси ва оиладаги ўзаро муносабатлар ҳақида маълумотга эга бўлиш мақсадга мувофиқ. Маълумки, тинтувга тайёргарлик пайтида умумий тусдаги ҳаракатлар ҳам амалга оширилади: тинтув жойи билан танишув, тезкор-тергов гуруҳи таркибини

www.arxiv.uz белгилаш, мутахассисларни жалб қилиш, холислар бўлишини таъминлаш ва ҳ. Босқинчилик ва талончилик жиноятларини содир этишда ўсмирлар ўзларини кўпроқ қизиқтирган майда-чуйда буюмлар: сақич, занжир, пичоқ, соат ва бошқа буюмларни тортиб оладилар. Бу буюмлар ўсмир хонасида ёки унинг ёнида бўлиши мумкин. Келиб чиқиши шубҳали бўлган объектлар аниқланганида улар уйда қандай сабабдан сақланаётганлигини шу заҳоти суриштира бошлаш мақсадга мувофиқ. Тинтув вақтида ўсмир спиртли ичимликлар, наркотиклар истеъмол қилишидан далолат берадиган ҳолатлар аниқланиши, беҳаё кўринишдаги буюмлар, уятсиз ёзув ва асарлар топилиши мумкин. Табиийки, тинтув вақтида ҳозир бўлган оила аъзолари кузатиб борилади. Тинтув вақтида ўсмирни кузатиб бориш айниқса муҳимдир. Ёшига хос бўлган таъсирчанлик, ўзини бошқара олмаслик туфайли у тажрибали катта ёшдаги шахсга нисбатан терговчининг сўзлари ва ҳаракатларига асабийроқ муносабатда бўлади. Мисол учун, терговчи ўсмирнинг жавоб муносабатини текшириб кўриш мақсадида ўз мақсадини баён этганидаги «сўз билан текшириб кўриш» ижобий натижа бериши мумкин. Вояга етмаганларни сўроқ қилишда сўроқ қилинаётган шахснинг процессуал мавқеи, шунингдек, унинг шахсини таърифлайдиган маълумотлар эътиборга олинади. Бу икки жиҳат ҳам сўроқ иштирокчилари доирасини, сўроқни қаерда, қачон ўтказишни ва унга оид энг мақсадга мувофиқ тактик услубларни, сўроққа чақиртириш услубини белгилаб олиш учун аҳамиятлидир. ЖПК 121-моддасига мувофиқ 16 ёшга тўлмаган гувоҳни сўроқ қилиш қонуний вакили, катта ёшдаги яқин қариндоши ёки педагог иштирокида ўтказилади. Мазкур қоида вояга етмаган жабрланувчиларни сўроқ қилишга ҳам тааллуқли. Вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилишда терговчи ёки прокурор ихтиёрига кўра педагог иштирок этиши мумкин (ЖПК 554-

www.arxiv.uz моддаси). Шу билан бирга вояга етмаган гумон қилинувчи ва айбланувчи ҳимоячи иштирокидагина сўроқ қилинади (ЖПК 553-иоддаси). Вояга етмаганлар сўроққа, одатда, уларнинг ота-онаси ёки қонуний вакиллари орқали чақиртириладилар. Терговчи ўсмирни ўз хизмат хонасига чақириши мумкин. Яхшиси уни сўроқ қилиш учун мактабга келиш ва у кўниккан шароитда сўроқ қилиши афзал. Кенг овоза бўлиш эҳтимоли туфайли телефонограмма орқали чақириш мақсадга мувофиқ эмас. Ўсмирнинг руҳий ҳолатига салбий таъсир кўрсатиши ва руҳий алоқа ўрнатишни мураккаблаштириши сабабли куч ишлатиб олиб келиш ҳам маъқул эмас. Одобсиз, безори вояга етмаган шахслар расмий шароитда сўроқ қилингани мақсадга мувофиқ. Бу ўсмирнинг интизомни сақлаши ва ахлоқига масъул бўлиб туришига кўмаклашади. Сўроқ тактикасидаги кўпгина ҳолатлар вояга етмаган шахснинг процессуал мавқеидан келиб чиқади. Гумон остидаги шахс, айбланувчи, гувоҳ ва жабрланувчини сўроқ қилишнинг ўзига хос томонларига эътибор бериш лозим. Вояга етмаган гумон остидаги шахсни сўроқ қилишга тайёрланишнинг ўзига хос томони шундаки, терговчи ушбу босқичда кўпинча ҳали унинг жиноят содир этишдаги иштирокига оид етарлича далил- исботга, ўсмир шахси ҳақида керакли тасаввурга эга эмас, сўроққа тайёрланиш учун ҳам вақти чекланган. Бироқ, ана шундай шароитда ҳам ўсмир хусусида ҳеч бўлмаса унинг ота-онаси, ўқитувчилари, қўшниларини суриштириш орқали дастлабки маълумот тўплаши зарур. Вояга етмаганлар ишлари бўйича участка инспекторида керакли маълумот бор-йўқлигини суриштириб кўриш лозим. Зудлик билан ўтказишнинг иложи бўлмаганда, сўроқ ўсмир ҳибсга олинганидан сўнг 24 соат ичида ўтказилиши шарт. Бундай тарзда ўтказилган сўроқ қонун талабларини бажариш билан ўсмирнинг муайян кўрсатув беришини ўргатиш эҳтимоли бўлган катталар билан алоқада бўлишидан сақлайди.

