Ғаразли зўравонлик қотиллик ва террорчилик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси - Huquqshunoslik - Referatlar

Ғаразли зўравонлик қотиллик ва террорчилик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Ғаразли зўравонлик қотиллик ва террорчилик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси Режа: 1. Зўравон жиноятчи шахс 2. Зўравон жиноятчиларнинг ашаддий тоифалари учун тажовузкорлик 3. Гуруҳ бўлиб зўравонлик жиноятларини содир этиш

Ғаразли, зўравонлик, қотиллик ва террорчилик жиноятларини содир этувчи шахслар Ғаразли жиноятларни содир этишга мойил жиноятчи шахслар тоифалари ҳар хил бўлиб, улар сафига ўғрилик, хўжалик соҳасида ғаразли жиноятларни содир этувчи жиноятчилар ва хизмат вазифаларини ғаразли ниятда суиистеъмол қилувчи жиноятчилар ҳамда талон-торожлик жиноятларини содир этувчи жиноятчиларни киритиш мумкин 1 . Ўғрилик жинояти (ЖКнинг 169-моддаси)ни содир этувчи шахслар бир қатор умумий томонларга эга бўлиб, улар жиноятчиларнинг ижтимоий жиҳатдан энг тубан тоифасига кирадилар. Уларнинг жиноий хатти- ҳаракатлари бошқа тоифадаги жиноятчиларникига қараганда анча олдин юзага келади. Ўғрилар катта жиноий тажрибага, ғайриижтимоий хулққа оид шаклланган қарашлар ва кўникмаларга эга бўладилар. Уларнинг бу хулқи барқарор жиноий йўналишга эгалиги билан ажралиб туради. Ўғрилар одатда безори ва майхўр бўлиб, эҳтиёж ва манфаатлари ниҳоятда чекланган ва содда, ижтимоий қадриятлардан бегона бўлган шахслардир. Ўғри – қонундан вақтинча чекинган инсон эмас, балки инсофсиз, одатда оилада ва микромуҳитда ахлоқий меъёрларни рад этиш, муҳтожлик, ижтимоий рад этилиш ва ижтимоий назоратнинг паст даражаси шароитида шаклланган барқарор салбий хислатлар тизимига эга бўлган иродаси бўш шахс. Хўжалик ва хизмат соҳаларида ғаразли ниятда жиноят содир этувчи жиноятчи шахслар тоифаларини эса алоҳида гуруҳга киритиш лозим. Уларга қўшиб ёзиш, алдаш, ноҳақ равишда олинган мукофотлар ва шу кабилар орқали амалга ошириладиган тор гуруҳий манфаатлар хосдир. Бунда руҳий ҳимоянинг муайян тоифаси – ғайриқонуний фирибларини «иш манфаати», «хизмат бурчи» билан ниқоблаш ҳосил бўлади. 1 Қаранг: Еникеев М.И . Юридическая психология. – СПб., 2005. – С. 80.

Талон-торожлик жиноятлари эса кўп ҳолларда мансабдор шахслар томонидан содир этилиб, порахўрлик, харидорларни алдаш, сифатсиз маҳсулот ишлаб чиқариш, қалбаки ҳужжатлар ясаш, фирибгарлик ва бошқа жиноятларда намоён бўлади. Давомли талон-торожликлар талон-торож қилувчиларда назорат-тафтиш хизматларини алдашнинг «профессионал» усуллари борлигидан далолат беради. Талон-торожлик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифасининг маълум бир қисмининг маълумот даражаси юқори. Маълумот даражаси жиноий хатти-ҳаракатнинг хусусиятида, талон- торожлик содир қилиш усулларида маълум даражада намоён бўлади. Талон- торожликнинг нисбатан юқори маълумотга эга бўлган бундай тоифадаги шахслар томонидан содир қилинишининг мураккаблиги, амалга оширилаётган ҳар бир ҳаракатни бирма-бир олдиндан ҳисоб-китоб қилиниши ва олдиндан кўра билиш қобилияти, керакли алоқаларни ўрнатиш, иштирокчиларни танлаш, уларни ҳар бирига ажратиб берилган ролни аниқ бажарилишини ташкил қилиш ва таъминлаш билан боғлиқдир. Санаб ўтилган ҳолатлар бажарилаётган ишнинг барча нозик томонларини чуқур билишга кераклича имкон берадиган юқори даражадаги профессионал билимнинг мавжудлиги ҳақида гувоҳлик беради 2 . Аксарият мансаб талон-торожликлари норасмий гуруҳлар динамикаси қонунлари бўйича шаклланадиган жиноий гуруҳ таркибида содир этилади. Бунда кўплаб гуруҳлараро алоқалар шаклланади, ички руҳий кўникмалар ҳосил бўлади, меҳнат вазифалари («фойдали» ва «фойдасиз» иш) ва бошқа одамларни («керакли» ёки «кераксиз» одам) танлаш режаси ишлаб чиқилади. Ўз жиноятларини яширишдек доимий зарурат «икки томонлама ҳаёт кечиришга», бузилган моддий эҳтиёжларни қондириш усулларини намойишкорона «оддий» ҳаёт кўринишлари билан ниқоблашга олиб келади. Барча ғаразли жиноятчиларда умумий асос – ғаразли майлларининг барқарорлиги мавжуд. Ғараз – энг барқарор, йўқ қилиш қийин бўлган 2 Қаранг: Исмиолв И . Аҳолидан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиб олишдаги талон- торожликларнинг тавсифи. – Т., 1993. – 21–22-б.

