Давлат ва хукук назарияси - умумназарий фан сифатида - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлат ва хукук назарияси - умумназарий фан сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

190.5 KB

Ko'chirib olish

Давлат ва ҳуқуқ назарияси - умумназарий фан сифатида Режа: 1. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ўзига хос хусусиятлари 2. Ҳозирги замон ҳамда давлат ва ҳуқуқ назарияси фани 3. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фани предметини ўрганиш методлари 4. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни ва роли 5. Давлат ва ҳуқуқ назарияси юридик фанлар тизимида 6. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг функциялари 7. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ўқув фани сифатидаги тузилиши 8. Инсонпарварлик ва умуммаданий қарашлар давлат ва ҳуқуқ назарияси асослари сифатида 9. Ўзбекистон фуқаролик жамияти ҳуқуқини яратиш йўлида

Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ўзига хос хусусиятлари Бугун рўй бераётган ўзгаришлар бизни кўпчилик тушунчалар, атамаларни қайтадан идрок этиш ва ҳатто қадриятларни қайта баҳолаш билан шуғулланишга ундайди. Бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас. Зеро, давлат ва ҳуқуқ назарияси собиқ Иттифоқ шароитида маъмурий-буйруқбозлик тизимининг ғоявий асоси ва оқловчиси вазифасини бажарганлиги сабабли у албатта, қайта идрок этилишга муҳтож. Бундан ташқари, бугунги жамиятимиз тараққиётига хос янгиликлар, давлат ва ҳукук тушунчаси, уларнинг моҳияти, таснифи, вазифаларини янгача талқинда тубдан қайта кўриб чиқишни замон тақозо этмокда. Бу - табиий ҳол. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фанига большевикларча ёндашув, коммунистик мафкура талаблари асосида муносабатда бўлиш шуниси билан фарқ қилардики, билимнинг бу соҳасида инсоният тўплаган бойликларнинг кўп қисми ҳамда республикамизда, хорижий мамлакатларда сакланиб, йиғилиб келган давлат-ҳуқуқ тафаккури дурдоналари марксизм-ленинизм қоидаларига мос келмаган тақдирда, эътибордан батамом четда қолиб кетарди. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳуқуқ соҳасида, айниқса унинг «юридик технологияси» ҳақида гап кетганда, унинг кўпгина назарий қоидаларини бугун ҳам маълум жиҳатдан қўлланиш мумкин бўлсада, аммо давлатшунослик фани соҳасида аҳвол анчагина ачинарлидир. Президентимиз Ислом Каримов ҳаққоний таърифлаб берганидек, Ўзбекистон (собиқ Иттифоқнинг бошқа республикалари қатори) амалда ўз давлатчилигига эга бўлмасада, ҳамма ерда «капитализмнинг машаққатли босқичини четлаб,

социализмга ўтганимиз» ҳақида жар солинган бир шароитда бошқача бўлмасди ҳам. Амалда эса, жамиятимиз унинг даҳшатли бир кўринишидан иборат эди... Боз устига нокапиталистик тараққиёт йўлига ўтган мамлакатларни таклиф этиб, бизнинг тажрибамиз асосида уларни ҳам капитализмдан «сакраб» ўтишга ўргатмоқчи бўлишарди. Ҳалокатга элтувчи, олдингисидан келиб чиқадиган ёки қеч бўлмаганда, у билан боғлиқ яна бир иллат шундан иборат эдики, марксча-ленинча давлат ва ҳуқуқ назарияси иисонни ҳуқуқдан ажратиб қўйган, шахс манфаатларини жамият манфаатларига тўлиқ бўйсундирган, инсон, фуқаро ва шахснинг ўзини эса, мутлақо эътибордан четда қолдирганди. Ҳозирги вақтда давлат ва ҳуқуқ назариясининг эволюцияси - унинг марксча- ленинча мазмун ва шаклидан воз кечиш жараёни кечмокда. Айниқса, сўз давлат ҳақида борганида бу ҳолат яққол кўзга ташланади. Биринчи чақириқ Олий Мажлиснинг биринчи сессиясидаёқ Президентимиз давлат ва ҳуқуқ назарияси ҳамда амалиётини янгача тушуниш заруратини асослабгана қолмай, балки унинг моҳиятини ҳам таърифлаб берди: «Биз яқин ўтмишимизда синфий ҳукмронликнинг қуроли сифатида давлат ҳақидаги марксча ғояни шиор қилиб олиб, бу назарияни догмага, давлат ва ҳуқуқни эса синфий кураш, синфий рақибларни енгаш воситасига айлантирган эдик. Демократия шароитларида эса давлат ижтимоий қарама-қаршиликларни зўрлик ва бостириш йўли билан эмас балки ижтимоий келишув, халқ таъбири билан айтганда, муросаи мадора билан бартараф этиш воситасига айланади. Ҳуқуқнинг ўзига эса ижтимоий ҳамжиҳатлик ва келишувга асосланган ижтимоий тартиб-интизомга эришиш, эркинлик, адолатпарварлик ва тенгликни вужудга келтириш воситаси сифатида ёндашилади»1.

Давлат ва ҳуқуқ назариясини асл ҳолича қайта тиклаш жараёни эндигана бошланмокда. Шу муносабат билан, бу хилдаги ёндашув сабабларини субъектив эмас, балки объектив характерга эга деб ҳисобловчи А.Б.Венгеров даъвосига қўшилмасликнинг иложи йўқ. У ўз фикрини қуйидагича ифодалайди: «Давлат ва ҳуқуқ назарияси давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши, давлат ва ҳуқуқ моҳиятида синфийлик ва умуминсонийликнинг бирга қўшилиб кетиши тўғрисидаги янги билимлар билан бойиди. Социалистик давлатларнинг фаолият юритиши ва эволюцияси ҳақидаги янги билимлар пайдо бўлди. Буржуазия давлатлари тушунчаси ҳам янгача идрок этила бошланди. Ҳозирга замон давлатчилиги тараққиётида инсонпарварлик ва демократик қадриятлар тўғрисида ҳам янги билимлар юзага келди. Зўравонлик, тоталитаризмга қарши курашда конституциявий қонунишгакка асосланишдек демократик қадрият ҳамда қонунлар устуворлиги тушунарли бўлиб қолди. Давлатчиликни ривожлантиришнинг истиқболли ва прогрессив мақсадлардан бири сифатида ижтимоий ҳуқуқий давлат тўғрисидаги масала янгичасига кўндаланг бўлди. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг бутун муаммолар мажмуи, алоҳида индивид, шахс ҳуқуқларининг давлат, миллат, халқ жамоа тузилмалари ҳуқуқлари олдидаги устуворлиги янгача намоён бўлмоқца»2. Юқоридагилардан келиб чиқиб, юридик олий ўқув юртлари талабалари бугунги кунда фойдаланаётган кўпгана дарсликлар, адабиётлар умуман эскирганлиги ва эндиликда жаҳонда ва республикамизда рўй берган ва бераётган шиддатли ўзгаришлар билан боғлиқ талабларга жавоб бера олмаслгини исботлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Ўзбекистон Республикаси Президенти Олий Мажлиснинг тўртинчи сессиясида қуйидагаларни алоҳида таъкилади: «Миллий тикланиш мафкурасига ва умумбашарий қадриятларни ўрганишга асосланиши зарур бўлган таълим-тарбия, унинг янгача мазмуни тўғрисида

беш йилдан бери гапирамиз. Бироқ кўпгана ўқув юртларида, айниқса, ижтимоий, жамиятшуносликка оид фанлар бўйича ҳамон эски ўқув қўлланмалари, ўқув дастурларидан фойдаланилмоқда. Бундай аҳволни мустақил мамлакатимизнинг болаларига, ёш авлодига қарши жиноят деб баҳолаш керак»3. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, янги қонунларимизга асосланган ҳамда жамиятда рўй бераётган ижтимоий- иқтисодий, сиёсий, маънавий ва бошқа жараёнларни ҳисобга олувчи янги дарсликлар, ўқув қўлланмалари, маъруза тўпламлари, услубий ишланмаларни чоп этиш зарурати аллақачон етилди. Бироқ, энг муҳими - давлат ва ҳуқуқ умумий назариясининг янги концепцияси зарур. Мазкур бўшлиқни тўлдириш - республикамиз хукуқшунос олимларининг асосий мақсадларидан биридир, дейиш мумкин. Ҳозирги замон ҳамда давлат ва ҳуқуқ назарияси фани Сўзни фан тараққиётининг ҳар бир босқичи ҳамиша унинг предметини қараб чиқиш заруратини тақозо этишини таъкидлашдан бошлаймиз. Қадим замонлардан (эрамизнинг I асри ўрталаридан) бизгача етиб келган «Буюклик тўғрисида» деб аталувчи асарда шундай жумлалар бор: «Ҳар бир илмий қўлланма олдига икки талаб: биринчидан, тадқиқот предметини аниқлаб олиш; иккинчидан, ушбу предметни ўзлаштиришга кўмаклашувчи усул - воситаларни топиш ва кўрсатиб бериш талаби кўйилади. Бу ўринда иккинчи талаб ўз аҳамиятига кўра муҳимроқ бўлсада, тартибга кўра кейинга ўринда туради»4.

Дарҳақиқат, ҳар қандай фан ўз предметига ва уни эгаллаш усулига эга бўлиши керак. Ҳар бир фан (ёки ўқув фани)нинг предмети - у ўрганадиган масалалардан иборат бўлади. Маълумки, давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши, ривожланиши ва ҳаракатда бўлишининг энг умумий қонуниятларидан иборат. «... Давлат ва ҳуқуқ назарияси давлат ва хукуқнинг айрим жиҳатларига тегашли бўлган қандайдир алоҳида ижтимоий қонуниятларни эмас, балки айнан уйғун бирликда олинган шу қонуниятлар бутун тазимини энг умумий ва мавҳум кўринишда ўз доирасига киритади, яъни ўрганади. Шундай қшшб, у барча давлат-ҳуқуқ ҳодисалари ва жараёнлари учун умумий қонуниятларни ўрганади, давлат ва ҳуқуқни яхлит ижтимоий институт сифатида қараб чиқади»5. Давлат ва ҳуқуқ назарияси предмети доирасига фақат амалдаги давлат-ҳуқуқ муносабатлари, жараёнлари, ҳодисаларининг энг умумий белгаларигина эмас, балки одамларнинг улар ҳақидага тасаввурлари ҳам киради. Демак, давлат ва ҳуқуқ назарияси предмети доирасига ижтимоий онгаинг ҳуқуқ билан боғлиқ ва унинг воситасида ўрганиладиган қисми, яъни ҳуқуқий онг ҳам киради. Давлат ва ҳуқуқ назарияси ўзининг мустақил предмет йўналишига эга бўлиб, ижтимоий, шунингдек, юридик фанлар тизимида муайян ўрин тутади. Унинг бу хусусиятини Президент И.Каримов Ўзбекистон Фанлар академиясининг умумий йиғилишидаги нутқида шундай таъкидлади: «...олимларимиз, биринчи навбатда, ижтимоий фан вакиллари олдида турган улкан вазифалар ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман. Мамлакатимиз мустақиллигини мустаҳкамлаш,

миллий давлатчиликни шакллантириш, ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш ва фуқаролар жамиятини қарор топтиришдек улуғ орзу-умидлар билан яшар эканмиз, ижтимоий фанлар соҳасидаги илмий изланишлар ва уларнинг натижаларига алоҳида эътибор бермаслик мумкин эмас»6. Зеро, бизнинг ҳаётимизда шундай объектив давлат-ҳуқуқ қонуниятлари ҳукм сурадики, уларни тушунмай туриб, соҳавий ёки махсус юридик фанларни ўрганиш хомхаёлдир. Давлат ва ҳуқуқ назариясини турли хил ижтимоий фанлар билан таққослаш уларнинг ўзаро мустаҳкам боғликлигини ва ҳатто бир-бирларига сингиб кетганлигини кўрсатади. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг юридик фанлар тизимидаги ўрни ҳақида сўз кетганда эса, мазкур даъво янада ҳаққонийроқ янграйди. Бинобарин, давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси махсус ва тармоқ юридик фанларига нисбатан умумлаштирувчи, дастурий, йўналтирувчи ҳамда услубий аҳамиятга молик фан сифатида майдонга чиқади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фани предметини ўрганиш методлари Ҳар қандай фан нафақат ўз предмети доирасига, балки ўз методларига ҳам эга бўлиши лозим. «Методология» сўзи юнонча «metodos» сўзидан олинган бўлиб, айнан маъноси «бирон нарсани ўрганиш йўли» демакдир. Метод бу - умумий маънода мақсадга эришиш усули, муайян тарзда изга солинган фаолмятдир. Метод бу - махсус маънода билиш воситаси, ўрганиладиган мавзуни тафаккурда ҳосил қилиш йўлидир7.

Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, давлат ва ҳуқуқ назарияси методологаяси тўғрисидаги масала бир қатор жиддий муаммоларни ҳал этиш билан боғликдир. Бу ҳолат яқин-яқингача фанда барча методлар умумий-универсал ва шунинг учун барча фанлар, билим соҳалари, ўқув дарсликларига хос ҳамда умумий бўлмаган - алоҳида методлар бўлиб келгани билан изоҳланади. Коммунистик мафкура ҳукмронлик қилган даврларда диалектик- материалистик методлар умумий ва айни пайтда энг тўғри метод деб ҳисоблаб келинди. Ҳозирги вақтда кўпчилик жамиятшунос олимларнинг марксизм-ленинизмнинг ўзига ҳам, унинг давлат-ҳуқуқий ҳодисалар ва жараёнларни тасвирлаш, тушунтириш ва истиқболни айтиб беришдаги қобилиятига ҳам қарашлари тубдан ўзгарди. Мазкур ўзгаришлар кўпқиррали характерга эга. Уларнинг айримлари бутун жамиятшуносликнинг умумий методологик инқирози билан боғлиқ. Баъзилари бутун илмий билимлар соҳасидаги чинакам туб ўзгаришларни акс эттиради. Бунда давлат ва ҳуқуқ назарияси диалектик-материалистик тушунчалар ўрнига аста-секин синергетикадан, ғайриихтиёрий, ўз-ўзидан ташкил топадиган, тасодифий жараёнлар тўғрисида шаклланаётган янги фандан келиб чиқадиган методологияни ўзига сингдириб юбориши кўзда тутилади. Бунда мазкур ўзгаришлар тобора кўпроқ мухлисларни ўзига тортаётганинигина эмас, балки жамиятшуносларнинг ҳеч муболағасиз бир ондаёқ ўз назарий қарашларини ўзгартиришга мажбур қилаётган ҳужумкор характерини ҳам қайд этмаслик мумкин эмас. Мисол тариқдсида А.Б.Вангеров каби машҳур хукуқшуносни олиб кўрайлик. Ўзининг 1995 йилда ёзган дарслигида материалистик диалектика тўғрисида гапираркан, у: «агар ушбу метод ёрдамчи, жузъий, иккинчи даражали деб қаралган бошқа барча методларга зид бўлмаса» - ундан бемалол фойдаланиш мумкин, деб ҳисоблайди. 1996 йилда чоп этилган ўзининг шу номдага

дарслигида у шундай ёзади: «Синергетика ҳозирдаёқ дунёнинг ўз тузилиши асосларидаги зарурий (қонуний) ва тасодифий ҳодисаларни тушунишни тубдан ўзгартирувчи, дунёни янгача кўриш, янгача идрок этиш методи сифатида майдонга чиқмокда. Жонсиз материя ҳамда инсон фаолиятининг иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий ва бошқа соҳаларидаги тарихий жараёнлар ривожининг сабаблари ва шакллари янгича талқин этила бошланди. Ҳодисаларни биологик ва ижтимоий эволюциянннг мустақип омили сифатида янгича тушуниш, ўзидан ўзи ташкил бўлувчи жараёнларда унинг ролини эътироф этиш юзага келмоқда»8. У яна шундай давом этади: «Хуллас, афтидан, сўз оз эмас-кўп эмас - ижтимоий фанлар парадигмаси (намунаси)ни янгалаш, детерминизм (табиат ва жамият барча ҳодисаларининг объектив қонунийлиги ва сабабий боғликлигани тан олувчи фалсафий концепция)ни аввалгача тушуниш ва эътироф этишдан воз кечиш ва эҳтимолки, детерминизмнинг янги кўринишларини кашф қилиш, мамлакат фанида эса, борлиқни илмий асосда билишнинг асосий методи сифатидаги материалистик диалектикани қайта мушоҳада этиш ҳақида боряпти»9. Боз устига у, ижтимоий фанлар методологиясида янги парадигма «...ё синергетиканинг алоҳида методи сифатида диалектикани ўз ичига олади - шунда ҳам фақат айрим соҳалар учун қўллайди ёхуд уни борлиққа тамоман янгача ёндашувлар билан умуман алмаштиради», деб ҳисоблайди. Бунда иккинчиси афзал. Олим, илмий ҳуқуқий билимларда ушбу янгаликларнинг ёйилиши мода кетидан қувиш эмас, «эски, одатий қоидаларни янги «синергетик жомалар»га кийинтириш эмас», дея таъкидласада, унинг нуқтаи назарига, мулоҳаза юритишдаги айрим қатъий фикрларига қўшилиш қийин. Зеро, билиш - ғоят

мураккаб жараён бўлиб, шу йўлдаги бирон-бир методга устуворлик беришга мутлақо йўл қўйиб бўлмайди. Буни биз бир бор бошимиздан кечириб кўрдик. Бизнинг фикримизча, материалистик диалектика методи давлат ва ҳуқуқ назариясида метод сифатида ўз умрини бутунлай яшаб бўлгани йўқ. Мисол учун, шу нуқтаи назардан, давлат ва ҳуқуқ: биринчидан, инсон табиати билан, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, маънавий ва бошқа шарт-шароитлар билан белгиланади; иккиичидан, уларни бошқа ижтимоий ҳодисалар билан қиёслаш асосида жамиятдага ўрни ва ролини аниқлаш мумкин; учинчидан, давлат ва ҳуқуқ муттасил ривож топиб боради. Жамият тараққиётининг ҳар бир муҳим босқичи улар ривожининг янги поғонасидир. Мунтазамлилик тамойили. Бу ҳам давлат ва ҳуқуқ назарияси мохият- мазмунини ифодаловчи муҳим тамойиллардан биридир. Бу, энг аввало, анча мураккаб бўлган давлат ва хукуқнинг ички тузипишига алоқадордир. Давлат ва ҳуқуқ таркибий бўлинмаларини атрофлича, мунтазам ўрганиш - давлат ва ҳуқуқ назарияси учун мажбурий методологик талабдир. Мунтазамлилик тамойили қонунчилик ишининг ҳам зарурий шарти бўлиб қолиши керак. Жумладан, Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни таъминловчи қонунлар, унинг сиёсий тузилиши ва маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга доир қонунлар, умуман бутун қонунчилигамиз тўлалигича мунтазамлилик методига қатъий асосланиши керак. Республикамизда олиб борилаётган ҳуқуқий ислоҳотлар ҳам мунтазамлилик асосидагина муваффақиятли амалга оширилиши мумкин.

Шундай қилиб, мунтазамлилик тамойили давлат ва ҳуқуқ назарияси методологик базасига чуқур сингиб кетиши ҳамда илмий тадқиқотларнинг муштараклигани белгалаб бериши, давлат ва ҳуқуқ назариясини ўрганиш ва ўқитишда рўёбга чиқиши керак. Объективлик тамойили. Объективизм номи билан аталган ушбу тамойил шўролар даврида буржуазия фани тамойили сифатида давлат ва ҳуқуқ назариясидан чиқариб ташланган ва партиявийлик тамойили билан алмаштирилганди. Унга кўра ижтимоий фанлар ишчилар синфи манфаатларини таъминлаши, коммунистик истиқбол мақсадлари учун курашиб, коммунистик ғояларни ҳимоя қилиши керак эди. Ҳозирги вақтда давлат тузилиши тамойилларида, бошқарув ва давлат қурилиши шаклларида чуқур ўзгаришлар рўй бермокда. Улар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда қонун ҳужжатларида ўз ифодасини топган. Бу даврда жамият давлат ва ҳуқуқ назарияси сифатида майдонга чиқувчи методологияга жуда муҳтож бўлади. Бироқ бу ерда ҳар қандай методология ҳам тўғри келавермайди. Назариётчи олимлар олдида объектив равишда илмий асосга эга бўлган, ҳаддан зиёд ғоявийлаштириш ва синфий ёндашувлардан холи методларни яратиш вазифаси кўндаланг бўлади. Шўро тузуми даврида узоқ вақт мобайнида давлат ва ҳуқуққа оид тадқиқотларда мутлақ синфий ёндашув, ҳаддан ташқари мафкуралаштириб, мутлақлаштирилиб юборилган нуқтаи назарлар ҳукмрон бўлди. Бу эса, тарихнинг ўнқир-чўнқир, нотекис йўлини ўтмиш маданий-маънавий меросига боғлаб ўрганиш имконини бермасди. Монополизм тахлил воситаларининг бир ўлчовлилиги, фақат бир йўналишда ишлатилиши давлат ва ҳуқуқнинг зиддиятли, қарама-қарши моҳиятини ҳисобга ололмасди. Синфий ёндашув аста-секин мафкуравий муросасизлик, биқиқликка олиб келди. Синфий ёндашув муқаррар равишда, Марксгача бўлган тафаккур,

давлат ва ҳуқуқ ҳамда унинг роли ҳақидаги принципиал масалаларни нафақат очиб бериш, балки, ҳатто уларни тўғри қўйишни ҳам уддалай олмасди, деган фикрга олиб келарди. Методологиядаги қатъий бирёкламалик қадриятларга муносабатда ҳам хатоларга олиб келди. Ҳаддан зиёд мафкуравийлик давлат ҳақидаги тасаввурларнинг сохталаштирилишига сабаб бўлди. Давлатнинг функцияси оқибат-натижада фақат эзувчиларни ҳимоялашга қаратилади, деб ҳисобланарди. Шу сабабдан ҳам давлатни таърифлашда унинг синфийлик жиҳатига урғу бериларди. Ҳуқуққа муносабатда ҳам худди шундай ҳолат юзага келганди: «ҳукмрон синфнинг қонун даражасига кўтарилган иродаси» сифатида унинг императив - синфий жиҳатлари таъкидланарди. Шу даражада сохталаштирилган, нотўғри мафкуравийлаштиришнинг сабаблари нимада? Бундай сабаблар, афтидан, кўп бўлиб, уларнинг бирини XX асрда сохталаштирилган социологизмнинг ривожидан қидириш керак. Айнан шу даврда А.Я.Вишинский ўз издошлари ёрдамида мамлакатни маъмурий буйруқбозлик асосида бошқариш эҳтиёжларига муганосиб ҳуқуқ назариясини қарор топтирди. 1938 йили собиқ совет ҳуқуқшунослик фани ходимлари-нинг Бутуниттифоқ кенгаши томонидан илгари сурилган қуйидаги таклиф ҳуқуқни янгича тушунишга асос қилиб олинди: «Совет социалистик ҳуқуқи социалистик давлат томонидан белгаланган ёки тасдиқланган ҳамда ишчилар синфи ва барча меҳнаткашлар иродасини ифодаловчи хулқ-атвор қоидалари (нормалари) мажмуи бўлиб, уларнинг қўлланилиши социалистик давлат томонидан мажбурлов кучи билан таъминланади»10. Ҳозирги замон давлат ва ҳуқуқ назарияси учун объективлик тамойили ҳам катта аҳамият касб эта бориб, илмий хулосалар ва таклифларда ғаразгўйлик,

у ёки бу сиёсий тузилмага «яхши кўриниш» истаги каби иллатлардан фанни халос қилиш жараёни кечмоқда. Бу тамойил илмий изланишларда мамлакатимиз ютуқларини хорижий тажрибани ўрганиш билан қўшиб олиб боришни методологак жиҳатдан уддалашни кўзда тутади. Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий ҳаётида юз бераётган янгиланиш жараёнлари шароитида инсон ҳақ- ҳуқуқпари ва эркинликлари жаҳон андозаларини билиш, уларни республикамизда ижодий қўллаш заруриятга айланмоқда. Биринчи чақириқ Олий Мажлиснинг олтинчи сессиясида сўзга чиқар экан, Президент И.Каримов куйидаги масалага эътиборни қаратди: «Навбатдаги муҳим масала - республиканинг қонун ҳужжатларини инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро меъёрлар ва стандартларга мувофиқ ҳолга келтиришдир. Жаҳонда инсон ҳуқуқлари соҳасида 70 стандарт қабул қилинган. Бу ҳужжатларда ҳукуматнинг ўз фуқаролари олдидага мажбуриятлари ва уларга нисбатан қилиши шарт бўлмаган ишлар белгалаб берилган. Ўзбекистон ҳозирча бу стандартлардан 15 тасига қўшилган».11 Бироқ, бу нарса мутлақо хорижий тажрибани кўр-кўрона ўзлаштириб олишни англатмайди. Мазкур ишда халқимизнинг маданий ва маънавий анъаналарини ҳисобга олиш шарт. Бу эса, ҳар қандай тажрибани ўзлаштиришга жиддий ёндашишни талаб қилади. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг методологая сифатидаги аҳамияти давлат фаолиятининг муайян соҳаларида ҳуқуқий тартибга солишнинг қоида ва шартларини ўрганувчи махсус соҳавий юридик фанлар унинг қонуниятларидан фойдаланишида ёрқин намоён бўлади. Бироқ, давлат ва ҳуқуқни билишнинг ҳам махсус, ҳам алоҳида методлари шундай билиш воситаларини қўллашдан иборатки, улар фақат давлат-ҳуқуқий реалликнинг