www.arxiv.uz Сўроқ вақти ва тактикасини танлашда ўсмирларнинг руҳий ҳолатини эътиборга олиш зарур. Одатда улар ҳаяжонланган ва янгича шароитдан руҳан эзилган ҳолатда бўладилар. Буларнинг устига жазо олдидаги, фош бўлиш, ота-онасидан қўрқиш ҳисси қўшилади. Ана шу вақтда ўсмирни унинг аҳволи жиддийлиги, сўроқ унинг учун муҳимлигига ишонтира билиш, терговга ёрдам бериш унинг манфаатида эканлигини англата олиш ўта муҳим. Бу мақсадда унинг асабий ҳолатини бироз бўлсада енгиллатиш, тинчлантириш, руҳий алоқа ўрнатиш чораларини кўриш керак. Объектив ва тўлиқ маълумот олишга эришилишида биринчи сўроқнинг ўрни беқиёс. Гапни ўсмирнинг турмуш, ўқиш ва тарбия шароити ҳақидаги суҳбатдан, унинг қизиқишларидан бошлаган маъқул. Ўсмир бу саволлар содир этилган жиноятга алоқаси йўқ деб ўйлаб, ўзи ва дўстлари ҳақида иштиёқ билан ҳикоя қилиб бериши мумкин. Таржимаи ҳоли тўғрисидаги батафсил суҳбатдан сўнг у қайси жиноятни содир этганликда гумон қилинаётганлиги хусусида унга батафсил ва содда қилиб тушунтириб берилади. Саволларни тўғри тузиш муҳим ўрин тутади. Улар аниқ, лўнда бўлиб, ўз ичига ўсмирга бирор нимани шама қилиши мумкин эмас. Ўсмирга оид ишонувчанлик хусусиятини ҳам унутмаслик керак. Гумон остидаги вояга етмаган шахс ишонувчанлиги ва мантиқий фикрлаш қобилияти ҳали ривож топмаганлиги туфайли терговчи саволларидан олган маълумотларга таяниб ўзини ноҳақ айблаши, айбдор деб тан олиши мумкин. Гумон остидаги шахс жиноят содир этганлигини тан олиб, бу ҳақида сўзлаб беришга тайёр бўлса, унинг кўрсатувларини мунтазам таҳлил қила бориб, ҳар бир жиҳати юзасидан сўроқ қилиш зарур. Шу билан бирга у келтираётган фактларни икир-чикиригача сўзма-сўз баённомага киритиш и лозим. Шу тарзда олинган маълумотлар келажакда уларнинг нақадар тўғри эканлигини, ўсмир ҳақиқатда ҳам жиноят содир этганми ё маълумотларни бошқа манбалардан олганлигини аниқлаш имконини беради. Терговчининг содир этилган жиноят жиҳатларидан хабардорлигини

www.arxiv.uz намойиш этиши ҳам иш ҳолатларини аниқлашга ёрдам бериши мумкин. Бироқ бу фактлар аниқ маълумотларга асосланган бўлиши шарт. Гумон остидаги шахсга у қадар жиддий бўлмаган, бироқ ишонарли далилни дабдурустдан намойиш этиш уни ҳақиқатни сўзлашга мажбур этиши мумкин. Шу билан бирга, у ёки бу далилларни намойиш қилишда ўсмир ёши ва ривожига боғлиқ равишда уларни ҳ амма ва қт ҳам мос равишда баҳолай олмайди. Шу сабабли намойиш этилаётган маълумотларнинг асл моҳиятини унга тушунтириб бериш маъқул. А ниқлик киритувчи саволлар , гумон остидагининг жой, вақт, гувоҳларга оид, биргаликдаги ҳаракатлар хусусидаги жавоблари ва сўроқ баённомасида қайд этилган шу каби маълумотлар кейинчалик унинг важлари асоссиз эканлигини аниқлашга ёрдам беради. Гумон остидаги шахсни сўроқ қилишда қайси педагог иштирок этиши маъқуллигини ўсмирнинг шахсий хусусиятлари ва бошқа кўпгина омилларни ҳисобга олган ҳолда ҳал этиш лозим. Баъзи ҳолларда ўсмир таниган ва ҳурмат қилган педагогнинг иштироки гумон остидаги ўсмирнинг асабини тинчлантиришга кўмаклашади. Бошқа ҳоллар да , мисол учун жинсий жиноятларни тергов қилишда я хшиси, бошқа мактабдан педагогни таклиф қилган маъқул. Бу босқичда ота-она иштироки ҳам ножоиз. Амалиётдан маълумки, ота-онаси иштирокида сўроқ қилинаётган вояга етмаган гумон остидаги шахс кўпинча уялади, довдираб, жавоб беришдан ўзини олиб қочади. Бунинг устига ҳамма ота-оналар ҳам ана шундай сўроқ жараёнида ўзини тўғри тута билмайдилар. Вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилиш учун терговчи унинг шахс и га оид барча зарур маълумотларга эга бўлиши шарт. Сўроққа тайёрланишда терговчи ўсмирнинг маънавий-руҳий тавсифига суянади. Сўроқдан олдин терговчи педагог ва ҳимоячини ўсмирнинг руҳий тавсифи билан таништириши тавсия этилади . Терговчи сўроқда қатнашаётган шахслар эътиборини улар бераётган саволларнинг қандай қўйилишига, ўсмир қайта тарбияланиши самарасини