инсоний қусурлардан бири, яъни шахснинг барқарор салбий йўналганлигининг тизим ҳосил қилувчи омили ҳисобланади. Ғаразли жиноятлар шахснинг умумий ғаразли йўналганлиги билан содир этилади. Бу эса шахс хулқининг тизим ҳосил қилувчи омили ҳисобланади. Ғаразли жиноятларнинг сабабларини шахснинг ғаразли мақсадларини шакллантирадиган омиллардан излаш лозим. Зўравонлик жиноятларини кўпчилик ҳолларда маданий-билим даражаси паст бўлган шахслар содир этади. Зўравон жиноятчи шахс (жисмоний куч ишлатиб жиноят содир этишга мойил шахс) одатда тарбиянинг асосий соҳалари – оила, ўқув юрти, ишлаб чиқариш жамоасидаги камчилик ва нуқсонларни акс эттирувчи паст даражадаги ижтимоийлашув билан ажралиб туради. Ушбу шахснинг мотивацион соҳасига эгоцентризм (худбинлик), жамият вакилларининг бир қисми билан барқарор низолашув ва ўзини оқлашга бўлган интилишнинг мавжудлигидир. Бу ерда, аксарият ҳолларда, алкоголь жиноий мақсадни фаоллаштирувчи омил ҳисобланади. Жиноий қасд ҳосил бўлиш механизмини аниқлашда жиноятчиликнинг умумий қонуниятларини билиш билан бир қаторда жиноятчининг шахсини чуқур ўрганиш ҳам зарур. Бунга кўп жиҳатдан ушбу индивид кирадиган ижтимоий гуруҳлар билан танишиш ёрдам беради. Ушбу шахснинг яқинлари ўртасида ҳукмронлик қилаётган ўзаро муносабатлар таркибини ўрганиш, бу шахс аъзо бўлган ижтимоий гуруҳлар психологиясини билиш, шахс билан жамият ўртасидаги алоқани, индивидуал ва ижтимоий онг алоқасини аниқлаш зарур. Ҳар қандай инсоннинг ижтимоий қиёфаси кўп жиҳатдан унинг микро олами мазмуни билан боғлиқ бўлиб, ушбу микро оламнинг психологик тузилиши индивидуал хулқ учун кучли катализатор бўлиб хизмат қилади. Жуда кўп ҳолларда хулқнинг хусусияти атроф-муҳитдаги ахлоқий меъёрларнинг мазмунига боғлиқ бўлади. Зўравонликка асосланган жиноятларнинг содир этилишида ижтимоий муҳит билан нормал ўзаро алоқаларнинг бузилиши, кучли низоли вазият

сабаб бўлади. Кўпинча низоли вазиятнинг «юқиши» гуруҳий безорилик ҳаракатлари ва катта шахслар гуруҳларининг оммавий тартибсизликларида иштирок этиш жараёнида юз беради. Низоларнинг бундай тури беқарор психикага эга бўлган, ҳуқуқий онги паст, умумий маданият даражаси суст, осон қўзғалувчан, оломондаги шахсларнинг таъсирига тез берилувчан шахсларга хосдир. Бир инсоннинг безорилик ҳаракатлари бошқа шахслар учун эмоционал сигнал ёки тақлид учун намуна бўлиб хизмат қилиши мумкин. Шу сабабли зўравонлик жиноятларини содир этувчи шахсларнинг асосий хусусияти – ижтимоий қадриятларининг нуқсонли эканлиги, ҳиссий тўмтоқлик, ғайриихтиёрий тажовузкорликда намоён бўлади. Қотилликда, баданга шикаст етказишда, қийнаш, номусга тегиш, безорилик ҳаракатлари содир этишда айбдор шахслар ниҳоятда ижтимоийлашмаганлиги, ғайриижтимоий хулқий кўникмаларининг шаклланганлиги билан ажралиб турадилар. Уларнинг хатти-ҳаракатларига ашаддий худбинлик (эгоцентризм), қўққисдан юзага келадиган истакларни дарҳол қондиришга интилиш ва сурбетлик хосдир. Улар зўрликни низоларни ҳал этишнинг ягона воситаси деб биладилар. Уларга психологик ҳимоя воситаларидан кенг миқёсда фойдаланиш, яъни ўзларининг ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларини оқлаш, айбни жабрланувчига ва ташқи ҳолатларга тўнкаш хосдир. Ашаддий зўравонлик жиноятларини содир этувчи шахслар бир қатор шахсий-типологик, психологик хусусиятларга эга бўладилар. Булар: – атрофдаги шахсларни доимо ўзига душман сифатида қабул қилиш; – энг кичик шахсий муваффақиятсизликлардан ҳаддан ташқари таъсирланиш, уларни ижтимоий жиҳатдан мос (адекват) баҳолашга қобилиятсизлик; – –жамиятдан бегоналашганлик (аутиклик);