ўзига хос соҳаларини ўрганишгагина ярайди. Алоҳида метод орасида, бизнингча, аниқ-социологик, қиёсий-ҳуқуқий, расман-юридик (қатъий норматив), ҳуқуқий моделлаштириш, шунингдек, математик, математик- статистика, кибернетика ва бошқа методларни айтиб ўтиш керак. Қабул қилинган қарорлар самарадорлигини, ҳуқуқий тартибга солиш ёки ҳуқуқий муҳофазанинг ўз вақтида ва таъсирчан бўлишини баҳолаш чоғида ҳуқуқий ва давлат институтлари фаолиятининг турли соҳаларини ўрганишда аниқ социологик метод кўпинча ягона тўғри йўл бўлиб чиқади. Ушбу метод ижтимоий амалиёт эҳтиёжларини ўрганиш ҳамда муҳим давлат- ҳуқуқий масалаларни ҳал этишга ёндашишга кўмаклашибгина қолмай, балки яқин келажакда биринчи навбатда ечилиши зарур бўладиган бир қатор муаммоларни аниқлашга ҳам ёрдам беради. Буни мисол ёрдамида тушунтиришга ҳаракат қиламиз. Мамлакатимиз бозор иқтисодиётига шахдам қадамлар билан кириб бормокда. Бу жуда мураккаб ва қийин жараёндир. Бинобарин, бу ерда давлат ва ҳуқуқ ривожининг умумий қоида ва тамойилларини, хусусиятлари ва йўналишларини аниқлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Амалдаги муносабатларда бозор қандай фаолият кўрсатади, яна ҳам муҳимроғи, бутунича давлат-ҳуқуқий тизими ва унинг ҳар бир унсури доирасида самарали фаолият кўрсатишини қандай таъминлайди, буни аниқ билиш лозим. Республикамизда бу масалаларга катта эътибор бериб келиняпти ва уларнинг кўпчилиги муваффақиятли ҳал этилнпти. Жумладан, Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, бозор инфратузилмасини яратиш ва унинг фаолияти жараёнларини мувофиқлаштириб боришни таъминловчи қонун ҳужжатлари фаол шакллантирилди. Уларнинг асосий қоидалари банклар,

банк фаолияти, пул тизими, тадбиркорлик тўғрисидаги, суғурта, биржалар фаолияти тўғрисидаги, қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисидаги ва бошқа қонунларда ўз аксини топди. Мазкур қонунларнинг қабул килиниши билан бозор механизмларини ривожлантиришининг мустаҳкам пойдевори яратилди12. Юқорида кўрсатилган муаммоларни муваффақиятли ҳал атиш учун давлат ва ҳуқуқ назарияси анкета сўровлари, мулоқотлар уюштириш, тажрибалар ўтказиш каби қатор методлардан фойдаланади. Ниҳоят, буларнинг ҳаммаси ҳуқуқий ечимларнинг энг мақбул йўлларини топиш, ижтимоий-ҳуқуқий ислоҳотларни ўтказиш соҳасида, жиноятчиликка қарши, унинг энг хавфли кўринишлари - уюшган жиноятчилик ва коррупцияга қарши курашда илмий асосланган истиқбол режаларини ишлаб чиқиш мақсадида олиб борирадиган аниқ социологик метод доирасига киради. Ушбу методнинг асосий талаблари: илмий тавсиялар кўнгилдагидек бўлиши ёки бўлмаслиги, ижобий ёхуд салбийлигидан қатъи назар, барча ижтимоий омилларни атрофлича ўрганиш ва ҳисобга олишга асосланиш керак; ҳақиқий аҳволни аниқ ва ҳар томонлама баҳолаган ҳолда давлат ва ҳуқуқ соҳасидаги қарорларнинг ижтимоий аҳамияти ва оқибатларини аниқлаш даркор. Жуда узоқ вақт мобнйиида ушбу метод шўро фанида назар-писанд қилинмай келингани, фактлар бузиб кўрсатилиб, давлат қурилиши, қонунчиликдаги мавжуд бузилишларни оқлаш учун ҳийла-найранглар ишлатилиши одатий тусга кирганлигини айтиб ўтирмасак ҳам бўлади. Энди ушбу метод ўзининг ҳақиқий ўрнини эгаллай бошлади ва биз унинг нақадар самаралилигига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Қиёсий-ҳуқуқий метод давлатшунослик ва ҳуқуқшунослик методологаясида аниқ-социологак усул билан бир қаторда муҳим аҳамиятга моликдир. Қиёсий метод тушунчалар, ҳодисалар ва жараёнларни солиштириш ҳамда улар

ўртасидаги ўхшашлик ва фаркдарни аниқлашни кўзда тутади. Қиёслаш натижасида умуман ҳуқуқ тизими, давлат қурилиши ёки, масалан, алоҳида олинган ҳуқуқий институтлар ва нормаларнинг сифатий ҳолати аниқланади. Бироқ, бу ерда муҳим бир шартни ҳисобга олиш зарур - яъни қиёсланадиган объектлар ҳақиқатан таққосланадиган бўлиши керак. Мисолларда тушунтирамиз. Ҳуқуқий тизимларни, давлат тузилмаларини, бир хил номдаги ҳуқуқий институтлар ва қоидаларни ўзаро таққослаш мумкин. Лекин, мисол учун, бутун бир ҳуқуқий тизимни айрим олинган юридик қоида билан солиштириш мумкин эмас. Мазкур объектларни ўз даражаси, ҳажми, мазмун ва белгилари бўйича бир-бирларига қиёслаб бўлмайди. Айтайлик, агар ўз таркибига кўра мураккаб бўлган юксак даражадаги объектлар (турли мамлакатлар ҳуқуқий тизимлари) таққосланса - бу макроқиёслашга киради. Мўъжаз ҳажмли, таркиби жиҳатидан анча содца объектлар (ҳуқуқий қоидалар, республика вилоятлари бўйича жиноятчилик даражаси сингарилар)ни солиштирадиган бўлсак, микроқиёслаш дейилади. Бир вақтнинг ўзида ёки ўтмишнинг турли даврларида мавжуд бўлган билишнинг ўхшаш объектларини таққосламай туриб давлат-сиёсий ва ҳуқуқ амалиётини ислоҳ қилиб ёки такомиллаштириб бўлмайди. Турли тарихий хилдаги, турли мамлакатлар ва қитъалардаги, бир мамлакатнинг ўзидаги давлат ёки ҳуқуқий тизимлар солиштирилиши мумкин. Бироқ, улар ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг турли босқичларига оид бўлса - бундай қиёслашлар бирон аҳамиятга молик бўлолмайди. Муҳими битта - ҳақиқатни топиш учун объектнинг миқдорий ва сифат жиҳатларини, унинг назарий ва амалий тавсифини таҳлил этиш керак. Ҳуқуқшунослик, давлатшунослик ва юридик амалиётда қиёслаш методининг аҳамияти жуда катта. Жумладан, қиёслаш асоси ва натижасида давлат ва

ҳуқуқ тараққиётининг ҳар бир кейинги босқичи олдингисидан илғорроқ бўлиб чиққанлиги фанга маълум бўлди. Фақат ҳуқуқий материалларни таққослаш ва натижалар олиш йўли билангина ҳуқуқий тизимни такомиллаштиришнинг, қонунчилик ишларини яхшилаш, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашнинг аниқ йўлларнии белгилаш мумкин. Ҳуқуқшуносликда ва юридик амалиётда қиёслаш методининг кенг қўлланиши ҳуқуқшунослик фани таркибида нисбатан мустақил йўналиш - қиёсий ҳуқуқшунослик (юридик компаративистика)нинг шаклланишига олиб келди. Ьаьчи олимлар, ҳатто, уни ҳуқуқшунослик фанининг мустақил тармоғи деб ҳисоблайдилар. Расман-юридик (қатъий норматив) методни ҳуқуқшунослик фанига хос, унинг табиатидан келиб чиқадиган, том маънода анъанавий метод деб аташ мумкин. Унинг моҳияти шундан иборатки, ҳуқуқ бутун борлигача ўрганилади. У ҳеч нарсага таққосланмайди, иқтисодиёт, сиёсат, ахлоқ, бошқа ижтимоий ҳодисалар билан боғланмайди. Бунда соф кўринишдаги ҳуқуқ - унинг тоифалари, тавсифлари, белгалари, таркиби, тузилиши, юридик техникаси ама шу усулнинг тадқиқот доирасига киради. Мазкур метод кўпдан маълум бўлиб, ўрта асрлардаёқ ҳуқуқий қоидаларни талқин этиш ҳамда амалдаги қонунларни расмий таҳлил қилиш билан шуғулланувчи бутун бир мактаб ва йўналишлар (глоссаторлар, постглоссаторлар) таркиб топган. Ушбу методни улкан асос билан умумий бўлмаган - алоцида метод деб аташ мумкин. Чунки, у фақат ҳуқуқни ўрганишдагина қўлланилади. Шуниси қизиқки, бу ҳолатда соф кўрннишдаги ҳуқуқ тадқиқот мавзуи бўлиб қолади.

«Соф» ҳуқуқ назарияси (ҳуқуқ нормативчилиги мактаби) асосчиларидан бири Ганс Кельзеннинг ёзишича: «Ҳуқуқ тўғрисидаги таълимотнинг «соф» деб аталишининг сабаби шундаки, у фақат биргина ҳуқуқ билан шуғулланади ва жиддий маънода ҳуқуққа алоқаси бўлмаган ҳамма нарсадан ўрганилаётган мавзуни «тозалайди»13. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳуқуқшунос олимлар бу методга анча юксак баҳо берадилар, баъзан баҳолари шу қадар жонли ва эҳтиросли бўладики, бу таъриф-тавсифларни бадиий насрдан деярли фарқ қилолмайсиз. Мана улардан бири: «Бу воситадан фойдаланиб (расмий юридик метод назарда тутилади), ҳуқуқий материянинг ич-ичига кириб бориш, ҳуқуқ анатомиясини икир- чикирларигача билиб олиш мумкин. Ҳуқуқ ва унинг таркибий қисмларини, қонунларни, айрим ҳуқуқий тавсияларга «ишлов бериш», ушбу методни жарроҳ пичоғидек қўллаш билангана юридик норма қандай қисмлардан иборат эканлигани, унинг санкцияси қандай тузилиши кераклигани, ҳар бир норматив-ҳуқуқий ҳужжат учун мажбурий таркибий қисмлар нималардан ташкил топиши зарурлигини аниқлаш мумкин»14. Ваҳоланки, яқин-яқинларгача шўро ҳуқуқшунослик фанида давлат-ҳуқуқий ҳодисаларни расмий-юридик жиҳатдан қараб чикиш кўпчиликка маъқул келмасди. Бу ўринда ўша вақтлардаги ҳуқуқ амалиёти учун ва нафақат ҳуқуқ, балки бошқа соҳалар учун ҳам ноёб бўлмаган бундай ёндашув ҳақида яқин ўтмишда кенг тарқалган бир ибора - «...расман тўғри, моҳиятан таҳкдрнинг ўзгинаси» жумласини эслаш кифоя. Айни пайтда бу методни назар-писанд қилмаслик, унга эътиборсизлик билан қарашга асос йўқ. Расмиятчилик - ҳуқуқнинг ажралмас хусусиятидир. Расмий метод ҳуқуқ ва давлатни илмий идрок этишда мажбурий, зарурий босқичдир. Зеро, у олинган билимни

тавсифлаш, умумлаштириш, таснифлаш, бир тизимга солиш, имкон қадар аниқ ва равшан етказиб беришга кўмаклашади. Расмий-юридик методнинг унсурларини давлат ва ҳуқуқ, айниқса, ҳуқуқий моделлаштириш, математик- статистика методлари каби ўрганиш воситаларида ҳам учратиш мумкин. Давлат-ҳуқуқ объектлари мураккаб тизимлардан иборат эканлиги ва улар кечаётган жараёнларнинг зиддиятли ва хилма-хиллигани ҳисобга оладиган бўлсак, методларнинг бутун бир мажмуини қўллаш зарурати тушунарли бўлиб қолади. Улар орасида ҳуқуқий моделлаш методини алоҳида кўриб чиқиш жоиз. Унинг асосида ўхшашлик ғояси, турли хил объектлар ўртасида ўзаро бир хил мутаносиблик қарор топиши мумкин, деган тахмин ётади. Унга кўра, бундай мутаносиблик ўша объектлардан бирининг тавсифи (модели)ни билиб олиш асосида бошқаси (асли) ҳақдда етарли аншдшк билан мулоҳаза юритиш имконини беради. Бундан ташқари, давлат ва ҳуқуқ назарияси мавзуининг муттасил кенгайиб ва мураккаблашиб бориш тамойилига эга акамлига уни тадқиқотларнинг барча аниқ ва жиддий методларига мурожаат этишга мажбур қилади. Буларга математик, математик-статистика ва шунга ўхшаш методлар киради. Мазкур методлар давлат ва ҳуқуқни аниқ тадқиқ этишда ўз самарасини кўрсатди. Лекин улардан фойдаланиш компьютер техникасининг мавжуд бўлишини тақозо этади. Бу »са, ўз навбатида далилий, кўп микдордаги фактик маълумотларни ишлашни тезлаштириш имконини беради. Шундай қилиб, давлат ва ҳуқуқ назарияси методи ўз тузилишига кўра мураккабдир. Юқоридагилардан ишонч ҳосил қилганимиздек, у давлат-ҳуқуқ ҳодисаларини билишнинг умумфалсафий, умумилмий ва алоҳида методлари, воситаларннинг яхлит тизимидан иборат.