www.arxiv.uz камайтирадиган тортишув ва гап ташлашларга йўл қўйилмаслигига қаратади. Те рговчи вояга етмаган шахс га у нинг айбланувчи сифатида жалб этилиши тўғрисидаги қарорни ўқиб эшиттир гач, даст аввал айбланувчи ўзини айбдор деб тан олиши ё олмаслигини аниқлайди. Ўсмир айбини тан олганда ҳам, сўроқ синчиклаб, шошилмай, батафсил ўтказилиши лозим. Жиноят шарт-шароитини ва ҳар бир иштирокчи ролини муфассал аниқлаш бу каби сўроқнинг тактик услубларидан бири ҳисобланади. Шу билан бирга тайёргарлик босқичида ўсмир жиноий фаолият, ичкиликбозлик, фоҳишабозлик, қимор ўйинлари кабиларга жалб қилинган қилинмаганлигига эътибор қаратиш зарур. Жиноят сабаблари ва мақсадларини келиб чиққан оқибат билан қиёслаш орқали айбланувчи шундай оқибатларга интилган- интилмаганлигини, уларнинг келиб чиқиш эҳтимолига йўл қўйган- қўймаганлигини аниқлаш зарур. Агар ўсмир, ўз айбини тан олиб, чалкаш тафсилотлар берса, бундай ҳолда бу унинг қаттиқ ҳаяжонланиш ҳисобига рўй бердими ёки у бошқа манбалар орқали олган нотўғри маълумотлар га суяндими, аниқлаш лозим. Бунинг учун хотирани фаоллаштириш услубларини қўллаш ёхуд унинг ёлғон сўзлаганлигини фош этиш лозим. Сўроқ жараёнида ўсмир ва унинг шериклари жиноят ишидан сўнг ўзларини қандай тутганлари, нима ҳаракатлар содир этганлари, катталардан қайсиси билан, нима мақсадда мулоқотда бўлганларини аниқ белгилаб олиш муҳим. Буткул сўроқ давомида катта ёшли далолатни ёки бошқа иштирокчилар ролига аниқлик киритиш вазифасини ёддан чиқармаслик лозим. Бунинг учун ўсмир эркин ҳикоя қилаётганида турли шартларга эътибор қаратиш, аввалдан тайёрланган, шу билан бирга сўроқ жараёнида пайдо бўлган, катта ёшдагилар ва уларнинг ўзаро муносабатлари ва ўсмир билан биргаликда ҳаракатлари хусусида саволлар берилади. Вояга етмаган шахс ўзини айбдор деб тан олмаса, сўроқ қилишда