– ҳиссий жиҳатдан ниҳоятда беқарорлик, патологик даражадаги жиззакилик, қасоскорлик, руҳий нотайинлик, кайфиятнинг тез ўзгариши; – – даъвогарлик даражасининг ниҳоятда юқорилиги; – экстремал вазиятларда бўлишга мойиллик, уларни фаол юзага келтириш; – ўзини кўрсатишга бўлган мойиллик; – ўзларига хос ҳиссий нуқсонларни доимо яширишга интилиш ва ҳоказо. Ушбу тоифадаги жиноятчиларнинг салбий хислатлари ижтимоий назорат етарли бўлмаган, ниҳоятда салбий микромуҳит шароитида шаклланади. Ушбу хулқ шаклланишининг муҳим омилларига қуйидагилар киради: – болаликдаги эмоционал зўриқиш; – оила ва ижтимоий фойдали гуруҳлардан ажралиш. Шу нуқтаи назардан зўравонликка асосланган жиноятларда кўпинча шафқатсиз тажовузкорлик хусусияти намоён бўлади, оғир жисмоний ва руҳий шикастлар етказилади. Тажовузкор хулқнинг бу типи шахснинг чуқур бузилганидан, шахсда тажовузкор хатти-ҳаракатга ва одамларга зарар етказишга бўлган мойилликнинг шаклланганидан, шахснинг ўзини назорат қилиш қобилияти ниҳоятда паст даражада эканидан далолат беради. Ушбу шахсларнинг хулқига қуйидаги хусусиятлар хосдир: • ўзини тажовузкор интилишдан тия олмаслиги; • низонинг қай йўналишда ривожланиши ва тажовузкор ҳаракатларининг оқибатларини кўра олмаслик; • низоли вазиятдан чиқиш усулларини билмаслиги. Бироқ, вояга етмаганлар содир этадиган зўравонлик жиноятларининг аксарияти ғайриихтиёрий тажовузкорлик, жиноийлашган гуруҳ шароитида руҳий таъсирга берилувчанлик билан боғлиқдир.

Ғаразли зўравонлик жиноятларида тажовузкорликдан кўпинча фақат ғаразли мақсадга эришиш воситаси сифатида фойдаланилади. Зўравонлик жиноятларида эса биринчи ўринга адоватли тажовузкорлик чиқади – тажовуз, бировга зиён етказиш биринчи мақсадга айланади. Зўравонликнинг давомийлиги ва шафқатсизлиги бу ўринда жиноий мақсад – жиноят қурбонини таҳқирлаш, унга рашк, қасос, ўзини кўрсатиш мақсадида оғир азоб бериш кабиларга боғлиқ бўлади. Гуруҳ бўлиб зўравонлик жиноятларини содир этиш кўпинча гуруҳ, гуруҳий анъаналар ва руҳий таъсирлар натижасида содир этилади. Зўравон жиноятчининг барқарор ашаддий тоифаси доимий тажовузкорлик йўналиши, қўпол куч ишлатиш стереотипининг шакллангани билан ажралиб туради. Унинг учун ташқи муҳитда доимо баҳона топилади. Зўравон жиноятчиларнинг ашаддий тоифалари учун тажовузкорлик – ўзини кўрсатишида устунлик қилувчи усул, қилмишнинг шафқатсизлиги эса ягона мақсад. Хулқнинг бу типи жиноийлашган микромуҳитда барқарор ўз эътирофини топади. Зўравонликка асосланган жиноят қурбонларининг ғаламис хулқи виктим хулқ деб аталади (лотинча viktima – қурбон). Виктим хулқ – енгилтак, ҳаддан ташқари ишонувчан ёки ахлоқсиз, жанжалкаш, жиноят содир этилиши учун баҳона бўлувчи хатти-ҳаракатдир. Виктимлик жиноят қурбонининг жинси, ёши, шахсий ва ижтимоий мавқеи билан боғлиқ умумий ҳамда шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари – ишонувчанлиги, билимсизлиги, иродасининг сустлиги, жиноятчига руҳан тобелиги, эксцентриклиги, таваккалга мойиллиги, шахсий жанжалкашлиги билан боғлиқ бўлган махсус турларга бўлиниши мумкин. Безори зўравонлар тоифасида жисмоний куч ишлатиб, безорилик содир этишга мойил, барқарор салбий одатлари бўлган, жамоат тартибини мунтазам бузадиган ёшлар устунлик қилади. Одатда бу шахслар ахлоқ ва маданиятга зид тарзда вақт ўтказиш, руҳий кайфиятини юқтириш ҳамда

ғайриижтимоий мисолларга тақлид қилиш шароитида жиноят содир этадилар. Уларга хос умумий руҳий хусусиятлар қуйидагилардан иборат: беодоблик, ниҳоятда тажовузкорлик, жиззакилик, масъулиятсизлик, зўравонлик ҳаракатлари жазосиз қолишига ишониш, юқори даражадаги даъвогарлик, ўз ҳаракатларини оқлаш. Барча зўравонлик-безорилик жиноятларига умумий психологик ва ахлоқий асос – бошқа одамлар ҳаёти, соғлиғи ва қадр-қимматининг қадрсизланиши хос. Аёлларнинг жиноий зўравонлик хатти-ҳаракатлари ўзининг баъзи психологик хусусиятлари билан ажралиб туради. Аёлларнинг зўравонликка асосланган жиноятчилиги ҳажмига кўра эркакларникидан анча кам. Аёллар хулқи воқеликнинг айрим ҳодисаларини кескинроқ қабул қилиши, уларга кўпроқ ҳиссиёт билан жавоб бериши, шахслараро муносабатларнинг айрим ҳолатларига каттароқ аҳамият бериши билан ажралиб туради. Аёллар кескин низоли вазиятларда руҳий шикастланишга кўпроқ мойил бўладилар, улар оиладаги келишмовчилик ва низоларни кескинроқ ҳис қиладилар. Улар хавотирга кўпроқ тушиб таҳдид солаётган хавфни юқори баҳолашга мойил бўладилар. Юқори даражадаги ҳиссийлик (сенситивлик), оилавий ишларнинг кўплиги уларда юқори даражадаги руҳий зўриқишнинг барқарор фонини ҳосил қилади. Аёллар орасида руҳий аномалиялар даражаси юқорироқ. Аксарият жиноятчи аёллар тез таъсирланишлари, ижтимоий ўзаро муносабат нуқсонлари, чиқиша олмаслик, асабийлик жиҳатлари билан ажралиб турадилар. Улар тажовузкор ҳаракатларида кўпинча тасодифан қўл остида бўлиб қолган нарсалардан фойдаланадилар. Бироқ, аёллар қасддан қилинадиган оғир жиноятларини одатда пухта ўйлаб, ниқоблашга ҳаракат қиладилар. Шахсга қарши оғир жиноятларни кўпинча хатти-ҳаракатлари эркакларникига ўхшаш аёллар содир этадилар. Зўравонлик жиноятларига жинсий жиноятлар ҳам киради. Бундай жиноятларда устунлик қилувчи руҳий хислат жинсий тажовузкорлик –