Яна бир жиҳатни таъкидлаш ва яхшилаб тушуниб олиш муҳимки, у ҳам бўлса - методология ҳеч қачон дастлабки Кўринишича доимий ўзгармас ҳолатда қолиши мумкин эмас. У муттасил бойиб, ривожланиб боради, бу ҳолат бизга тадқиқот мавзуи - доимий ривожланишда бўлган давлат ва ҳуқуқни янада чуқурроқ ўрганиш имконини беради. Бинобарин, давлат ва ҳуқуқ назарияси ҳақидаги масала -давлат ва ҳуқуқ ҳодисаларини тадқиқ этишнинг муайян нашрий тамойиллари, мантиқий методлари, махсус воситалари мажмуи ҳақидаги масаладир. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни ва роли Давлат ва ҳуқуқ назарияси алоҳида ўз баҳс мавзуига эга бўлиб, ҳуқуқшуносликка оид ва оид бўлмаган бошқа ижтимоий фанлар тизимида ўзига хос ўрин тутади. Бироқ бу ўзига хослик унинг жамият ҳақидаги билимларнинг яхлит ва мураккаб тизимида қандайдир имтиёзли, боз устига алоҳида устувор мавқега эга бўлишини англатмайди. Моддий ва маънавий дунёнинг бирлиги фанларнинг ҳам муштараклигани тақозо этади. Айнан шунинг учун ҳам ижтимоий, табиий ва аниқ (техника) фанлар ўртасида ўзаро мустахкам боғликдик мавжуд. Тарихдаги кескин бурилишлар даврида ижтимоий фанларнинг мавқеи айниқса ошиб боради. Биз ҳозир ана шундай мураккаб бир даврда яшамоқдамиз. Ўзбекистон Фанлар академиясининг умумий мажлисида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов олимларимиз, биринчи навбатда, ижтимоий фан вакиллари олдида турган улкан вазифалар ҳақида тўхталиб: «Мамлакатимиз мустақиллигини мустаҳкамлаш, миллий давлатчиликни шакллантириш, ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш ва фуқаролар жамиятини қарор топтиришдек улуғ орзу-умидлар билан яшар

эканмиз, ижтимоий фанлар соҳасидаги илмий изланишлар ва уларнинг натижаларига алоҳида эътибор бермаслик мумкин эмас»15, - деб таъкидлади. Албатта, бугунги ижтимоий ҳаётнинг туб масаласи - давлат ҳақидаги, ҳуқуқ тўғрисидаги масаладир. Ижтимоий фанларнинг бундай мавқеи, улар ижтимоий шарт-шароитларнинг ўзгариши қонуниятларини ўрганиб, ижтимоий воқеликни қайта қуриш йўналишларини асослаш, жумладан, аниқ, табиий илмий билимлар учун ҳам илмий асосланган башоратлар беришлари билан богликдир. Ўз навбатида, табиатни билишдаги, техника фанларидаги кашфиётлар ёхуд, аксинча, улардаги муваффақиятсизликлар ва хатоликлар жамиятшунослик барча тармокдарининг ривожига бевосита таъсир кўрсатади. Масалан, табиатга ваҳшийларча муносабат натижаси сифатида Оролнинг фожеали тақдири ҳамманинг ёдида. Эндиликда технократик ёндашувлардан, табиат илми фанларининг ўз қобиғига ўралиб қолиб кетишидан воз кечиш зарурлигини кўпчилик яхши тушунади. Ҳозир йирик табиий-илмий муаммолар ечимини ишлаб чиқишга иқтисодчилар, социологлар, файласуфлар, ҳуқуқшунослар, руҳшунослар, тарихчилар ҳамда ижтимоий фанлар соҳаларининг бошқа вакиллари ҳам тобора кўпроқ жалб этиляпти. Табиийки, илмий билимлар муштараклиги, фанлар интеграцияси уларнинг маълум ўзаро фаркларини мутлақо инкор этмайди. Ҳар бир фан табиат ёхуд жамиятдаги ҳодисалариинг муайян доирасини ўрганади ва шунинг ўзи фанлар мавзу доирасини ташкил этади. Чунончи, давлат ва ҳуқуқ назарияси ўз баҳс мавзуига эга бўлиб, ҳуқуқшуносликка алоқадор бўлган ва бошқа ижтимоий фанлар тизимида тегишли ўринни эгаллайди. Шунинг учун давлат ва ҳуқуқ назариясини, бир томондан, юридик бўлмаган фанлар ва илмлар (иқтисодиёт, фалсафа, социология, сиёсатшунослик, этнография) билан, иккинчи томондан -

юридик (давлат ва ҳуқуқ тарихи, сиёсий таълимотлар тарихи, соҳавий юридик) фанлар билан ўзаро муносабатини аниқлаш тўла асослидир. Бу ушбу фан мавзу доирасини аниқроқ белгилаб олиш ва, демакки, уни яхшироқ тушунишга ёрдам беради. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг юридик бўлмаган ижтимоий фанлар билан муносабатини ўрганишни барча фанларнииг «она»си деб аталадиган фалсафадан бошлаймиз. Албатта, бу ерда ҳеч ҳам муболаға йўқ. Фалсафа - табиат, жамият ва тафаккур тараққиётининг умумий қонуниятлари тўғрисидаги фан. Қолаверса, у - мавжудот ва билишнинг умумий тамойиллари, инсоннинг атроф муҳитга муносабати тўғрисидаги билимлар тизимидир. Фалсафанинг умуман ҳамда, хусусан, бизнинг навқирон давлатимиз учун аҳамиятини И.А.Каримов жуда яхши таърифлаб берган: «Ислом динимизнинг муқаддас мероси - фалсафа илмини, хусусан, Шарқ фалсафасини теран ўрганиш, шу асосда улуғ маданиятимиз ва қадриятларимиз илдизларини жонлантириш, яқин ўтмишимиздан қолган мафкурадан халос бўлиш, ўзимизнинг асрлар синовидан ўтган, улуғ аждодларимиз бизга қолдирган миллий мафкура ва тафаккуримизни тиклаш, уни замонаний-умумбашарий руҳ билан бойитиш ҳаммамизнинг долзарб вазифамиздир»16. Фалсафа давлат ва ҳуқуқ масаласини ҳам эътибордан четда қолдирмайди. Албатта, бунда мазкур жараёнларни тадқиқ этувчи махсус фанларнинг ўрнини босиш маъноси тушунилмайди. У, фақат давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, табиати, ижтимоий ҳодисалар тизимидаги вазифалари ва ўрнини, уларнинг жамият тараққиёти ва шахс камолотидаги роли ва аҳамиятини белгалаб беради. Давлат ва ҳуқуқ назариясига келсак, у юқорида таъкидланган муаммоларни батафсил, барча фарқлари, нозик жиҳатлари ва кўринишларини, пайдо бўлиш

ва ривожланиш қонуниятлари, асосий тамойилларини чуқур ва мукаммал ҳолда ўрганади. Шундай қилиб, барча юридик ва умуман ижтимоий фанлар учун фалсафа назарий асос ҳамда маълум даражада методологик йўналиш берувчи илм сифатида ҳизмат қилади. Айнан шунинг учун ҳам ҳуқуқий ҳаёт ҳодисаларини фалсафий нуқтаи назардан идрок этиш ҳуқуқшунослик фанини ижодий ривожлантириш, амалдаги қонунларни янада такомиллаштириш кафолатидир. Фалсафа фани ютуқлари давлат ва ҳуқуқнинг моҳиятини, уларнинг ишлаш-амал қилиш механизмини, ижтимоий муносабатларни тартибга солиш ва бошқарувчилик таъсири шаклларини яхшироқ тушунишга ёрдам беради. Бунинг устига фалсафа негизида ҳуқуқшунослик фанларининг асосий категориялари ишлаб чиқилади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси социология фани билан ҳам ўзига хос муносабатга эга. Социология - бус-бутун яхлит тизим сифатида олинган жамият тўғрисидаги ҳамда алоҳида ижтимоий тартиблар, жараёнлар, гуруҳлар тўғрисидаги фан бўлиб, социум (жамият)нинг давлат ва ҳуқуқ сингари муҳим қисмларини ўрганади. Демак, давлат ва ҳуқуқ жамиятшунослик категорияларидан бўлиб чиқяптими? Шубҳасиз, шундай. Бироқ, давлатнинг ижтимоий асосларини, ҳуқуқнинг ижтимоий қимматини ажратиб кўрсатар экан, масаланинг давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий шакллари ёхуд ижтимоий муносабатларни юзага келтириш ва тартибга солиш ҳуқуқий усуллари каби юридик жиҳатларини эътиборсиз четлаб ўтади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси сиёсат, сиёсий жараёнлар, сиёсий партиялар, ҳаракатлар, тизимларни ўрганишдан иборат бўлган сиёсатшунослик фани билан ҳам ўхшашдир. Сиёсат, албатта, давлат ва ҳуқуқ ҳаёти билан чамбарчас боғланиб кетган. Бироқ, сиёсий ҳокимият сиёсий тузумларда ҳам, ижтимоий муносабатларнинг бошқа шаклларида ҳам амал қилади. Ушбу материаллардан фойдаланиб, давлат ва ҳуқуқ назарияси универсал умумҳуқуқий концепциялар, категориялар, тушунчаларни ишлаб чиқади.

Давлат ва ҳуқуқ назарияси тарих фани билан ҳам узвий алоқадордир. Тарих, маълумки, жамият тўғрисидаги, жамиятшуносликка оид фандир. У инсоният маданий-маъианий тараққиётнинг ҳар хил турлари ва даврлари, жамиятнинг ривожланиш йўллари ва тикланиш босқичларини, иисониятнинг ўтмишдан келажак томон юксалиб бориш сабаблари ва моҳиятини тадқиқ этади. Муайян халқлар, давлатларнинг муайян даврлардаги ҳаётининг аниқ шакллари ва тажрибасини ва ҳатто айрим ҳуқуқий-тарихий ёдгорликларни ҳам ўрганади. Лекин тарих фани учун вақт чегаралари муҳимдир. У умумлашма хулосалар чиқармайди, қонуниятлар кетидан қувмайди, айни шу жиҳатлари билан давлат ва ҳуқуқ назариясидан фарқ қилади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси иқтисод назарияси фани билан чамбарчас боғлиқдир. Чунки, иқтисод назарияси жамиятдаги иқтисодий-моддий ишлаб чиқариш муносабатларини, айирбошлашни, тақсимотни, ишлаб чиқариш усулларини, унинг тарихий хилларини ўрганар экан, бунда давлат ва ҳуқуқнинг аҳамиятига ва унинг ўрнига алоҳида эътибор беради. Бозор муносабатларини шакллантиришда, иқтисодий ислоҳотларни олиб боришда давлат ўзининг бош ислоҳотчилик фаолиятини ҳуқуқ орқали амалга оширишини бу фан албатта ҳисобга олади. Шундай қилиб, давлат ва ҳуқуқ назарияси илмининг фалсафа, социология ва бошқа ижтимоий фанлар билан ўзаро муносабатлари моҳияти ва зарурати нималардан иборатлигини умумий тарзда кўриб чиқдик. Бироқ, шу муносабат билан бир муҳим нарсани - ҳеч бир бошқа фан, шу жумладан, фалсафа ҳам, сиёсатшунослик ва иқтисодий назария фанлари ҳам давлат ва ҳуқуқ назарияси учун қандайдир йўл-йўриклар кўрсатувчи, унинг тараққиётини белгалаб берувчи вазифани ҳеч қачон ўтай олмаслигани англаш ва ёддан чиқармаслик лозим. Буни эътибордан соқит қилмаслик зарур. Зеро, яқин-яқинларга қадар ҳам марксизм-ленинизм, айниқса, унинг