www.arxiv.uz қўлланадиган тактик услублардан ташқари бошқаларидан ҳам фойдаланиш мумкин. Биринчи навбатда ўсмирга содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфли томонини, одамларнинг бунга муносабати, у оиласига, яқинларига етказган зарарни содда, тушунарли тарзда баён этиб бериш шарт. Шу билан бирга айбини тан олмаслик нималарга олиб келиши мумкинлиги ва юзага келган вазиятни тўғри баҳолаб, чин дилдан тавба қилиш ва тергов билан фаол ҳамкорлик қилиш унинг учун нақадар муҳимлигини очиб бериш керак; бу унинг учун айбини енгиллаштиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Далиллар келтириш тактикаси ўзининг жиноятдаги иштирокини тан олмаётган вояга етмаган шахсни сўроқ қилишда айниқса қўл келади. Далилларни тобора жиддий турларини намойиш этиш, мантиқий тартибга риоя қилган ҳолда ва орада катта танаффусларга йўл қўймай келтириш ижобий натижалар беради. Шу билан бирга ҳар бир далилнинг моҳияти изоҳлаб борилиши зарур. Бунда фақат бевосита ўсмирнинг ўзини фош қиладиганларини мисол келтириш мақсадга мувофиқ. Ишонувчанлиги сабабли ёки айбни ўз бўйнига олиб, катталардан ёки бошқа иштирокчилардан айбни соқит қилиш мақсадида у содир этмаган айбларни ҳам зиммасига олиши мумкин. Айбини тан олмаётган вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилишда ёлғонни фош қилиш услубидан фойдаланиш ҳам табиий ҳол. Шу мақсад да терговчи, аввал тўла-тўкис аниқланган иккинчи даражали жиҳатлар тўғрисида сўзлайди. Хабардорликни намойиш этиш ўсмирга таъсир қилиб, уни тўғри сўзлашга мажбур қилиши мумкин. Шу қаторда қўққисдан кутилмаган савол билан мурожаат қилиш ҳам, айниқса ўсмир терговчига ҳақиқатни сўзлаётгани ва содир этган жиноятидан афсус эканини уқтираётган бўлса, руҳий самара беради. Берилаётган кўрсатувлар ёлғонлигини маҳорат билан исботлаш ўсмирнинг бундан кейин ҳам ёлғон кўрсатув бериш мумкинлигига бўлган ишончини пучга чиқаради. Сўроқ жараёнида вояга етмаган шахс кўрсат ма ларини шу заҳоти баённомага киритиш тавсия этилмайди. Бу уни чалғитади, сергаклантиради,

www.arxiv.uz терговчининг фикрини бир ерда жамлашига халал беради ва улар орасида юзага келган руҳий алоқа узилади. Сўроққа ҳалал бермайдиган тарзда қисқача ёзиб бориш ва у тугаганидан сўнг баённома тўлдириш мақсадга мувофиқ. Имконият даражасида баённомада айбланувчи ишлатган ибораларни айнан сақлаб қолиш зарур. Унинг кўрсат ма ларини ўсмирларга хос бўлмаган тил билан баён этиш мумкин эмас. Вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилишда фоноёзув қўлланиши ҳам мумкин , чунончи : - сўроқ олиб борилган шароитни қайд этиш учун ; - ўсмир ўз кўрсатувларини ўзгартир ганда ёки ўзгартириши мумкин бўлганда, аввалгиларидан бош тортганда; - терговчи, катта ёшдаги бошқа иштирокчи билан юзлаштириш ўтказишдан хавфсираб, унинг сўроқ жараёнини ушбу шахсга эшиттирмоқчи бўлганда . Вояга етмаган гувоҳ ва жабрланувчига сўроқ қилиш чоғида таъсир кўрсатиш, шунингдек ўсмирга бевосита қандай кўрсатув беришни ўргатиш эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда улар имкон борича тезроқ сўроқ қилиниши ва сўроқ батафсил бўлиши шарт. 16 ёшга тўлмаган шахсга сўроқ бошланишидан аввал ҳақиқатни одилона сўзлаб бериш зарурлиги тушунтирилади, бироқ óëàð ¸ëғîí ўðñàòув áåðганлик ва ўðñàòув áåðèøäàí áîø òîðòганлик ёки бўйин товлаганлик учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантирилмайдилар. Вояга етмаган гувоҳлар улар унинг ёши, шахсий хусусиятлари ва тергов қилинаётган жиноятга муносабатидан келиб чиқиб тоифаларга бўлинади: 1) æèíîÿò ¸êè ó áèëàí áîғëèқ áîøқà ҳîäèñàни кузатган øîҳèäëàð; 2) жиноят иши тугатилган ёки жиноий жазодан мажбурий тарбия чораларини тайинлаш туфайли озод этилган иштирокчи-ўсмирлар; 3) вояга етмаган айбланувчининг яқин қариндош ва танишлари. Гувоҳнинг мазкур тоифалардан қай бирига оидлигидан қатъи назар,