жиноят қурбонига жинсий зўрлик ва жисмоний зарар етказиш, кўп ҳолларда ҳаётдан маҳрум қилишдир. Бу шахсда психик нуқсонлар борлигидан далолат беради. Мазкур нормадан оғишлар жинсий жиноятчиликнинг шартшароити ҳисобланади, аммо унинг сабаби эмас. Бундай шахсларнинг аксарияти қонундан четга чиқмасликка ҳаракат қиладилар. Жинсий жиноят – номусга тегиш, аёлни жинсий алоқага мажбурлаш, жинсий етуклик ёшига етмаганлар билан муносабатга киришишдир (ЖКнинг 118, 121, 128-моддалари). Энг хавфли жинсий жиноят – номусга тегиш – жисмоний куч, таҳдид ёки жабрланувчининг чорасиз аҳволидан фойдаланиб содир этишдир. Бундай жиноят учун юридик жавобгарлик 14 ёшдан бошланади. Ушбу жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги аёлнинг жинсий эркинлигини қўпол равишда менсимаслик, жиноятчи ҳаракатларининг зўравонлик хусусиятига эгалиги, жабрланувчига маънавий ва жисмоний зарар етказилиши, кўп ҳолларда руҳий ва жисмоний соғлиғининг бузилишидан иборат. Шундай қилиб, зўравон жиноятчилар қадриятли-мотивацион ва руҳий бошқарув соҳасида бир қатор типик бузилишларга эга бўладилар. Воқеликни улар ижтимоий тақиқларга таъсирчанлик кескин пасайган шароитда акс эттирадилар. Ҳар бир зўравонлик жиноятининг асосида бир қатор сабаб ва шарт- шароитлар, индивидуал-биологик, руҳий ва ижтимоий-психологик омилларнинг уланиши ётади. Қотиллик жиноятларини содир этган шахслар психологияси ҳақида тўхталиб ўтадиган бўлсак , уларда бошқа шахсларга нисбатан ниҳоятда тобеликни кузатиш мумкин. Қотиллар эркин ҳаётга мослашиши қийин бўлган шахслар тоифасига кирадилар. Жиноят факти – жиноят қурбони билан алоқадан чиқиш улар учун хатти-ҳаракатнинг деярли имкони йўқ усули эканлигини кўрсатади. Шуни назарда тутиш лозимки, бу тобелик нафақат жиноят қурбони билан алоқада, балки бошқа биров билан алоқада

ҳам амалга ошиши мумкин, ўшанда жиноят учинчи шахсга тобелик билан боғлиқ бўлади. Қотиллик жиноятларининг келиб чиқишидаги асосий омиллардан бири – жиноятчини бошқа шахсларнинг рад этиши натижасида унинг мустақил бўлиш қобилиятини чекланиши (блокланиши) 3 . Қотиллик жиноятларининг аксарияти тўғри қасд билан содир этилади, тажрибанинг кўрсатишича, уларнинг 1/3 қисми аввалдан режалаштирилади. Ўз навбатида қотиллик жиноятларини қуйидаги туркумларга ажратиш мумкин. Тасодифий қотил жиноятчилар . Улар ўзларининг руҳий ҳолатларини бошқаришларида нуқсонлари мавжудлиги билан ажралиб турадилар. Жабрланувчини ўлдириш улар учун фожиали тасодифдир. Лекин, аслида, бу тасодифий эмас. Бу ерда шахснинг мураккаб, низоли вазиятдан ижтимоий мослашган ҳолда чиқиб кета олмаслиги намоён бўлади. Одатда бундай қотилликлар узоқ вақт тўпланиб борадиган салбий ҳис-туйғулар, зўриқишлар замирида юз беради. Индивид ҳимояланишнинг ахлоқий-ижобий ва қонуний усулларини билмаган ҳолда чидаб бўлмас тушкунлик, жуда оғир аҳволининг чорасизлиги, ҳаётий зиддиятлардан қонуний йўл билан чиқиш мумкинлигига ишонмаслик натижасида охирги чорадан фойдаланади. Бунда одатда жабрланувчи инсоний муносабатларнинг оддий асосларини узоқ вақт ва қўпол равишда бузади, жиноят содир этилишига шароит яратади. Айрим тасодифий қотилликлар қўққисдан, фавқулодда вазиятларда, айниқса аффект (ҳиссий портлаш) ҳолатида содир этилади. Халқ онгида лаънатланган ашаддий қотиллар ҳамда эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш ўртасида катта ахлоқий-психологик фарқ борлигини инобатга олиш лозим. Ушбу жиноятлардаги айни бир хил жиноий натижа жиноятчиларнинг турли даражадаги ижтимоий хавфлилиги, ахлоқий-психологик хусусиятлари билан боғлиқдир. 3 Қаранг: Самовичев Е.Г. Убийство: психологические аспекты преступления и наказания. – М., 1998.