тарихий материализмдек таркибий қисми давлат ва ҳуқуқ назариясининг асосий мазмун-моҳиятини белгилаб беради, деган ғайриилмий таълимот ҳукмронлик қилиб келарди. Ҳозирги вақтда бутун дунёда бўлганидек, бизнинг республикамизда ҳам, собиқ Иттифоқ ўрнидаги бошқа мамлакатларда ҳам барча ижтимоий фанлар- иқтисодий, сиёсий фанлар, экологик билимлар, бошқарув фанлари, ижтимоий-илмий йўналишлар учун давлат ва ҳуқуқ назариясининг роли, унинг аҳамияти ғоят даражада долзарб ва ўта муҳимдир. Узоқ вақтлар давомида, Шўро тузуми даврида давлат ва ҳуқуқ назарияси фанига ўта нописанд муносабат ҳукмрон бўлиб келгани илмнинг бу муҳим тармоғига муносабатни кескин ўзгартиришни қатъий тақозо этди. Масалан, иқтисодий билимлар етакчи вакилларининг бу фанга бўлган муносабатини олайлик. Уларнинг даъволарича, гўё таркибига давлат ва ҳуқуқ ҳам кирадиган устқурмага нисбатан «иқтисодий базиснинг белғаловчи роли» Маркснинг «ҳуқуқ иқтисодиётдан юқори туриши мумкин эмас», деган хулосасидан келиб чиқади. Афсуски, иқтисодий билимнинг кўпчилик вакиллари ҳуқуқнинг мунтазамлилик тамойилига асосланган бутун тизимдан иборат эканлигини, шунингдек, ишлаб чиқилмаган ҳуқуқий шаклга ёхуд бошқа ҳуқуқий ечимларга зид бўлган ҳуқуқий шаклга кийинтирилган иқтисодий хулосалар иш бермаслигини ҳисобга олишмасди, аниқроғи, назар-писанд қилишмасди. Бу эса барча яхши иқтисодий мақсад ва ниятларни барбод этишини тажриба исботламоқда. Мисол тариқасида Егор Гайдар ва унинг тарафдорларининг 90-йиллардаги орзу-умидларини келтирамиз. Уларда «иқтисодий детерминизм» деб аталувчи нарса ва ҳодисаларнинг сабабий боғланишлари ҳақидаги материалистик таълимот доирасида ҳуқуқий расмийлаштирилмаган иқтисодий ечимларнинг ўзи етарлилиги ҳақидаги тасаввурлар устун турарди.

Бозорга хос бўлган рақобат ҳар қандай бозор истеъмол молларига тўлиб бориши билан нарх-навонинг ўз-ўзидан пасайишига олиб келади, иқтисодий муносабатлар ўз-ўзидан ишлаб чиқаришни рағбатлантиради, деб ҳисобланарди. Эндиликда ғоят қудратли ва серқирра ҳуқуқий таъминотсиз ислоҳотлар юришмаслиги равшан бўлди. Республикамизнинг иқтисодий фаолият тажрибаси эса иқтисодий ислоҳотларни давлатсиз, ҳуқуқсиз амалга ошириб бўлмаслигини яна бир бор тасдиклади. Ўз ривожланиш ва тараққиёт йўлини танлаган республикамизда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий омилларидан бири бозор иқтисодиётининг ҳуқуқий пойдеворини яратишдан иборат. Аввал бошданоқ ўтмиш хатоларидан муҳим хулоса чиқарилди - зарур ҳуқуқий таъминотсиз ва тегишли қонунлар ҳамда меъёрий ҳужжатларсиз амалда ислоҳотларни рўёбга чиқаришнинг ишинчли кафолатларини, ислоҳотлар рўёбга чиқаришининг кафолатларини яратиб бўлмаслиги эътироф этиши. Таъкидланганидек, мустаҳкам ҳуқуқий негаз бўлганлигина ўзини оқламаган эски тизимни тўла ишонч билан қайта қуриш, маданий бозор иқтисодиётига эга бўлган янги жамият қуриш мумкин. Шундай қилиб, давлат ва ҳуқуқ назарияси иқтисодий ислоҳотларнинг итоаткор хизматкори эмас. Республикамизда ҳокимият тепасида турганлар буни яхши тушунадилар. Бунинг устига республикамизда инсон ва фуқаро ҳукукларини ҳимоялаш масаласига нақадар катта эътибор бериб келинаётгани маълум. Олий Мажлиснинг сессиясида таъкидланганидек, инсон ва фуқаролар ҳуқуқларини таъминлаш ҳозирги вақтда давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан биридир. Бинобарин, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг устуворлиги, юксак ижтимоий бойлик сифатида унинг қадр-қимматини тушуниш давлат ва

ҳуқуқ назариясини ими амалда республикамиздаги ўзгаришларнинг олдинги жабҳаларига олиб чиқиб қўймоқда. Бундан яна ҳам кенг қамровли чуқур хулосалар чиқариш мумкин. Ўзбекистонда давлатчиликнинг ҳуқуқий асослари кучайиб бориши, ҳуқуқий маданият, фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари, ҳуқуқий таълим ва, шу жумладан, юридик таълим ҳам ривож топиб бориши билан давлат ва ҳуқуқ назариясининг ҳамда барча юридик фаннинг ижтимоий фанлар бутун тизимидаги аҳамияти ортиб боради. Бу - ижтимоий тараққиётнинг муҳим талабидир. Давлат ва ҳуқуқ назарияси юридик фанлар тизимида Давлат ва ҳуқуқ назариясини турли ижтимоий фанлар билан қиёслаш улар ўртасида узвий алоқа ва ўзаро боғлиқлик мавжудлиги тўғрисида хулоса чиқаришга олиб келди. Ҳатто улар ғоялари, қоида ва хулосаларининг бир- бирларига сингиб бориши каби жараёнлар маълум бўлди. Гап давлат ва хукуқ назариясининг юридик фанлар тизимидаги ўрни ҳақида борганда, бу ҳолатлар янада яққолроқ кўринади. Чунки, юридик фанлар давлат-ҳуқуқ мавжудлигининг у ёки бу жиҳатлари, қисмлари, хусусиятларини муайян нуқтаи назардан туриб, муайян даражада ўрганади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси кўпгина таркибий қисмлар ва кичик тизимлардан иборат бўлиб, уларнинг қайсилари ва қай даражада ўрганилишига қараб, юридик фанлар ҳам бўлиниб кетади. Фанда таркиб топган умумий қоидага мувофиқ барча юридик фанлар учта катта гуруҳга бўлинади. Булар фундаментал тарихий-назарий, соҳавий ва амалий юридик фанлардир.

Юридик фанларнинг ҳозирги вақтда амалда бўлган таснифи қуйидаги бўлимлардан ташкил топган: 1) тарихий-назарий; 2) хорижий давлат ва хуқуқни ўрганадиган; 3) соҳавий; 4) соҳалараро; 5) амалий юридик; 6) халқаро хуқуқ фанлари. Бироқ ушбу таснифдан бошқача кенгроқ тасниф ҳам мавжуд. Чунончи, юридик фанлар тизими мазкур соҳага оид билимлар ҳажмига кўра: 1) давлат ва хуқуқ назарияси ва тарихи, сиёсий ва хуқуқий таълимотлар тарихи; 2) давлат хуқуқи ва бошқарув, давлат қурилиши, маъмурий хуқуқ, молиявий ҳуқуқ; 3) фуқаролик ҳуқуқи, оила хуқуқи, фуқаролик процесси, халқаро хусусий хуқуқ; 4) хўжалик хуқуқи, арбитраж процесси;

5) мехнат хуқуқи, ижтимоий таъминот 6) қишлоқ хўжалик ҳуқуқи, ер, сув, ўрмон ва кон ҳуқуқи; 7) жиноий хуқуқ ва криминология; ахлоқ тузатиш-меҳнат ҳуқуқи 8) жиноят иш жараёни ва криминшшстика; 9) ҳалқаро хуқуқ; 10) суд тузилиши, прокурор назорати, адвокатурага бўлинади. Албатта, булардан бошқача таснифлар ҳам мавжуд. Булар жадал ўзгариб борувчи ҳаёт ҳодисалари ёки бўлмаса муаллифлар субъектив тасаввурлари натижасидир. Чунончи, уларнинг баъзилари тарихий-юридик туркумга Рим ва мусулмон (ислом) ҳуқуқларини киритишса, хўжалик-ҳуқуқий (хўжалик ҳуқуқи, ер ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи) туркумини фуқаролик-ҳуқуқий туркум (фуқаролик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи ва ҳаказо)дан ажратишади. Бизнинг назаримизда, мазкур муаммо бўйича барча нуқтаи назарларни келтириб ўтириш ва, айниқса, улардан биронтасига устуворлик бериш зарурати йўқ. Бунинг имкони ҳам йўқ. Ҳар қандай янги андоза ва тузилмалар ҳозирга замон ҳаётининг ўзгариб борувчи ҳолатини бирдек ифодалаб беролмайди. Фанда янги йўналишларнинг пайдо бўлиши, фан-техника тараққиёти фазовий, атом, компьютер каби ҳуқуқ бўлим-пайдо бўлишини тақозо этди. Сиёсий ҳаётдага янги воқеликлар, бозор муносабатларининг ривож топиши ҳуқуқшуносларда тижорат, солиқ, биржа ва бошқа ҳуқуқларни яратиш (ёки улар устида ишлаш)га рағбат уйғотди.

Маълумки, соҳавий ёки махсус юридик фанлар кўпинча давлат ёки ҳуқуқий ҳаётнинг бирон тармоғи, йўналиши ёхуд жиҳатини тадқиқ этиш билан шуғулланади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси улардан фарқли ўлароқ, давлат ва ҳуқуқ ри вожланишининг умумий, лекин ўзига хос хусусиятларини ўрганиади. Шу тарзда давлат ва ҳуқуқ назариясини ўзига хос бир ҳовуз тасаввур этсак, айрим юридик фанлар унинг тагига “шўнғиши” ва яна юзага «сузиб чиқиши» мумкин. Фикримизни мисоллар ёрдамида тушунтиришга ҳаракат қиламиз. Шўро даврида давлат ва ҳуқуқ назарияси умумий қонуниятларини билишнинг барча жиҳатлари (фалсафий, сиёсий ҳамда социологик жиҳатлари) ягона бир фанга - давлат ва ҳуқуқ назарияси фанига тиқиштирилганди. Бироқ, кейинги пайтларда етарли даражада асосга эга бўлган таклифлар, талаблар, мулоҳазалар пайдо бўлмоқда. Улар, жумладан, давлат ва ҳуқуқ назариясидан сиёсий фанлар, ҳуқуқ фалсафаси, ҳуқуқ социологаяси, ҳуқуқ этикаси, ҳуқуқ энциклопедиясини, ҳуқуқий мафкурани ажратиб чиқаришдан иборат. Бироқ, бу юридик фанлар тизимидаги билимларнинг мустақил илмий тармоғи сифатида давлат ва ҳуқуқ умумий назариясининг аҳамиятини бирон- бир даражада камситмайди. Ҳолбуки, ҳаётимизда давлат-ҳуқуқ қонуниятлари объектив суратда амал қилади. Уларни билмай туриб, соҳавий ёхуд махсус юридик фанлар ўрганадиган ҳодиса ва жараёнлар ва нарсаларни ўзлаштириш мумкин бўлмай қолади. Чиндан ҳам юридик фанлар ҳуқуқнинг моҳияти, мазмуни ва шаклини, ҳуқуқ соҳалари ва тартиботларини, ҳуқуқ тизими ва таснифи, ҳуқуқий меъёрлари ва ҳуқуқий муносабатларни илмий идрок этмай туриб, фақат ижтимоий қимматга эга бўлган натижаларгагина таяниб, қандай қилиб самарали

ривожланиш мумкин? Хатти-ҳаракатларнинг қонунийлигини, ҳуқуқбузарлик ва юридик жавобгарлик, қонунийликнинг умумий масалаларини, яъни ҳуқуқ умумий назарияси шуғулланадиган масалаларни билмасдан жиноятчиликка қарши, айниқса, унинг мураккаб ва уюшган шаклларига қарши самарали кураш олиб бориш мумкин эмас. Ёки бошқа бир мисолни олайлик. Ҳозир ҳаммамиз мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш зарурияти ҳақида гапиряпмиз. Халқимиз мазкур масалага онгли равишда тушуниб ёндашмокда. Лекин шундай саволга жавоб беринга: давлатнинг моҳияти, мазмуни, шакллари, унинг ижтимоий роли ва вазифаси тўғрисидаги фундаментал тушунчаларсиз ушбу катта аҳамиятга молик, долзарб вазифани ҳал этиш мумкинми?! Демак, давлат ва ҳуқуқнинг умумий назарияси ўзининг махсус ва соҳавий юридик фанларга бўлган муносабатида умумлаштирувчи, раҳбарий, йўналтирувчи, методологик аҳамиятга молик фан бўлиб, у соҳавий ва махсус юридик фанларнинг назарий асосларига оид муаммоларни ишлаб чиқиш учун зарур. Аммо бир иштибохдан огохлантириб қўйиш даркор. Худди натурфилософия (табиат фалсафаси) аниқ табиий илмий ўрнини босолмай, у ёки бу фан соҳалари олдидаги конкрет вазифаларни ечишни уддалай олмасдан ўз тарафдорларини метафизиканинг боши берк кўчасига олиб кириб қўйганидек, ҳуқуқ назарияси ҳам ҳуқуқий билимнинг соҳаларига хос муаммоларни ечишга уринмаслиги керак, бунинг уддасидан ҳам чиқолмайди. Бу вазифа ўз махсус назариясига эга бўлган соҳавий фаннинг фаолият доирасига киради. Ҳақиқтан ҳам, процессуал фанлар далиллар назариясини ривожлантиради, унинг асосий қоидаларидан айримлари ҳуқуқ назарияси ҳам ўрганади.