www.arxiv.uz уни сўроқ қилишга тайёргарлик кўришда имконият борича унинг баъзи шахсий хусусиятларини: тенгдошларига муносабати (дўстлик, алдамчилик, кўнгилчанлик, жоҳиллик ва ҳ.), шахсга оид хоссаларини (ёлғончилик, ўжарлик, яширинлик), қизиқишлари, ҳаваслари ва ҳодиса иштирокчилари билан ўзаро муносабатларини ўрганиш фойдадан холи бўлмайди. Жиноятни кузатган ёки у билан боғлиқ бирор ҳодисага гувоҳ шоҳид бўлган шахслар одатда тўғри сўзлайдилар. Аммо унутувчанликлари ёки бирор кимса таъсирида кўрсатувларини ўзгартирмасликлари учун улар имкон борича эртароқ сўроқ қилингани маъқул. Уларнинг кўрсатувларига баҳо беришда ҳодисани қабул қилишнинг ҳам объектив (узоқдан туриб, ёритилган жойни, анча вақт давомида кузатиш), ҳам субъектив (сезги органларининг ҳолати, ҳис-ҳаяжон) омилларини ҳисобга олиш шарт. Ўсмир кўрган-эшитганларини баён этганида ҳам ўзига хос қийинчиликлар юзага келади. Буларнинг бари унинг руҳий хусусиятлари, сўз бойлиги етарли эмаслиги, бошқа сабаблар билан боғлиқ бўлиши мумкин. Мазкур қийинчиликлар хотиранинг ўзаро боғлиқ ҳолатлар ёрдамида фаоллаштириш, хотирани далиллар намойиш этиш йўли билан жонлантириш сўроқни ҳодиса содир этилган жойда ўтказиш ёки кўрсатувларни текшириш услублари ёрдамида бартараф этилади. Гувоҳларнинг мазкур тоифаси одатда терговчига ишонади ва баъзида, ҳатто онгсиз равишда бўлса ҳам, ҳақиқатни аниқлашда кўмак беришга тайёр бўлади. Шу билан бирга бундай ишонч ва тайёрлик ҳисси ортида барча сўралган нарсани тасдиқлайвериш эҳтимолдан холи эмас. Шу сабабли, вояга етмаган гувоҳга бериладиган саволлар жуда пухта ўйланган, лўнда ҳар қандай шама ва уқтиришдан фориғ бўлиши шарт. Ижтимоий хавфли ҳаракатларда иштирок этиб, жиноят иши тугатилган вояга етмаган гувоҳни сўроқ қилишда ҳам у билан ўхшаш қилишни содир этган вояга етмаган айбланувчидаги каби сўроқ тактикасини қўллаш мумкин. Бундай гувоҳлар, одатда, содир этилган жиноятда ўзларининг иштирокларини инкор этмайдилар, ўзга шахслар, айниқса катталар ва ўзидан

www.arxiv.uz катта ўсмирлар тўғрисида истар-истамас кўрсатув берадилар. Бундай ҳолатни тавба қилиш ва терговга фаол ёрдам бериш зарурлиги, бу эса гувоҳнинг бўлғуси тақдири учун, шунингдек унинг дўстларини қайта тарбиялаш учун муҳим аҳамиятга эгалигини тушунтириш билан бартараф этиш мумкин. Сўроқ жараёнида терговчининг бўлиб ўтган ҳодисадан хабардорлигидан далолат берадиган далил-исботлар намойиш этиши мақсадга мувофиқ. Ушбу жиноят иши бўйича сўроқ қилинган бошқа вояга етмаганлар томонидан тилга олинган, бироқ батафсил баён этилмаган фактларнинг икир- чикирларига аниқлик киритувчи саволлар бериш ҳам тавсия этилади. Жиноий жавобгарлик ёшига етмаган гувоҳларни сўроқ қилишни тайёрлаш ва ўтказишда уларни икки гуруҳга ажратган маъқул. Биринчиси - илк маротаба, одатда, бирон кимса таъсирида жиноятга қўл урган ўсмирлар. Улар кўп ҳолларда тўғри кўрсатув берадилар ва терговчининг вазифаси ана шу «тарбияси оғир» ўсмирнинг ишончини қозониш, аниқланиши керак бўлган жиҳатлар, шарт-шароитлар доирасини тўғри белгилаб олиш, саволларни талаб даражасида тузиш, кўрсатув тафсилотларини белгилашдан иборат бўлиб қолади. Иккинчи гуруҳга бир неча маротаба ҳуқуқбузарликка йўл қўйган ўсмирлар кирадилар. Улар деярли самимий бўлмайдилар, содир этган қилмишларидан камроқ афсусланадилар, чўрткесар, ашаддий ва тарбиясиз эканликлари билан фахрланадилар. Уларни фош қилишда обрўга эга бўлган педагог, шу жумладан спорт мактабининг тренери катта ёрдам бериши мумкин. Вояга етмаган айбланувчининг яқин танишларини сўроқ қилишда улар ўртасидаги дўстона муносабатларни эътиборда тутиш лозим. Кўпинча улар яшаш, ўқиш, ишлаш жойига кўра шаклланган, бирга дам оладиган турғун гуруҳларга уюшадилар. Бу хил гувоҳлар тоифасида оила, мактаб, меҳнат жамоаси билан нормал алоқасини узган шахслар бир талай. Улар ижтимоий назоратдан чиқиб кетган бўлиб, ўз қарашларига кўра айбланувчининг маслакдошлари