Аксарият қотилликлар маиший асосда, ғайриихтиёрий, баъзан ниҳоятда арзимас сабабларга кўра содир этилади. Бу тоифадаги қотиллар кўпинча ўч олинмаган аламлар узоқ вақт тўпланишининг натижаси ҳисобланади. Шахсий мағлубият (ҳақорат, қўпол тарздаги хўрлаш, дўппослаш) ҳолатларида шахс вазиятга батамом тобе бўлиб, натижада ўзини ўзи бошқаришга қобилиятсиз бўлиб қолади. Кўп ҳолларда қотилларнинг ҳаёт йўли тажовузкор хулқ тажрибасининг узоқ вақт тўпланиши билан кечган. Ашаддий қотил жиноятчилар барқарор ғайриижтимоий қарашлари, йўналишлари билан ажралиб турадилар. Уларнинг ахлоққа зид ишлари, салбий эҳтиёжларининг устунлиги зўравонлик ҳаракатларининг ниҳоятда қўпол усулларини келтириб чиқаради. Улар, одатда, илгари судланган, озодликдан маҳрум қилиш жойларида қайта ижтимоийлашмаган (тарбияланмаган) ва сезиларли ижтимоий ўринга эга бўлмаган шахслардир. Уларнинг кундалик хулқи жиноятга яқин туради, ғайриижтимоий, жиноий субмаданият шароитида амалга ошади. Улар ташқаридан бўладиган ҳар қандай таъсирни ўзига нисбатан ҳужум деб ҳисоблайдилар, «тўғри», ҳамма иши жойида одамларга нафрат билан муносабатда бўладилар. Улар сурункали равишда ҳиссий-руҳий зўриқиш, хавотирларни ҳис қилиб, арзимаган сабабларга кўра тажовузкор ҳаракатларга тайёр турадилар. Қўпол, зўравонлик билан, жиноий усулда ўзини кўрсатишга бўлган мойиллик, чуқур ғайриижтимоий бузилишлар – ашаддий қотилнинг асосий психологик хусусиятидир. Бугунги кунда жамиятимизга хавф солаётган ҳодисалар ичида террорчилик хавфи алоҳида ўрин тутади. Террорчилик энг мураккаб ва хавфли ҳолатларни ўз ичига қамраб олади ҳамда жамиятга катта хавф туғдиради. Террорчилик одамларда ёвузлик ва қўрқув ҳиссиётини пайдо қилади.

Террорчилик («террор» лотинча сўз бўлиб, «даҳшат» деган маънони англатади) Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 155-моддасида назарда тутилган ва портлатишлар, ўт қўйишлар ёки одамларнинг ҳалок бўлиши, катта мулкий зарар келтириш ёхуд ижтимоий хавфли оқибатларга олиб келиш хавфини туғдирувчи бошқа ҳаракатлар содир этишдан иборат бўлган ва жамоатчилик хавфсизлигига қарши қаратилган жиноят. Мазкур ҳаракатларнинг жамоат хавфсизлигини бузиш, аҳолини қўрқитиш ёхуд ҳокимият органларининг қарор қабул қилишига таъсир ўтказиш мақсадида амалга оширилганлигига, шунингдек, ана шу мақсадларда амалга оширилиш хавфи мавжудлиги ушбу жиноятнинг муҳим жиҳатларини ташкил этади 4 . Террорчилик психологик таъсир этиш воситаларидан биридир. Террорчилик жиноятларини содир этувчи шахсларнинг асосий мақсади ҳам инсонлар онгида қўрқув ҳиссини пайдо қилиш, жамиятда мураккаб вазиятларни юзага келтиришдан иборат. Одамлар онгида қўрқув ҳиссини пайдо қилиш унинг асосий моҳияти саналади. Уларнинг асосий объекти ким террор қурбони бўлгани эмас, балки кимнинг тирик қолганидир. Террорчиликдан кўзланган асосий мақсад одам ўлдириш эмас, тирик қолган шахсларни руҳан синдиришдир. Шу нуқтаи назардан бугунги кунда жамиятда содир этилаётган террорчилик актлари бутун инсоният учун энг хавфли бўлган ҳодисалардан бири ҳисобланади. Террорчи шахс – доимий, узлуксиз ҳаракатга ва беқарор психологик хусусиятга эга бўлган индивид. Бундай яхлитлик ёки мақсадга интилиш психологик беқарорликнинг баъзан нормадан оғиш, эсҳушидан ажралиш даражасида намоён бўлади Шу нуқтаи назардан ҳозирги кунда террорчи шахси ва террорчилик хатти-ҳаракатларини юзага келтирувчи психологик механизмлар тўлиқ ўрганилмаган, шу боис терроризмга қарши курашиш ва унинг олдини олишда психологик билимлар муҳим аҳамият касб этади. 4 Қаранг: Юридик энциклопедия // Проф. У.Таджиханов таҳрири остида. – Т., 2001. – 434-б.