Фуқаролик ҳуқуқи фани, жумладан, мажбурият ҳуқуқи, интеллектуал мулк, юридик шахс, мулкий жавобгарлик назариясини ишлаб чиқади. Бироқ умумиазарий қоидалардан фойдаланилмаганда, мазкур илмий билимлар жўн позитивизмга, у ёки бу қонун ҳужжатлари ва улар айрим моддаларининг оддий баёнига айланиб бўларди. Шунга қарамай, умуман олганда, ҳуқуқ умумий назариясининг тармоқ фанлари билан ҳамкорликдаги фаолияти ўзаро фойдали, объектив бўлиб, ҳозирги замон ҳуқуқ назариясига хосдир. Демак, давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси махсус ва соҳавий фанларга нисбатан дастурий, йўналтирувчи, методологик аҳамиятга эга бўлган умумлаштирувчи фан сифатида майдонга чиқади. У соҳавий ва махсус юридик фанлар шуғулланвучи махсус, тор доирадаги муаммоларни ишлаб чиқиш учун ҳам керак. Боз устига давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси соҳавий билимлар тайёрлаган хулосаларни тадқиқ қилади ва тартибга солади, улардан ўз илмий ғояларини шакллантиришда фойдаланади. Шу билан бирга бу – унинг хулосалари ихтисослашган ёки соҳавий юридик фанлар хулосаларининг оддий йиғандиси ёхуд мажмуидан иборат, деган маънони англатмайди. Бу ерда ҳамма нарса биз ўйлагандан кўра а мураккаброқдир. Қадимдан маълумки, ҳар қандай фаннинг назария савияси ўанчалик юқори, илмий замини мустаҳкам бўлса, унинг илмий-методологик аҳамияти ҳам шунчалик юксак бўлади. Давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси ҳақида гап кетганда, бу фикр ўн чандон, юз чандон кўпроқ керак ва муҳимроқдир. Биринчи навбатда бу давлат ва ҳуқуқ назарияси амалиёт билан нафақат тармоқ ёки ихтисослашган фанлар орқалигана эмас, балки бевосита боғлиқ эканлиги билан ҳам изоҳланади. Агар яна соҳавий фанлар ўз тадқиқотларида фақат ҳозирги замон давлат амалиётига, амалдаги ҳуқуққа урғу бериши, айни пайтда эса, давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси илмий текширишларида макон ва замонда чекланмаганлигини ҳисобга оладиган бўлсак, уларнинг ўзаро бир-

бирларини бойитиши равшан бўлиб қолади ҳамда давлат-ҳуқуқий воқелиги кўлами янада тўғрироқ ва яхлитроқ бўлади. 6-§. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг функциялари Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ривожи фақат унинг олдида турган вазифалар билан белгаланмай, балки у бажарадиган функциялар билан ҳам боғлиқдир. Давлат ва ҳуқуқ назарияси функциялари тўғрисидаги масала моҳиятан юридик фан, жилла бўлмаса, унинг назарий қисми жамият учун, ҳуқуқий маданиятни шакллантириш учун, давлатчиликнинг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини барқарорлаштириш учун нималар қилаётгани ҳақидаги масала ҳамдир. Чунончи, эвристик функция фан тараққиёти билан боғлиқ. Эвристика («эуриско» юнонча - «топаман») - ҳақиқатни топиш, аниқлаш санъати. Давлат ва ҳуқуқ назарияси шундай мантиқий усул ва услубий қоидалар тизимига эгаки, улар фақат давлат ва ҳуқуқни ривожлантиришдаги янги қонуниятларни билибгана қолмай, бу қонуниятларни кашф этиш имконини ҳам беради. Бу эса, ислоҳотлар ва ижтимоий ўзгаришлар босқичининг мураккаб вақтларида жуда муҳимдир. Давлат ва ҳуқуқ назарияси соҳавий ва ихтисослашган юридик фанлар учун фундаментал фан сифатида методология хизматини ўтайди, яъни уларга нисбатан методологик функцияни бажаради. Давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси тушунчаси ва концепциялари соҳавий ва махсус фанларнинг асоси бўлиб майдонга чиқади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси давлат-ҳуқуқ ҳодисаларини ўрганиш билангина чекланмай, ҳуқуқ, ҳуқуқий ва давлат тармоқларини қайта қуриш

тамойилларини ҳам ишлаб чиқади. Давлатнинг ўзи сиёсий кураш маркази сифатида майдонга чиқади, шунинг учун давлат ва ҳуқуқ назариясининг бир муҳим функцияси - сиёсий функциядир. Сиёсат (арабча «сиёсатун» - раҳбарлик, бошчилик қилиш) давлат ҳокимиятини амалга ошириш ва сақлаб қолишга йўналтирилган ижтимоий фаолиятни, мамлакат ичкарисидага ва хорижий давлатлар билан муносабатлардаги давлат фаолиятининг муайян йўналиши ва тарзини ҳам англатади. Мамлакат сиёсий йўли ҳуқуқшунослик фаолиятида ҳам, амалдаги қонунчиликда ҳам ўз ифодасини топади. Сиёсий функция билан мустаҳкам алоқада бўлган мафкуравий вазифа (функция) ҳам мавжуд. Мафкура (арабча “факкара” - ўйламоқ, фикр юритмоқ) ва фаннинг мафкуравий вазифаси сиёсатнинг дунёқараш билан боғлиқ жиҳатини акс этиради. Бу ерда ҳам, олдиндан огоҳлантириб шуни айтиш жоизки, мафкуравий функцияга чидашга тўғри келадиган ёвузлик сифатида қараш керак эмас. Уни ҳукмрон у ёки бу сиёсий йўлини оқлаш мажбурияти сифатида назарий «асосчилари» фикрларидан иқтибослар келтириш, фаннинг энг сўнгги ҳақиқатини айтиши, айниқса, бошқа фан соҳалари вакилларига «ўргатиб қўйиш» ҳуқуқи даъвогари сифатида тасаввур этиш керакмас. Албатта, яқин ўтмишда шундай бўлганди. Бироқ, биз бундай қолиплардан воз кечишимиз зарур. Ҳозирги замон мафкураси ва унинг мамлакатимиз ва халқимиз тақдиридаги аҳамиятига келсак, бу ҳакда Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов шундай дейди: «Олдимизда турган энг муҳим масала, бу - миллий истиқлол мафкура сини яратиш ва ҳаётимизда татбиқ этишдир. Миллий истиқлол мафкураси халқимизнинг азалий анъаналарига, удумларига, тилига, дилига, руҳиятига асосланиб,келажакка ишонч, меҳр-

оқибат, инсоф, сабр-тоқат, адолат, маърифат туйғуларини онгамизга сингдириши лозим»17. Онгли тарзда тушуниладиган ва қабул қилинадиган мафкуравий функция, ҳуқуқ, давлат мамлакат иқтисодий-ижтимоий ҳаётида, маданият соҳасида, ижтимоий онг соҳасида салмоқли роль ўйнашини эътироф этишдан иборатдир. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ташкилотчилик ёки амалий ташкилотчилик функцияси ҳар қандай йўналишда фаолият юритувчи юристнинг ўзи қатнашган у ёки бу назарий-маърифий моделларни ҳақиқатда амалга оширишдан манфаатдорлиги билан боғлиқ. Давлат ва ҳуқуқ назариясига яна давлат ва ҳуқуқий ҳаётнинг турли жараёнлари ва ҳодисаларини ислоҳ қилиш воситаси сифатида ҳам қараш мумкин. Умумий назариянинг амалий-ташкилотчилик томони турли халқлар, давлатлар дуч келаётган энг мураккаб муаммолар ечимларини излаб топишда намоён бўлиши керак ва шундай бўлмокда. Бу, айниқса, собиқ Иттифоқ республикалари халқлари учун долзарбдир. Кишиларда, давлат ва ҳуқуқ назарияси бир лаҳзалик ўткинчи муаммолар билан шуғулланар экан-да, деган нотўғри фикр туғилиши ҳам мумкин. Лекин бундай фикрга қўшилиб бўлмайди, чунки унинг яна ҳам муҳим вазифаси - муаммоларнинг пайдо бўлишини айтиб беришдан иборат. Бу вазифани давлат ва ҳуқуқ назариясининг прогаоз - башорат қилиш функцияси бажаради. «Прогносис» юнончадан таржимада «олдиндан айтиб бериш», муайян маълумотлар асосида «олдиндан кўра билиш», деган маъноларни билдиради.

Давлат ва ҳуқуқ назариясида давлат-ҳуқуқий ривожланишининг кашф қилинган қонуниятлари назарияси, унинг томонидан исботланган фактлар, тўпланган статистика маълумотлари олдиндан башорат қилишга асос бўлади. Юридик фандаги ишлар аҳволи учун масъулият шу назария «зиммасида»дир. Бундан ташқари, у нафақат юридик, ижтимоий балки тиббиёт ва техника фанларини интеграциялаш вазифасини ҳам бажариши керак. Унинг томонидан қилингам башоратларнинг тўғри бўлиши кўп жиҳатдан давлат- ҳуқуқ муҳитини бир бутун яхлитликда кўра билиш қобилиятидан, шу мақсадда барча фанлар берган маълумотлардан фойдалана олишга боғлиқ. Юқорида сўз борган барча функциялар ҳақиқатан ҳам жуда муҳимдир, бироқ, бунда давлат ва ҳуқуқ тўғрисида фан назарий фаннинг муваффақиятли ривожини, албатта барча вазифаларнинг ўзаро мустаҳкам боғликлиги, муштараклигини тақазо этади. Шунга кўра, прогаозлар фақат амалиётга асосланиши мумкин, амалиёт эса, барча функцияларнинг оширилиши билан таъминланади. Айтилганлардан давлат ва ҳуқуқ назариясининг келажаги порлоқ, деган хулоса келиб чиқади. Зеро, унинг аҳамияти муттасил ортиб боради. У босиб ўтган йўлнинг ўзи ҳам таҳсинга лойиқ. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг шаклланиши ва ривож топишига унинг муаммолари устида турли мамлакатларда иш олиб борган кўплаб атоқли олимлар катта ҳисса қўшишган. Булар - Хитой легистлари-ю Ману қонунларининг номаълум тузувчилари, ҳар биримизга маълум Юнонистоннинг машҳур мутафаккирлари-ю, қадимги Римнинг сиёсий нотиқлари, ўрта аср Уйғониш даври назариётчилари, давлат ҳақида, ҳуқуқ тўғрисида ҳозирги замон қарашларининг асосчилари, янги замон ва буржуа инқилоблари оралиғи сисёсатчилари, немис классик файласуфлари, француз маърифатпарварлари- ю итальян сиёсатчиларидир.