www.arxiv.uz ҳисобланадилар. Уларни сўроқ қилишда ўзлари ёки бошқа ўсмирлар томонидан содир этилган, тергов томонидан ҳали аниқланмаган ҳуқуқбузарликлар хусусида кўпгина қимматли маълумот олиш мумкин. Гувоҳнинг камсўзлиги унинг айбланувчи ёки гуруҳнинг бошқа аъзолари томонидан қўрқитилиши оқибати бўлиши ҳам мумкин. Гувоҳ ҳали терговга маълум бўлмаган айблари учун жазо олишдан қўрқиб индамаётган бўлиши ҳам эҳтимол. Мазкур ҳолатни сўроқ вақтида эътиборда тутиш, унга боғлиқ версияларнинг асосли эканини текшириб кўрмоқ лозим. Юқорида қайд этилган гуруҳларда кичик ёшдаги гувоҳлар бўлса, бунда қуйидагилар эътиборга олиниши шарт. Баъзи ёш болалар ўта кузатувчан бўладилар. Улар кўпинча катталар сезмаган ҳолатларни кўриб, эслаб қоладилар. Ушбу фазилатдан сўроқ қилинаётган шахснинг эътиборини тафсилотларга қаратиш ва уларни кейинчалик текшириш мақсадида баённомада икир-чикиригача қайд этиш орқали фойдаланса бўлади. Вояга етмаган жабрланувчилар, одатда, ростгўй бўлсалар-да, маънавий, жисмоний ёки мулкий зарар кўрганликлари туфайли иш натижасидан манфаатдор шахс эканлигини унутмаслик лозим. Шунинг билан бирга кўрсатувлар ҳаққонийлигига улар жиноий тажовуз вақтида ҳаяжон, қўрқув ҳолатида бўлиб, содир бўлаётган ҳодисаларни тўлиқ англай олмаганликлари ҳам таъсир қилиши мумкин. Жинсий жиноят содир этилганида, жабрланувчи баъзи тафсилотларни айтмаслиги, ҳаттоки уларни рад этиши ҳам мумкин. Жабрланувчига айбланувчининг қариндошлари, яқинлари, дўстлари таъсир кўрсатаётганлигини ҳам ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Буларнинг бари унга саволларнинг қай тарзда берилишини белгилайди ва кейинчалик кўрсатувларини текшириш йўлларини танлаш имконини беради. Вояга етмаганлар тарбияси учун масъул шахсларни сўроқ қилиш орқали ўсмирнинг турмуш ва тарбия шароитлари, шахсига оид хусусиятлари аниқланади. Сўроқ жараёнида жиноят содир этилишига олиб келган, жиноий ахлоқ сабабларини келтириб чиқарган, ўсмир онгига унинг жазо олмаслиги

www.arxiv.uz тўғрисидаги тушунчани киритган сабаб ва шарт-шароитга ойдинлик киритилади. Терговчи вояга етмаган, гумон остидаги шахс тутиб келтирилган ва ҳибсга олинган бўлса, унинг ота-онаси билан учрашади. Ота-онасини барча масалалар юзасидан тўлиқ ҳажмда сўроқ қилишнинг иложи бўлмаганда, имкон борича улардан ўсмир қайси ҳаракатларни содир этганлик учун ҳибсга олингани, ўтказилаётган терговнинг холислиги, уларнинг ростгўй кўрсатувлари, хусусан, содир этилган жиноятнинг сабабларини аниқлаб олиш ва бўлғуси тарбия чораларини белгилаб олишда нақадар муҳимлигига эътибор қаратиш. Îòà-онаси ҳар икковини сўроқ қилиш талаб этилади, чунки улар бола тарбияси муаммосига ҳар хил ёндашиши, унинг ҳаёти тўғрисида турлича маълумотга эга бўлиши мумкин. Вояга етмаганнинг тарбияси учун масъул шахсларни сўроқ қилганда навбатма-навбат оиласининг таркиби, ўсмирнинг ўқиш ва дам олиш шароитлари, унинг ўртоқлар давраси, бўш вақтини қай тарзда ва ким билан ўтказиши; ота-онаси ўсмирнинг бўш вақтини қандай назорат қилгани; спиртли ичимликлар истеъмол қиладими ва қачондан бери, óíè ичишга êèì ўðãàòãàí; бошқа эҳтиёж ва қизиқишлари, àââàë éўë қўéãàí àéáëàðè âà ìàêòàá, бошқа билим юрти, уйида ўðèëãàí ÷îðàëàр; уйдан қочиб кетмаганми, кечаси кетиб қолиш одати йўқми, бунга ота-онасининг муносабати; ўсмирнинг мактаб, ишхонадаги жамоаси билан муносабатлари; ота-онасининг бир- бирига ва ўсмирга бўлган муносабати; улар содир этилган жиноятга оид қандай маълумотга эгалиги; ўсмир билан шу тўғрида ўтказган суҳбатлари мазмуни; жиноят содир этилган куни у вақтини қандай ўтказган, ўзини шундан кейин қандай тутганлиги аниқланади. Мактаб, ҳунар-техника билим юрти педагоглари, тарбиячиларини сўроқ қилиш ўсмирнинг руҳий-жисмоний ривожига оид хусусиятлар, унинг феъл-атвори, эҳтиёжлари, қизиқишлари, алоқалари, ёш хусусиятларининг намоён бўлиши хусусида маълумот олиш имконини беради. Бу шахслар