Террорчилик жиноятларини содир этувчи шахсларнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, бу, одатда, диний фанатлар, замонавий цивилизация ва маданиятга бўлган муносабат, бошқа эътиқодларга ва бошқача фикрловчиларга ғаразлик билан қарашда намоён бўлади. Кўпчилик террорчилар ёшлигидаёқ она меҳридан маҳрум бўлган шахслардир. Уларнинг кўпчилигида қулоқ аъзолари хасталикларининг кўплиги кузатилган, шунингдек, уларга тажовузкорлик ва душманлик муносабатида бўлиш, руҳий-физиологик ривожланмаганлик, ёшликда олинган жароҳатлар таъсири ва турли туғма касалликлар ҳам хосдир. Уларнинг кўпчилиги кўзга ташланувчи нуқсонлари билан ажралиб туради ва шу қатори, моҳирона ҳимояланишга қодир артистлик қобилиятлари ҳам шаклланган. Кўпчилигида юқори ғоя таъсирида бўлиш «касаллиги» мавжуд, шу боис террорчилик ҳаракатларини содир этишга онгли равишда қўл уради ва унинг оқибатини жуда яхши англаган бўладилар. Террорчиларнинг аксарият кўпчилиги ёшлигида турли кўринишдаги менсинмаслик, камситиш, хўрлик ҳолатларига дуч келганлар ва шахсининг тўлиқ шаклланмаганлиги билан ажралиб турадилар 5 . Террорчилик жиноятларини содир этувчи шахс табиатига қуйидаги сифатлар хосдир: 1) тажовузкорлик ва шафқатсиз (қаттиққўл)лик; 2) ўз-ўзини қуйи баҳолаш. Террорчи гуруҳ индивидга психоижтимоий тенглаштириш камчиликларидан халос бўлишга ёрдам бериш мақсадида психо-барқарор вазифани бажаради; 3) ўзини оқлаш. Сиёсий мафкуравий мотивлар одатда шахсни яширин эҳтиёжларини ташкил этиш сифатида намоён бўлади. 4) шахсий ва эмоционал шаклланмаганлик кўпгина террорчиларга ўзига хос имкониятлардан ташқари талаблар қўйиш, якка ҳокимлик, одатда 5 Қаранг: Антонян Ю.М . Терроризм: криминологическое и уголовноправовое исследование. – М., 1998. – С. 231.

назарий ва сиёсий қизиқиш, ҳуқуқий юзаки идрок этиш натижаси ҳисобланади; 5) агрессив паранойи, ўзига тўғри баҳо бера олмаслигини тушунтиришни ташқи омиллардан қидириш ва ўз муваффақиятсизлиги, жавобгарликни вазиятга юклашга мойиллик; 6) террорчи ташкилотларга, унинг вазифа ва идеалларига кўркўрона содиқлик; 7) етарли даражада ақлий ривожланмаганлик, қизиқишларнинг етарли даражада англанмаганлиги, билим даражасининг пастлиги; 8) юқори агрессивлик, доимо ўз «мен»лигини ҳимоя қилиш, ўз фикрини тасдиқлашга интилиш, бошқа инсонларнинг истак ва ҳиссиётларига етарли эътибор бермаслик ва фанатизм; 9) шошқалоқлик, ўзгарувчанлик ва иккиланиш ва ҳоказо. Террорчилар бўлиб, одатда, носоғлом оилалардан чиққан, шахснинг ижтимоий патологик ривожланишига эга бўлган, жамиятда ўз ўрнини топа олмаган одамлар, иш ўрнини йўқотган ёки унга эга бўлмаганлар, яқин кишиларини йўқотганлар, жисмоний имконияти чегараланган шахслар, оғир психотравмаларни бошидан кечирганлар, террорчи ёки диний анъаналарга риоя қиладиганларнинг қариндошлари, фарзандлари ёки неваралари бўлиши мумкин. Ёш хусусиятларига кўра, террорчи гуруҳлар, одатда, 16–35 атрофидаги ёшлардан иборат бўлади. Психолог олимлар шахсларни террорчилик йўлига кириши учун ундовчи мотивларга айланадиган бир қатор шахсий мойилликларни ажратадилар 6 : – ўз «мен»ини доимий равишда ҳужумкорлик – ҳимояга тайёргарлик орқали мудофаа қилишга тайёр туриш; – етарли бўлмаган шахсий мослик, ўз-ўзини қуйи баҳолаш; 6 Қаранг: Психология о терроризме (Материалы «круглого стола») // Психологический журнал. – 1995. – № 4. – С. 15–17.

– гуруҳга ёки гуруҳий айнанликка бўлган кучли эҳтиёж; – ўзининг омадсизликларига жамиятни айбдор билиб, ижтимоий адолатсизликни бошдан кечириш; – ижтимоий яккаланиш ва бегоналашув, жамиятнинг бир чекасида бўлиш ҳисси, ҳаётга ва келажакка қизиқишнинг сўниши. Юқорида келтирилган фикрларни террорчилик жиноятларини содир этувчи шахсларнинг умумлашган психологик профили деб бўлмайди. Шу ўринда террорчи гуруҳларга киришда бир қатор сиёсий-мафкуравий мотивлар муҳим аҳамият касб этишини ҳам унутмаслик керак. Лекин улар кўпроқ чуқур шахсий мотивларни такомиллаштириш шакли ҳисобланади. Террорчилик жиноятларини содир этувчи шахсларни қуйидагича классификация (туркумлаш) қилиш мумкин мумкин: Ташкилотчилар. Ушбу категорияга тегишли бўлганларни генетик террорчилар ёки инсонлар дейиш мумкин, улар ёшлик давридан террорчилик фаолияти билан шуғулланишга мойил бўлган шахслардир. Ҳозирги замон тиббиёти нуқтаи назардан олиб қарасак, генетик террорчилар мия структурасининг туғма ёки ёшлигидаги оғишлари натижасида ҳокимиятни қўлга олиш, бошқариш каби иллатларга мубтало бўладилар. Уларда сиёсий ёки ижтимоий кўринишдаги ҳокимиятга эришиш поғонама-поғона эмас, балки умуминсоний қадриятларга зид бўлган ваҳшиёна хатти-ҳаракатлар орқали амалга оширилди. Ташкилотчилар ўз навбатида қуйидаги типларга бўлинади: а) мафкуравий фанатлар типи . Булар террорчиларнинг жуда хавфли типи ҳисобланади, шахсий эътиқодлари (диний, мафкуравий, сиёсий), шунингдек, дунёқарашлари, гуноҳсизлиги ҳамда инсонларнинг тақдирини бошқариш мумкинлигига ишонадилар. Ушбу тоифадагилар нотиқлиги, юқори ақлий даражаси ва бошқа одамларга самарали психологик таъсир эта олиш кўникмаси мавжудлиги билан ажралиб туради;