Ислом юридик тафаккурининг ҳам бунда ҳиссаси салмоқли. Россиянинг Октябрь инқилобигача бўлган юридик фани ҳам муайян ҳисса қўшган. Шўро даври давлат ва ҳуқуқ назариётчилари ишлари ҳозиргача маълум даражада ўз аҳамиятини сақлаб кемоқда. Бундан ташқари, республикамизда юридик фаннинг мазкур йўналиши ривожида бошдан кечирилаётган босқич ҳуқуқшунослик ва давлатшуносликнинг бир қатор фанлари тараққиётида ғоят самарали бўлиши мумкин. Давлат ва ҳуқуқ умумий назариясини ишлаб чиқишга республикамиз Президенти Ислом Каримов мислсиз ҳисса қўшди. Унинг кўплаб асарлари шу йўналишда иш олиб борилаётганларга методология хизматини, илмий- амалий қўлланма вазифасини ўташи мумкин. Айтиш керакки, юридик фанлар бизнинг республикамизда ҳамиша ривожланишда бўлган. Бироқ тоталитар тузум даврида кўп мавзулар тақиқланган ёки ёпиқ эди. Чунончи, ислом ҳуқуқшунослиги билан шуғулланишга деярли имкон бўлмаган. Ваҳоланки, бизнинг минтақамиз учун, бутун жаҳон ҳамжамияти учун ҳам унинг аҳамияти беқиёсдир. Бу улкан ва жиддий масала бўлиб, алоҳида суҳбатга мавзу бўлишга лойиқ. 7-§. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг ўқув фани сифатидаги тузилиши Анъанага кўра давлат ва ҳуқуқ назариясига ушбу ўқув фанининг умумий тавсифи масалалари (предмет ва метод, ижтимоий ва юридик фанлар

тизимидаги ўрни), давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ва даврийлаштирилиши билан боғлик масалалар (давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши, ҳуқуқ ва давлат тушунчаси, моҳияти, типологаяси, таснифи) киради. Ҳуқуқнинг умумий назариясига оид масалалар ғоят кеш қамровли (ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни нормативлар орқали бошқариш тизимида; ҳуқуқ тамойиллари, шакллари манбалари, унинг ижтимоий қадрият эканлиги; ҳуқуқ ва ахлоқийлик, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданият; юристнинг профессионал ҳуқуқий онги; ҳуқуқ нормалари тушунчаси, белгалари, таркиби ва турлари; ҳуқуқий ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар - тушунчаси, тамойиллари, тузилиши турлари; ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими; ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси, таркиби, турлари; ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқни татбиқ этиш, ҳуқуқий тизимлар). Сиёсий тузум тушунчаси, давлат ҳокимияти, бошқарув, давлат аппарати, шунингдек, давлат шакллари (бошқарув шакли, давлат тузилиши шакллари, давлат режими), унинг функциялари ва механизмлари тавсифи давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси масалаларини ташкил этади. Масалаларнинг мустақил гуруҳига ҳуқуқ- тартибот муаммолари (ҳуқуқий хулқ-атвор, ҳуқуқбузарлик тушунчаси, белгилари, турлари, юридик масъулият тушунчаси, белгалари, турлари, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартибот; хавфсизлик, ҳуқуқий давлат) киради. Инсонпарварлик ва умуммаданий қарашлар давлат ва ҳуқуқ назарияси асослари сифатида Ҳозирги замон босқичида инсонпарварлик, умуммаданий қарашлар давлат ва ҳуқуқнинг дунёқараш, фалсафий асослари ҳисобланади. Фақат улар оддий

баёнотлардангина иборат бўлиб қолмай, инсонлар ҳаётида фаол, ижобий кучга айланиши шарт. Бунга эришиш осон эмас. Бунинг учун: биринчидан, инсонпарварлик тафаккури шиорлар, чақириқлар яхши истаклардан иборат бўлмай, балки аниқ, умумаҳамиятга сазовор тамойиллар ва институтларда ўз татбиқини топиши керак. Уруш ва инқилоблар, тоталитаризм даҳшатларини бошидан кечирган замонамиз инсонлари учун табиий хуқуқлар категориялари ва уларнинг ўзаги бўлмиш инсоннинг туғма ажралмас ҳукуклари - унинг шаъни ва қадр-қиммати алоҳида аҳамиятли ва қимматли; иккинчидан, «инсонпарварлик ...етарли даражада чуқур фалсафий заминга эга бўлиши, жамиятнинг яшаши ва ривож топишини, унинг босқичлари, фазаларини белгалаб берувчи асосий ижтимоий кучлар моҳияти тушунчаси билан боғлиқ бўлиши зарур»18; учинчидан, инсонпарварлик асослари ҳуқуқ моҳиятининг ўзида акс этиши жуда муҳимдир. Зеро, сўз қоғозга битилган ҳуқуқларнинг ўзларининг кўп қиррали маънавий-ахлоқий мазмунларига бўлган мураккаб зиддият нисбатлари ҳақида кетмоқда. Ўз навбатида, бу нисбатлар муайян давр ёхуд муайян мамлакат шароитларига боғлиқдир. Инсонпарварлик дунёдаги барча халқлар, миллатларга хос бўлган умумий хислат ва фазилатлардан бири ҳисобланади Бу умуминсоний қадрият энг қадимий туркий халқлардан саналган ўзбекларга ҳам тўла тааллуклидир. Республикамиз Президентининг «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» асарида бу ҳакда ажойиб фикрлар баён этилган:«Инсонпарварлик - бу ўзбек халқи миллий руҳиятининг ажралмас фазилатидир. Шафқатсизлик ва зўравонлик унинг табиатига ётдир. Бизнинг халқимиз ўзининг воқеаларга бой кўп минг йиллик тарихи давомида кўп нарсаларни бошидан кечирди -

маданият, илм-фан, ўз давлатчилиги ютуқлари нашидасини сурди, ўзаро низолар, бегоналар асорати азобини тортди, энг яхши ўгил-қизларидан жудо бўлди. Лекин тарихнинг ўйини ҳам, омонсиз жангу жадаллар ҳам, табиий офатлар ва очлик ҳам халқимизнинг инсонийлик табиатига доғ туширолмади. Ўзбек оиласида бугунги кунда яхшилик ва ёруғлик, болаларга меҳр, катталарга ҳурмат, яқинларга ва бошқаларнинг қайғусига ҳамдардлик мужассамлашгандир»19. Дастлаб, жамият нимадан иборатлигига ва уни «бошқараётган» кучларга алоқадор бир нечта энг умумий қоидаларни кўриб чиқайлик. С.С.Алексеевнинг таъкидлашича, «Кишилик жамияти шафқатсиз ва чорасиз табиат тобелигидан ажралиб чиққан ҳамда ўз-ўзини қўллай оладиган, энтропия20га қарши тура оладиган онгли мавжудотларнинг ўз-ўзидан ривожланувчи тизимидан иборат. Жамият тизимлар сифатида ўз-ўзини ривожлантириш учун заминга эга бўлиши инсоният цивилизациясининг бошланғич нуқтаси бўлди»21. Цивилизация шароитларида жамиятнинг бош хусусияти озодлик бўлиб, у аста-секин юзага келадиган сермаъно, зиддиятли, ҳам ижобий, ҳам салбий хислатларга эга бўлган ҳодисадир. «Озодликнинг ижобий томони, - деб таъкидлайди олим, - ақл-идрок асосида ривожланишнинг мислсиз имкониятларидан иборат, - моҳиятан у олий мақсадлар, орзу-умидлар, ҳаёт завқларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ коинотдаги янги даврни билдиради». Салбий томони - жамиятнинг тобора кучайиб бораётган табиатдан узилиш хавфидир (бунда яқин ўтмишда кенг тарқалган «биз табиатдан инъом-эҳсон кутиб ўтиролмаймиз, ундан ундириб оламиз», деган шиорни эслайлик). Бу эса, жиддий фалокатларга, ҳатто инсониятнинг оммавий ҳалокатига олиб келиши мумкин.

Цивилизация шароитларида жамиятни «бошқарувчи», унинг ўз-ўзини ривожлантирувчи кучларига келсак, улар -ҳокимият, мулк, ғоядир. Ҳокимият - одамларни бўйсундириш ва улар устидан хукмронлик қилиш муносабатларидир. Бироқ, унинг бўлиши объектив заруриятдир, шунинг учун ҳам кўпинча ижобий тусга эга бўлади. Чунки, жамиятни барқарорлаштириш, унинг ташкилий уюшқоқликлигини таъминлашга хизмат қилади. Шу муносабат билан Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов Олий Мажлис сессиясида ҳокимият тўғрисида айтган гапларни эслайлик У: «Эски, қотиб қолган тизим билан янги тизим ўртасидаги кураш кескин тус олган ҳозирги ўтиш даврида ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни муваффақиятли амалга ошириш учун ижроия ҳокимияти зарур. Буни ҳаётнинг ўзи ҳар қадамда тақазо этмоқда»22, деб уқдиради. Айни пайтда, ҳокимият салбий хусусиятларни ҳам ўзида мужассамлаштириши мумкин. Зеро, унинг табиатида ўз-ўзини ўстириб бориш, қатьий марказлаша бориш ва ҳатто зўравонлиикка интилиш майллари бўлади. Шўро тоталитар тузуми бошқарган йиллар бунинг ёрқин далили бўлиб хизмат қилади. Ўша тузум даврида ҳокимият фақат партия-давлат раҳбарияти манфаатларига, Марказ манфаатларига хизмат қилганди. Буни «бир неча ўн йиллар мобайнида иқтисодиёт Марказдан бошқариладиган ягона халқ хўжалиги мажмуининг таркибий қисми» бўлиб келган Ўзбекистон мисолида яққол кузатиш мумкин. «Марказ қабул қиладиган қарорларни Ўзбекистоннинг манфаатларидан йироқ эди. Хуллас, чор империяси давридагадек, республика арзон хом ашё ва стратегик минерал ресурслар етказиб берувчи, тайёр маҳсулот сотиладиган қулай бозорга айланиб қолаверди, яъни республика хом ашё базаси бўлиб келди»23.

Қарийб бир ярим аср давом этган оғир мустамлакачилик шароитида Ўзбекистон сиёсий, ҳарбий, ижтимоий-иқтисодий, маданий-маънавий қашшоклик ва қарамликнинг барча шаклларини ўз бошидан кечирди. Мустамлакачи маъмурлари ўлакамизнинг саноат ишлаб чиқаришини ривожлантиришга атайлаб йўл бермади, техника ва технологиянинг, илм- фан, маданият, маънавият ва маърифатнинг ўсишига тиш-тирноғи билан қаршилик кўрсатди, халқимизнинг пешона тери, авл-идрок ва тафаккури билан етиштирган моддий ва маънавий бойликларини зўравонлик йўли талон-торож қилди. Ислом Каримов Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигидан олдинги оғир қисматини Олий Мажлиснинг ўн тўртинчи сессиясидаги маърузасида зўр ачиниш билан ушбу сўзлар орқали баён этди: «Мамлакатимиздан катта миқдордаги етиштирилган пахта ҳосилининг аксарият ҳажми - моддий бойлик сувтекинга ташиб кетилар эди. Олтин, қимматбаҳо ва рангли металлар, стратегик аҳамиятга эга материаллар, жаҳон бозорида ўта харидоргар бўлган бошқа қимматбаҳо маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотишдан келадиган фойда Ўзбекистон хазинасига тушмас эди. Бундай вазият республикада ўткир ижтимоий, экологик муаммолар ҳал этилмаётган, нуфузи жадал суратда ўсиб бораётган, аҳоли турмуш даражаси жиҳатидан собиқ СССРда энг охирги ўринлардан бирида турган пайтда рўй бераётгани айниқса ачинарли эди»24. Мулк - нарсаларга бўлган муносабат, нарсалар устидан ҳукмронликдир. Бироқ, мулк хусусий бўлгандагана жамият учун биринчи даражали аҳамият касб этади. Афсуски, республикамиз 75 йил мобайнида танҳо давлат мулкчилиги шароитида яшаб келди. Ваҳоланки, бу халқимизнинг асрий анъаналари ва менталитетига мутлақо зид эди. Президентимиз таъкидлаганидек биз шарқ одамларимиз. Хусусий мулк, шахсий мулк

одамларда қизиқиш, рағбат уйғотишини яхши биламиз. Мулк эгалари бўлса, меҳнат унумдорлиги юз марта, минг марта ошади. Бироқ мулк ҳам ҳокимият сингари салбий хислатлардан холи эмас. Муайян вазиятларда у одамлар устидан ҳукмини ўтказади, кишиларни бир- бирларидан бегоналаштиради. Ахлоқ, қонунларнинг топталишига, жиноятларга олиб келади. Ниҳоят, ғоялар. Уларни С.С.Алексеев жуда яхши таърифлаган: «ғоялар деганда, энг юксак ва аҳамиятга молик бутун коинот олами, ақл-идрок... учун характерли ҳодисалар маҳсули тушунилади. ғоялар ақл-идрок ва ишонч- эътиқоднинг табиат ва нарсалар оламига ёриб киришини ифодалайди. Бу қаттиқ, ваҳший қонуниятлар ва кўр-кўрона тасодифлар салтанатидаги ёрқин нурдир. ғоялар фан мазмунини ташкил этади, кутилмаган янгиликлар... дунёқарашларнинг тарқатувчилари бўладилар. Лекин муайян тарихий шарт- шароитларда ғоялар мафкура - ҳокимият билан боғлиқ буйруқ оҳангидаги қарашлар тўпламига айланади. ғоялар, ҳокимият ва мулк сингари жамият ҳаётида бирдек бўлмаган зиддиятли аҳамиятга эга»25. Жамиятда фикрлар хилма-хиллиги бўлмаган, бир мафкура сурадиган ҳоллар айниқса хавфлидир. Масалан, собиқ Иттифоқда марксча-ленинча мафкура ҳукмронлиги худд шундай давр бўлганди. «Ягона мафкура ҳукмрон бўлган жойда тенглик ва адолат бўлмайди. Биз буни ўтмишдаги аччиқ тажрибамиздан жуда яхши биламиз»26, деганида Президентимиз Ислом Каримов минг бора ҳақ. Бизнинг мамлакатимизда мазкур қоида қонуний мустаҳкамлаб қўйилган - Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 12- моддасида шундай дейилган: «Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт

сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилиши мумкин эмас»27. Бироқ, умумахлоқий тамойиллар, диний ваҳийлар вафатволар, табиий ҳуқуқшунослик, инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликлари тушунчаларига чуқур сингиб кетган инсонпарварлик руҳи билан суғорилган юксак ғоялар - инсон ҳаётининг мазмунини ташкил этади. ғояларсиз, мафкурасиз инсон ижтимоий ҳаётининг мавжуд бўлиши мумкин эмас. Худди шунинг учун ҳам Ислом Каримов: «Олдимизда турган энг муҳим масала, бу - миллий истиқлол мафкурасини яратиш ва ҳаётимизда татбиқ этишдир. Миллий истиқлол мафкураси халқимизнинг азалий анъаналарига, удумларига, тилига, дилига, руҳиятига асосланиб, келажакка ишонч, меҳр- оқибат, инсоф, сабр-тоқат, адолат, маърифат туйғуларини онгамизга сингдириши лозим»28,-деб ҳисоблайди. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг янги концепцияси ҳақида гапирилганда, шубҳасиз, жамият тараққиёти асосий фазаларини аниқдашга бўлган янгача ёндашувга албатта эътиборни қаратиш жоиз. Марксизм жамият ривожини формациялар - мулк шаклига қараб фарқланадиган жамоат тузилмаларига қараб белгилайди. Бундай формациялар бешта бўлиб, улар ибтидоий жамоа тузуми, қулдорлик жамияти, феодализм, капитализм, социализм (коммунизм)дан иборат, деган фикр мавжуд эди. Мулк ҳақиқатан ҳам жамият ривожини белгиловчи салмоқли омил бўлишига қарамай, ушбу назария илмий-тавсифий хусусиятга эга, холос. Бироқ, жамият ривожининг асоси, унинг базиси сифатида мазкур назария фақат бир омил-

мулкни тан олади. Қолган икки омил - ҳокимият ва ғоя - бу назарияга кўра иккинчи даражали, устқурма вазифасини бажаради. Эндиликда жамият ҳаётида, унинг тарихида юқорида кўрсатилган барча омиллар ҳам, уларнинг қай бири айни вақтда ҳукмрон сифатида майдонга чиқишига қараб, бирламчи бўлиши мумкинлиги кўпчиликка равшан бўлиб қолди. Айнан шунинг учун ҳам С.С.Алексеевнинг қуйидаги фикрига қўшилмаслик мумкин эмас: «...Кишилик жамияти тарихини (албатта формация кўринишидаги қатъий ҳосилалар сифатида эмас, тўғрироғи, етакчи йўналишлар, умумий конструкция сифатида) аниқ уч давр, уч тарихий саҳифа: ҳокимият даври, мулкчилик даври, инсонпарварлик ғоялари даврига бўлиш мумкин. Анъанавий жамиятлар асоси бўлмиш ҳокимият даври айниқса узоқ чўзилиб, машаққатли, энг турғун давр бўлиб чиқди»29. Агар истиқбол ҳақида гапирадиган бўлсак, ғоялар, боз устига инсонпарварлик ғоялари ижтимоий ҳаёт асоси бўлиб қолиши мумкин. Ва бу ҳеч ҳам хомхаёл эмас. Маълумки, жамиятимиз тараққиётининг асосий мақсади фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборат. Ривожимизнинг ушбу босқичи одамларимиз ҳаётида эндигина кўзга ташланмокда. Бир вақтнинг ўзида у ҳам мўътадил ҳокимиятнинг, ҳам капитализмнинг ижобий жиҳатини ўзига сингдириб бормокда. Албатта, буларнинг ҳаммаси кишилик жамияти моҳиятини, унинг табиати, озодлик сари харакатини ифодаловчи инсонпарварлик ғоялари асосида рўй бермоқда. Ана шу ғоя Ислом Каримовнинг «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» китобида чиройли тасвирланган. Унда таъкидланишича, «Мустақил давлатда, тинчлик ва осойишталикда, ғоявий чалкашликлар ва «темир парда»дан халос бўлиб, биз умумбашарий қадриятларнинг энг биринчи асоси бўлган халқ инсонпарварлиги чашмаларидан қадам-бақадам баҳраманд бқлмоғдамиз.

Айни шу ҳол тараққиёт йўлидан дадил боришимиз ва бутун Инсоният билан бирлигимизнинг энг мустҳкам кафолатидир»30. 9-§. Ўзбекистон фуқаролик жамияти ҳуқуқини яратиш йўлида Республикамизда ҳуқуқий демократик жамият асослари фаол барпо этилмокда. Аввалги тоталитар тузум қусурларига кескин барҳам берилмокда. Кўппартиявийлик амалда рўёбга чиқди, танҳо мафкура ҳукмронлигига чек қўйилди. Республикада умуминсоний қадриятлар, чинакам демократия, инсон ҳукуклари ва эркинликларининг жаҳон эътироф этган қоидалари устуворлиги қарор топмокда. Ўзбекистонда ҳокимиятнинг бўлиниш тамойиллари тобора - изчил амалга ошириляпти. Республика янги парламенти – Олий Мажлиснинг қонун чиқарувчилик фаолияти ёш мустақил давлатнинг дадил қарор топиши ва ривожини ҳар томонлама юридик таъминлашга йўналтирилган. Давлат бошқарувининг янги, янада самаралироқ тизими шаклланмоғда. Президентлик бошқаруви шакли бу тизимнинг ўзагидир. Жойларда бошқарув тизими қайта ташкил этилмокда - вилоятлар, шаҳарлар, туманларда ҳокимлар институти таъсис этилган. Қонунлар устуворлиги, барча фуқароларнинг суд олдида тенг ҳуқуқлилигини таъминлашга даъват этилган суд ҳокимияти ислоҳ қилиняпти. Демак, ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ҳуқуқий ислоҳотлар республикада демократик ўзгаришларни амалга ошириш - демократия, бозор хўжалигининг ҳуқуқий асосларини яратиш ва оқибат натижада ҳуқуқий давлатни барпо этишниш туб вазифаларини бажаришга қаратилмоқда. Булар, шубҳасиз, ҳуқуқий ислоҳотларнинг асосий, биринчи даражали масалаларидир.

Шу билан бирга, албатта, стратегик мақсадни ҳам кўра билиш керак. Олий Мажлис сессиясида Президент Ислом Каримов таъкидлаганидек, «Биз шунчаки демократик жамият эмас, демократик одил жамият қурмоқчимиз». Ўз фикрига аниқлик киритиб, у давом этади: «Ана шундай давлат ва жамиятни қуриш, ҳақиқий демократик қадриятларни вужудга келтириш - бизнинг бош концепциямиз ва миллий равнақимиз асосидир»31. Айни пайтда фуқаролик жамияти албатта ҳуқуқнинг олий даражадаги ривожини тақозо этади. Ўз навбатида бундай, ҳозирги замон фуқаролик жамияти ҳуқуқий жамият бўлади, деган хулоса келиб чиқади. Лекин республикамиздаги катта ҳуқуқий ўзгаришлар, ҳуқуқий ислоҳотлардага ютуқларни қайд этган ҳолда ҳуқуқий тизимни такомиллаштиришнинг кейинги истиқболларини белгалаш ҳамда унинг устувор йўналишини аниқлаш ҳам муҳимдир. Ана шу устуворлик ҳуқуқни инсонга «яқинлаштириш»дан иборат бўлиши керак. Қонун даражасига кўтарилган давлат иродасидан ҳуқуқ инсон иродаси ва манфаатлари устувор бўлган ҳуқуқий тизимга айланмоғи даркор. Президентимиз Ўзбекистон Республикаси янги Конституциясининг муҳим афзалликларидан бири сифатида қуйидагаларни бежиз таъкидламаган: «Унда: «Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ҳамда фуқаролар олдида масъулдирлар», дейилган, яъни, фуқаролар манфаатининг устунлиги қонуний равишда мустаҳкамланган ва кафолатланган»32. Ҳозирги замон озод, демократик фуқаролик жамияти учун ғоят зарур бўлган ҳуқуқни чинакам маданий тараққиёт намунаси қиёфасига қайтариш йўллари қандай? Бу ерда масаланинг уч жиҳати муҳим аҳамиятга молик. Биринчи жиҳат - хусусий ҳуқуқни тиклаш, унинг ҳуқуқий тизимда юксак ва муносиб ўрин эгаллашини таъминлаш. Хусусий (ёки фуқаролик) ҳуқуқ шўро

тузумида ҳам шаклан, ҳам мазмунан бузилганди: фуқаролик қонунчилиги давлатлаштирилди. Аслида хусусий ҳуқуқ хусусий шахслар юридик устунлигининг олий даражада ўзига хос ҳуқуқий соҳасидир. Шахсийлаштирилган хусусий мулксиз бозор хўжалиги| мавжуд бўлмаганидек, хусусий (фуқаролик) ҳуқуқсиз ҳуқуқий мулкнинг ўзи, тадбиркорлик, иқтисодий эркинлик ва умуман эркинликнинг бўлиши мумкин эмас. Шу боисдан ҳам Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг амалга киритилиши муҳим тарихий воқеа бўлганлигини алоҳида таъкидлаш жоиз. Иккинчи жиҳат - у умумэътирофга сазовор инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига асосий белгаловчи бўган аҳамиятини беришдан иборат. Учинчи жиҳат - жамиятимиз ҳаётида судларнинг ролини ошириш. Парламентимиз сессиясида бу масала кўтарилди. «Суд ислоҳотини чуқурлаштириш, ҳокимиятнинг учинчи мустақил ва қарам бўлмаган тармоғи сифатида бутун одил судлов тизимини демократлаштириш - ҳуқуқий давлатни мустаҳкамлашнинг яна бир муҳим йўналишидир. Ижтимоий турмушимизнинг демократик институти тариқасида суднинг аҳамияти жиддий оширилиши зарур»33, деб ҳисоблайди Президентимиз Ислом Каримов. Ўйлаймизки, давлат ва ҳуқуқ назариясини ривожлантириш сари бундай йўналтирилганлик давлат ҳуқуқи фани ва амалиёти ривожининг жаҳон тамойилларига мос келади ва инсоният шу вақтгача тўплаган давлат ва ҳуқуқ назарияси асосий бойликларини тиклаш ҳамда тараққий эттиришга ҳизмат қилади. Фаробийнинг ижтимоий-ахлоқий асари, Амир Темур тузуклари, Бурҳониддин Марғинонийнинг «Ҳидоя»си, ислом қадриятлар бебаҳо бойликларимиздир. «Агар биз адолатли давлат, эркин жамият қурмоқчи бўлсак, бу олижаноб мақсадни амалга ошириш йўллари минг йиллик диний ақидалар билан муштарак эканлигини ёдда тутишимиз лозим. Бу муқаддас мақсад йўлида, керак бўлса, жон фидо қилиш зарур

деганимизда, айнан адолатли давлат ва диннинг илдизлари муштарак эканлигани унутмайлик»34.

Адабиётлар: 1 Каримов И.А.. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996, 19-20-бетлар. 2 ВенгеровА.Б. Теория государства и праеа. - М.: «Юрист», 1995, 17-бет. 3 Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4-том, Т., «Ўзбекистон», 1998, 181- 182-бетлар. 4 О возвишенном. -М., 1966, 5-бет. 5 Венгеров А.Б. Теория государства и праеа. - М.: «Юрист», 1995, 9-бет. 6 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том, Т., “Ўзбекистон”, 1996, 260-бет. 7 Философия лугатпи. Т., Узбекистпон», 1976, 305-бет. 8 Венгеров А.Б. Теория государства и права. -М., «Юрист», 1996,18-бет. 9 Ўша ерда, 18-бет. 10 Основнш задачи советского социшшстического права. М., 1938, 11 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 119-бет. 12 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1993, 67-89-бетлар. 13 Кельзен Г. Чистое учение о праве// Чистое учение о праве Ганса Келъ- ина. М.: 1987, 7-бет. 14 Бабаев В.К. Предмет и метод теории права//Общая теория права. - Нижний Новгород. 1993, 46-бет. 15. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Давлат ва хукук назарияси - умумназарий хукукий фан

Давлат ва хукук назарияси тушунчаси ва предмети

Давлат ва хукук хакида умумий тушунча

Mаъмурий хукук тушунчаси ва давлат бошкаруви

Парламент ҳуқуқи юридик фан ва ҳуқуқининг мустақил тармоғи сифатида