www.arxiv.uz оиладаги маънавий иқлим, ота-онасининг ўзаро муносабатлари, ўсмирнинг турмуш ва тарбия шароити, одатлари, мойилликларининг пайдо бўлиш сабабларидан хабардор бўлишлари мумкин. Ўқитувчи ва тарбиячилар одатда, ота-оналарга нисбатан холисроқ бўлади. Вояга етмаганлар содир этган жиноятларни тергов қилишда юзлаштиришга эҳтиёткорлик билан ёндашиш ва уни фавқулодда ҳоллардагина ўтказиш керак. Ўсмирлар юзлаштиришга истар-истамас розилик берадилар, чунки сотқин деб ном олиш ва жазоланишдан қўрқадилар. Юзлаштириш одатда терговчи ва ўсмир ўртасидаги бўлган руҳий алоқани чигаллаштиради. Асосий хавф эса у бошқа иштирокчи таъсирида, айниқса у жиноятнинг катта ёшли қатнашчиси бўлса, ўз кўрсатмаларини ўзгартириши мумкинлигидадир. Ўсмир баъзан мураккаб вазиятни англаб олишда қийналади ва ёши катта шахс билан юзлаштирилгандан сўнг ўз айбини тан олмаган катта ёшли шахс дўқ-пўписа қилмаган ҳолда ҳам ўз кўрсатмаларини ўзгартиришига мойил бўлади. Вояга етмаганларни ўзаро юзлаштириш ҳам ўта мураккаб. Ўсмирнинг фош қилувчи кўрсатувларини бошқа иштирокчи одатда, улар ўртасидаги ёмон муносабатларга йўяди. Вояга етмаган айбланувчи кўрсатувларидаги қарама-қаршиликларга юзлаштиришдан бошқа йўл билан барҳам бериш имконияти мавжуд бўлса, терговчи ушбу имкониятдан фойдаланиши шарт. Вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилиш жараёни, юқорида айтилганидек, фонограммага туширилиши ва сўнг у кўрсатувлари мувофиқ келмаган шахсга намойиш этилиши мумкин. Содир этилган жиноят турига қараб суд-баллистик, трасологик ва ўзгача экспертизалар òàéèíëàíèøè ìóìêèí. Áèðîқ èøëàðíèíã ìàçêóð òîèôàñèга кўпроқ ñóä-òèááè¸ò, ñóä-ïñèхиатрик, суд-руҳий ва психиатрик-руҳий экспертизалар хосдир. Суд-тиббиёт экспертизаси ўтказиш ўсмирнинг ёшини тасдиқлайдиган ҳужжатлар бўлмаганида, ёш қасддан яширилганида ва

www.arxiv.uz мавжуд ҳужжатлар шубҳа туғдирган ҳолларда мажбурийдир. Суд-тиббиёт экспертизаси организмнинг ёшга хос бўлган ўзгаришларига оид илмий маълумотлар: умумий анатом-физиологик ривожланиш, скелет суякларининг қотиши, тиш аппаратининг ривожи кабиларга таянади. Ёш муайян даражада тахминий аниқланади. Суд-психиатрик экспертизаси вояга етмаган шахснинг психик ҳолатини ўрганиш мақсадида тайинланади. Ўсмир психикасидаги камчиликлар сурункали касаллик, руҳий фаолиятнинг вақтинчалик издан чиқиши, ақли заифлик ёки бошқа касаллик оқибати бўлиши мумкин. Шу каби нуқсонлардан ўсмирларда шахснинг ҳаяжон-ирода хусусиятларида намоён бўладиганларидан: бирдан асабийлашув, жиззакилик, урушқоқлик, ишонувчанлик, ўжарлик кабилар тез-тез учрайди. Қизиқишлари ҳам психопатик ўзгаришларга мойил бўлиб: дайдилик (дромомания), ёндириш (пиромания), ўғрилик қилиш (клептомания) кабиларга интилиш пайдо бўлади. Вояга етмаган қонунбузарлар орасида олигофрения кўринишларидан бири – ақли заифлик (дебилизм) дучор бўлган шахслар ҳам тез-тез учраб туради. Бундай ўсмирлар ақлан заифлиги ва ҳис-ҳаяжон-ирода функцияси издан чиққанлиги билан тавсифланадилар. Ақлан заифликни аниқлаш мақсадида суд-руҳий экспертизаси тайинланади. Ақлан заифлик руҳий касаллик оқибатида келиб чиққан бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиб, аввал руҳий-психиатрик экспертиза тайинлаган маъқул. Суд-руҳий ва руҳий-психиатрик экспертизалари олдига ҳал қилиш учун одатда қуйидаги масалалар қўйилади: вояга етмаган шахснинг ақлий ривожланиш даражаси, ўсмирнинг ақлий ривожида шу ёш учун хос бўлган меъёрий даражадан оғиш мавжудми, вояга етмаган шахс унинг жисмоний ва руҳий ҳолатини ҳисобга олган ҳолда шарт-шароитларни тўғри қабул қилиши ва улар тўғрисида тегишли, кўрсатма бериши мумкинми, вояга етмаган шахс ўз ҳаракатлари ва ўзига нисбатан содир этилган ҳаракатлар моҳиятини тўлиқ англаб етиши мумкинми, ўсмир ўз ҳаракатларини бошқариши мумкинми ва