б) бевосита ташкилотчилар типи – маълум маънода барқарор ва совуққон тип. Аниқ терактлар, бир қанча олдиндан ўйланган ва режалаштирилган террорчилик фаолиятларини ғоявий таъминланганлик ва эмоционал қатъиятлилик билан амалга оширади. Лидер, ушбу фаолиятдан ташқарида бўлишни маъқул кўради; в) намойишкорона тип – очиқчасига жанговар бошқарувчи, мақтанчоқ ва ўзини яхши кўрувчи «давюрак-жангчи» типаж. Барча нарсалар ва ҳаммага нафрат кўзи билан қараб лаззатланади, ўзининг буюклигига ишонади ва одамларни ишонтиришга ҳаракат қилади. Таъминловчилар категориясига турли кўринишдаги ноқонуний ёки жиноий йўллар ёрдамида моддий маблағ йиғиш билан шуғулланувчи шахслар кирадилар. Булар ҳам қуйидаги типларга бўлинади: а) ёлловчи тип – бошқаларни террорчи ташкилотларга жалб қилувчи шахс. Юқори ва тез психологик алоқа ўрнатишга мойил, психотехнологик кўникмаларга эга, ишонтириб (гипноз) таъсир қилиши билан ажралиб туради. Ушбу тоифадагилар террорчилик ташкилотларида энг кучли бўғин ҳисобланиб, уларнинг вазифалари таъсирга тез берилувчи одамларни аниқлаш ва топиш ҳамда уларга психологик таъсир ўтказишдан иборат; б) терактларни тайёрловчилар типи асосан собиқ махсус хизмат ходимлари бўлиб, улар икки ёки ундан ортиқ давлатларда махсус хизматларда тайёргарликдан ўтган шахслар ҳисобланади. Уларда узоқ йиллар давомида қўпорувчилик, баъзан эса антитеррорчилик фаолияти билан шуғулланиш натижасида террорчи шахсларга хос бўлган психологик сифатлар шаклланган. Улар ёши жиҳатидан ёки бирорбир бошқа сабаблар орқали давлат хизматида олиб бораётган хизматининг ижтимоий йўналганлигини ўзгартириб борадилар: улар одатий фаолият билан «душман тарафи» бўлиб шуғулланадилар. Бундай махсус хизмат ходимларининг маънавий-ахлоқий, инсоний принциплари қўпорувчилик фаолияти билан узоқ йиллар давомида шуғулланиши натижасида йўқ бўлиб кетган. Ижтимоий йўналганликнинг ўзгаришида асосий ролни «моддий манфаат»

ўйнайди. Террорчиликда ушбу фаолият билан шуғулланувчилар учун давлат хизматига қараганда бир неча баробар кўп ҳақ тўланади; в) педагог-мураббийлар терактларни тайёрловчилар билан бир жабҳада фаолият кўрсатадилар. Бу шахслар террорчиликнинг барча мутахассисликлари бўйича инструкторлик фаолияти билан шуғулланадилар. Одатда улар бойлик гирдобига тушган собиқ махсус хизмат ходимларидир. Педагог-мураббий террорчиларнинг профессионал фаолияти ўзгармайди. Улар илгари террорчиликка қарши курашишни ўргатган бўлсалар, эндиликда эса, ўтмишдаги тажрибаларига суянган ҳолда, ўзларининг собиқ шогирдларига қарши курашишни ўргатадилар; г) технологлар ҳам террорчи ташкилотларнинг аъзоси бўлиб, уларнинг асосий вазифаси терактларни содир этишнинг техник жиҳатларини таъминлаш ҳисобланади. Улар аниқ террорчилик хатти-ҳаракатларини содир этиш учун шарт-шароитлар тайёрлаш ва портловчи мосламаларни яратиш соҳасида техник ҳамда бошқа малакаларга эга бўладилар. Кимдир террорчилар учун сохта ҳужжатлар тайёрлайди, кимдир транспорт воситаси ва самолёт учун чипта билан таъминлайди, бошқалари эса уй-жой ва портловчи мосламалар учун омборхоналар тайёрлайди. Бажарувчилар . Бу тоифадаги шахслар террорчи ташкилотнинг энг қуйи поғоналарида турадилар ва уларнинг асосий вазифаси бевосита терактларни амалга ошириш ҳисобланади. Булар портловчи мосламани портлаш жойига олиб борувчи, масофада туриб портловчи мосламани ҳаракатга келтирувчи ва, ўлимдан қайтмайдиган йўл кўрсатувчи, ўзини «қурбонлик» ёки «шаҳидлик» келтирувчи аёл ва эркак аъзолардир. Буларга қуйидаги типларни киритиш мумкин: а) тажавузкор тип . Ушбу тоифадаги одамлар зўрлашга, ўлдиришга ҳамма нарсани бузишга ва ҳаммани қўрқитишга хос тажовузкор хулққа эга. Террор улар учун эмоционал қониқишнинг асосий усули ҳисобланади. Ушбу категориядагилар «қотиб қолган» (отмарозка), умуман маънавиятсиз,

ваҳший, рағбатлантириш учун ишловчилар бўлиб, улар учун кимни сўйиш ва кимни отишнинг умуман фарқи йўқ; б) фанатик тип – террорчиларнинг энг хавфли типларидан бири бўлиб, терактларни содир этишга боришида ўз ўлимига олдиндан ва онгли равишда тайёрланадилар; в) зомбилаштирилган тип – ўз жонига қасд қилиш вазифасини идеал тарзда бажарувчилар. Таъсирга берилиш натижасида дастурлаштирилган автомат сифатида ҳаракат қилади. Вазифани бажаришда тез фикрлайди ва қўрқувни ҳис қилмайди; г) қасоскор типнинг асосий мотиви ўзи учун, яқинлари ёки дўстлари ҳамда ягона эътиқоддошлари учун қасос олиш ҳисобланади. Ушбу тип ичида кўпроқ ўспиринлар ва аёллар учрайди; д) авантюрист тип – қаттиқ сиёсий эътиқод ва барқарор сиёсий йўналишга эга бўлмаган одам. Ушбу тоифадаги одамнинг бошқалардан фарқи шундаки, у якка ҳолда ҳаракат қилади 7 . Ўз навбатида, «бажарувчиларни» ўз жонига қасд қилувчи-террорчилар тоифасига киритиш мумкин. Ушбу тоифадаги одамларда ўлиш ва ўлдиришга хоҳиш юқори бўлади, қайсики ўзини ўзи ўлдирувчилар ўзини жуда кучсиз ёки «худо» сифатида ҳис қилиши лозим бўлади. Террорчилик жиноятининг ички мотивларидан бири ҳам ўз кучи билан заифликдан қутилишдир. Бундай одамларда тобелик ва хафагарчилик экстремал кечинма ҳисобланади. Ўз жонига қасд қилувчи террорчининг мақсади – одамлар кўп жойларда, шаҳарларнинг марказий туманларида ўзига катта эътибор қаратишни назарда тутади. Агар у аҳолидан тўсиб қўйилса, кўпроқ ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимларини йўқ қилишга ҳаракат қилади. Улар музокара олиб бориш жараёнида ҳам ён-атрофига имкон қадар кўпроқ одамларни йиғиш мақсадини кўзлайди, ўз жонини қимматроққа сотишга ҳаракат қилади. Террорчилик кейинги пайтларда турли кўринишларда намоён бўлмоқда. Агар илгари муайян мақсадларга эришиш йўлида унинг одамларни гаровга 7 Қаранг: Асямов С. В . Психология современного терроризма // Щит. – 2005. – № 11. – С. 34–36

олиш, аҳоли ўртасида ваҳима уйғотиш, у ёки бу давлат объектларини портлатиш, давлат арбобига суиқасд қилиш ва ҳоказо кўринишлари кузатилган бўлса, бугун ўз ғаразли мақсади йўлида тўғридан-тўғри инсон ресурсларидан фойдаланиш ҳоллари ҳам оммалашиб бормоқда. Террорчиликнинг бу кўриниши «қурбонлик» ёки «шаҳидлик» террорчилиги деб аталади. «Қурбонлик» ёки «шаҳидлик» террорчилиги халқаро терроризмнинг бир кўриниши сифатида турли ижтимоий-сиёсий тартибларда муайян сабаблар ва омиллар таъсирида намоён бўлади. Унинг бундай кўриниши Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. 2004 йил 29–30 март кунлари «шаҳидлик» террорчилигининг дастлабки кўриниши кузатилди 8 . Одатда, «шаҳидлик»ка қарор қилган шахслар ўз жонини қурбон қилишни таклиф қилмайдилар. Уларни «маънавий мураббийи» ёки сардори танлаб олади. Шундан сўнг узоқ муддатга режалаштирилган комплекс ва психологик тайёргарлик жараёнлари бошланди. «Қурбонлик» ёки «шаҳидлик» мақомидаги террорчиларни одатда Яқин Шарқ, Кавказорти, Афғонистон ва Покистонда тайёрлайдилар. «Қурбонлик» ёки «шаҳидлик»ка мубтало бўлган террорчиларни зарарсизлантириш жуда мушкул, чунки у ўлимга тайёр. Бундай нобакор ишларга қарши махсус хизмат ходимларининг самарали меҳнатлари орқали натижага эриши мумкин. Мутахассисларнинг таъкидлашича, террорчи ҳар сонияда ҳаёт билан видолашишга тайёр эмас. У доимий равишда бармоғи билан ҳаракатга келтирувчи тугмани ушлаб туриши мумкин эмас. Террорчи ўз жонига қасд этиши учун камида ярим дақиқа вақт керак бўлиши ҳисоблаб чиқилган. Мана шу ярим дақиқа ҳал қилувчи вазифани бажаради. Бугунги кунда жамиятимизга хавф солаётган ҳодисалар ичида террорчилик хавфи алоҳида ўрин тутади. Террорчилик энг мураккаб ва хавфли ҳолатларни ўз ичига қамраб олади ҳамда жамиятга катта хавф туғдиради. Террорчилик одамларда ёвузлик ва қўрқув ҳиссиётини пайдо қилади. 8 Қаранг: Қодиров А., Исмоилов М. «Қурбонлик» ёки «шаҳидлик» кўринишидаги терроризм //Ҳуқуқ – Право – Law. – 2004. – № 2. – 16–17-б.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004. 8. Глоточкин Д., Пирожков В. Ф. Исправительно-трудовая психология. – М., 2004.

O'xshashlar

Оила-турмуш доирасида зўравонлик жиноятини содир этувчи шахсларнинг психологик тавсифи

Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти ( Котиллик жиноятларини тергов килиш

Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида

Жиноятчи шахс психологияси

«Диний экстремизм ва терроризм ва унинг жамият барқарорлигига таҳдиди»