www.arxiv.uz мумкин бўлса, қай даражада кабилар. Ҳар қандай экспертизани тайинлашда вояга етмаган шахс экспертиза ўтказиш ва унга материаллар тақдим этиш билан боғлиқ ҳуқуқларини амалга ошириши учун ҳимоячи ёрдамидан фойдаланишини таъминлаш зарур. 4. Вояга етмаганларнинг жиноятларига оид ишлар бўйича терговчининг профилактик фаолияти Вояга етмаганларнинг ишлари бўйича терговчи профилактик ишининг асосий мақсади - муайян жиноятнинг содир этилиши ёки такрорланишига олиб келадиган сабаб ва шарт-шароитларни бартараф этишдан иборат. Ўсмирларда жиноий ахлоқни шакллантириб, юзага чиқишига сабаб бўладиган энг типик шарт-шароитлар: вояга етмаган шахсни тарбиялашга масъулиятсиз ёндашув, мактабда, ишхонада зарур тарбиявий ишларнинг олиб борилмаслиги; ўсмир атрофидаги муҳитнинг салбий таъсири; катталар ёки ёши каттароқ ўсмирларнинг жиноят содир этишга бевосита гиж- гижлаши; вояга етмаганлар билан профилактик ишларини олиб бораётган органлар фаолиятидаги нуқсонлар чуқур таҳлил қилишини тақозо қилади. Терговчи жиноятнинг олдини олиш бўйича тавсияларни ишлаб чиқиш учун нобоп тарбия берган ва ўсмирга салбий таъсир кўрсатган шахсларни аниқлаб, уни жиноятни содир этишдан сақлаб қолишга ҳалал берган шарт- шароитни аниқ белгилаб олиши шарт. Мазкур иш вояга етмаган шахсни тарбиялаш ва уни салбий таъсирлардан сақлаш бўйича кимга ва қандай мажбуриятлар юкланганлигини белгилайдиган меъёрларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Ўсмирни ишга жойлаштириш, умумтаълим муассасасига қайтариш ёки махсус ўқув юртига йўллаш ҳам жиноятнинг олдини олиш чораларидан биридир. Вояга етмаган фарзандига салбий таъсир кўрсатаётган шахсларни ота- оналик ҳуқуқидан маҳрум этиш, уларни кўчириб юбориш чораларини кўриш,

www.arxiv.uz васий тайинлаш ҳам жиноятнинг олдини олишда муҳим ўрин тутиши мумкин. Жиноят ўсмирга атроф муҳитнинг салбий таъсир қилиши натижасида юз берган бўлса, чоралар ушбу таъсирни бартараф қилиш ёки ўзгартиришга қаратилади. Шу мақсадда терговчи расмий ташкилотга тақдимнома йўллайди, яшовчилар, меҳнат жамоалари олдида фикр билдириши мумкин. Одатда, тергов ишидан сўнг бўлган ана шундай чиқишларда у жиноят содир этилишига олиб келадиган шарт-шароитларни қайд этиб ўтиши, ўсмирларни тарбиялашга оид қайси ҳуқуқий меъёрлар бузилганлигини намойиш этиши, ушбу қонунбузарликка йўл қўйган шахсларнинг масъуллигини асослаб, шу каби қонунбузарликларга келажакда йўл қўймаслик йўлларини кўрсатиб бериши лозим. Вояга етмаганларни ҳуқуқий жиҳатдан тарбиялаш ва жиноятларининг олдини олиш мақсадида оммавий ахборот воситаларидан ҳам фойдаланиш зарур.

O'xshashlar

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати ( Давлат бошлигининг хукукий холати

Монарх давлат бошлиғининг ҳуқуқий ҳолати

Маҳкумлар ҳуқуқий ҳолати ( Махкумлар хукукий холати

Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи