Alohida tartibda ko`riladigan ishlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Alohida tartibda ko`riladigan ishlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. Alohida tartibda ko`riladigan ishlar tushunchasi va mohiyati 2. Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash 3. Fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish 4. Fuqarolarni muomalaga layoqati cheklangan yoki muomalaga ayokatsiz deb topish 5. Mol-mulkni egasiz deb toipsh 6. Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo`qotilgan taqdirda arga bo`lgan huquqlarni tiklash

Alohida tartibda ko`riladigan ishlar tushunchasi va mohiyati Sud amaliyotida aksariyat hollarda fuqarolik ishlari biron-bir buzilgan shaxsiy yoki mulkiy huquqning himoya qilinishi to`g`risida, da`vo ishlari tarzida qo`zg`atiladi. Ammo ba`zi hollarda fuqarolik ishlari huquq to`g`risida nizo birovning birovga da`vosi bo`lmaganida ham sudlarga qo`zg`atilib, ko`rilishi va hal qilinishi mumkin. Masalan, fuqarolar pensiya yoki meros olishi uchun zarur bo`lganida biron bir faktning mavjudligini, aytaylik, birovning farzandi yoinki boqimida bo`lganligini tasdiqlatish zarur bo`lganida birovlarga nisbatan da`vo qo`zg`atmasdan, balki sudga ariza bilan, muddaosini aytib, murojaat etadi. Bunday hollarda fuqarolik ishlari da`vo ishlarini yuritish tartibida ko`rilmasdan, balki alohida ish yuritish tartibida ko`riladi. Sudlarda bu tartibda ham subyektiv huquqlar va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarni himoya qilish maqsad qilib qo`yiladi. Nizosiz ishlar, ya`ni FPKning 279-moddasida ko`rsatilgan ishlar, sudlar tomonidan FPKning 30-35-boblarida ko`rsatilgan istisno va qo`shimchalar bilan FPKning umumiy qoidalariga muvofiq ko`riladi. Sud tomonidan alohida ish yuritish tartibida ko`riladigan nizosiz ishlar jumlasiga: 1) yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash to`g`risidagi: 2) fuqarolarni bedarak yo`qolgan deb topish va fuqarolarni o`lgan deb e`lon qilish: 3) ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi tufayli fuqarolarni muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi: 4) mol-mulkni, ashyoni egasiz deb topish: 5) berilgan hujjatlarni yo`qolgan taqdirda, ularga bo`lgan huquqlarni tiklash (chaqirib ish yuritish) boshqacha qilib aytganda taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo`qolgan taqdirda ular bo`yicha huquqlarni tiklash to`g`risidagi ishlar kiradi. Alohida tartibda ko`riladigan ishlarda huquq haqida nizo bo`lmaydi, shu belgisi bilan u da`vo ishlarini yuritishdan farq etadi. Alohida tartibda ish yuritishdan maqsad fuqarolarning biron-bir huquqlari vujudga kelganligi, o`zgarganligi yoinki

bekor bo`lganligini, ya`ni yuridik faktlarning mavjudligi yoki ularning yo`qligini aniqlashdan iborat bo`ladi. Da`vo ishlarini yuritishda esa-sud faoliyati birmuncha kengrok bo`ladi. Bunda sud yuridik faktlarni aniqlabgina qolmay, shu bilan birga aniqlangan faktlarga moddiy-huquqiy normalarni tadbiq etishi, taraflarning huquq va majburiyatlari haqida tegishli xulosaga kelishi, ya`ni fuqarolik huquqiy nizolarni hal etishi lozim bo`ladi. Alohida tartibda ko`riladigan ishlarda-huquq to`g`risida nizo bo`lmagani tufayli taraflar, ya`ni javobgar, da`vogar, uchinchi shaxslar ham bo`lmaydi, faqat o`z muddaosini aytib, sudga murojaat qiluvchi arizachigina va boshqa manfaatdor shaxslargina bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham alohida tartibda ko`riladigan fuqarolik ishlarida ba`zi fuqarolik protsessual normalarning, masalan, sherik ishtirokchilik, tegishsiz tarafni tegishi taraf bilan almashtirish, kelishuv bitimi va shu kabi protsessual harakatlarga oid normalar qo`llanilmasligi mumkin. Alohida tartibda ko`riladigan ishlarni sud fuqarolik protsessual huquqning barcha tamoyillariga e`tibor bergan holda (oshkoralik, og`zakilik, erkin huquq va tortishuvlik va hokazo) ko`rishi lozim. Bunday turkumdagi ishlarda nizo bo`lmasa ham, biroq dalillarni isbotlash vazifasi arz qiluvchi shaxs zimmasiga yuklatilgan bo`ladi. 1 Aloxila tartibda yuritiladigan ishlarning sud ariza beruvchi va manfaatdor fuqarolarning, tashkilotlarning ishtirokida ko`riladi (FPKning 281-moddasi). Sudya bu turkumdagi ishlarni ham sudda ko`rishga tayyorlaydi, ish uchun ahamiyatli hujjatlarni talab qiladi, muhim guvohlik berish mumkin bo`lgan guvohlarni, tegishli tashkilot vakillarini sudga taklif qiladi, lozim bo`lsa ekspertiza tayinlaydi, sudda ko`riladgan ishlarning qandayligini aniqlashga harakat qiladi va ishni sud majlisida ko`rishga tayinlaydi. Agar alohida tartibda yuritilayotgan ishni ko`rish vaqtida sudlarga taalluqli huquq to`g`risida nizo bo`lsa, sud arizani ko`rmasdan qoldirib, manfaatdor

shaxslarga umumiy tartibda da`vo qo`zg`atishni taklif qiladi (FPKning 282- moddasi). Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilashni sud tartibi fuqarolarning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan shaxsiy va mulkiy huquqlarning, mehnatga, nikoh va oilaga oid hamda boshqa huquqlarning himoya qilinishini, shuningdek mulkiy huquqlar olinishida qo`riqlanishini kafolatlaydi.1 Yuridik faktning belgilanishi to`g`risidagi ariza faqat tubandagicha hollardagina: birinchidan, agar bu fakt shaxsiy yoki mulkiy huquqlarni vujudga keltiradigan, o`zgartiradigan yoki bekor qiladigan bo`lsa; ikkinchidan, bu faktni belgilash sud vakolatiga taalluqli bo`lsa; uchinchidan, yuridik faktni belgilash to`g`risidagi hujjatlarda boshqa tartibda ariza beruvchi tomonidan olinishi mumkin bo`lmaganidagina ko`rish uchun sud tomonidan qabul qilinishi lozim. Masalan, yo`qolgan fuqarolik holati aktlarni tiklash ishi, bunday holatlarni qayd qiluvchi idoralar tomonidan, manfaatdor shaxslarning arizalariga binoan tiklanadi va agar bu organlardan rad javobi olinsagina fuqarolik holati aktining, chunonchi: bolaning tug`ilishi, nikohdan o`tganlik, fuqarolarning o`lganligi va hokazolar to`g`risidagi aktning qayd qilinishi faktning sud tomonidan belgilanishi mumkin. Binobarin sud fuqarolik holati aktini qayd qilganligi to`g`risidagi faktning belgilash to`g`risidagi ariza qabul qilishida ariza beruvchi shaxsning bu to`g`rida fuqarolik holati aktlarni yozish idorasiga murojaat qilmaganligini va nima sabablar bo`yicha iltimosi rad qilganligini aniqlashi lozim.

Sud amaliyotida ma`lum huquqiy oqibatlar keltirib chiqaradigan faktlargina belgilash, tegishli hujjatlarni sudsiz tartibda olish yoki yo`qotilgan hujjatlarni tiklash mumkin bo`lmasligi to`g`risidagi majburiy shartga rioya qilinmasligi «Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo`yicha sud amaliyoti to`g`risidagi 1991 yil 20 dekabar va unga 1997 yil 2 mayda kiritilgan o`zgartirishlarda ta`kidlangan.1 «Pensiyalar tayinlash va to`lash tartibi to`g`risidagi Nizom»ga muvofiq pensiya olish uchun birovning qaramog`ida bo`lganlik fakti hokimliklarning yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqaradigan idoralarning bergan ma`lumotlari bilan, shuningdek boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Binobarin, agar ariza beruvchi o`ziga zarur bo`lgan hujjatni olish uchun tegishli tashkilotlarga murojaat qilmagan bo`lsa, bunday faktlar sudlar tomonidan belgilanmasligi kerak. Biron-bir huquq beradigan yoki belgilaydigan hujjatning muayyan shaxsga tegishli bo`lishligi faktini belgilash to`g`risidagi arizani qabul qilishda arizachining hujjat bergan tegishli tashkilotga, hujjatga o`zgartirish kiritish to`g`risidagi murojaat qilgan qilmaganligini aniqlash lozim. Agar hujjatga o`zgartirish kiritish to`g`risidagi iltimos rad qilingan bo`lsa, qanday asoslar bo`yicha rad qilinganligi ko`rsatilishi kerak; to`rtinchidan, bunday faktni belgilash sudlarga taalluqli bo`lgan huquq to`g`risidagi nizoni hal qilish bilan bog`liq bo`lmasligi kerak. Agar yuridik faktni belgilash ariza beruvchiga, keyinchalik sudda biron-bir ish bo`yicha da`vo qo`zg`atish, chunonchi merosga bo`lgan huquq to`g`risida yoki yetkazilgan zararni undirish to`g`risidagi va shuningdek, boshqa fuqarolik da`volari uchun zarur bo`lgan hollarda uning arizasi ish yuritish tartibida ko`rilmasligi kerak, chunki bunday faktni belgilash da`voning sudda hal qilinishi bilan bir vaqtda ko`rilishi mumkin. FPKning 283-moddasida fuqarolar yoki tashkilotlarning shaxsiy yoki mulkiy huquqlarning kelib chiqishi, o`zgarishi yoki tugalishiga sabab bo`ladigan faktlarni,

ya`ni yuridik ahamiyatga ega bo`lgan huquqiy oqibatlar tug`diradigan faktlarni sud belgilashi ko`rsatilgan. Bularda aytilishicha, sud quyidagi faktlarni belgilash to`g`risidagi ishlarni ko`radi: 1. Shaxsning karndoshlik aloqalari-faktini belgilash. Oliy sudning yuqorida ko`rsatilgan Plenum qarorida-qarindoshlik munosabatlari deganida to`g`ri karndoshlik, biri ikkinchisidan yoki bir umumiy urugdan kelib chiqqan shaxslarning kon-qarindoshligi nazarda tutiladi. Kon-qarindoshlikning yo`qligi qarindoshlikning yo`qligidan dalolat berishi ta`kidlangan. Bunday faktning belgilanshi-vorislik huquqini olish, boquvchisini yo`qotganlik tufayli pensiya olishga bo`lgan huquqni rasmiylashtirish, ko`p bolali onalarga (oilalar) beriladigan davlat yordamini olish, avtomashinaning xadya qilinishini notarial tartibda rasmiylashtirish uchun va boshqa ba`zi hollarda zarur bo`lishi mumkin. Demak, shaxslarning qarindoshlik aloqalarini balgilash arz qiluvchi uchun qandaydir huquqiy oqibat keltirib chiqarishi kerak. Bunday faktlarni belgilash sudda tashqari boshqa idoralarda hal qilishning iloji bo`lmasagina yo`l qo`yiladi. 2. Shaxsning birovning qaramog`ida bo`lganligi faktini belgilash. Bunday faktning belgilaninish asosan vorislik huquqini yoki pensiya olishga yoxud boquvchining o`limi tufayli ko`rgan zarar haqini olishga bo`lgan huquqni rasmiylashtirish uchun talab qilinadi. Agar fakining belgilanishi vorislik rasmiylashtirish uchun zarur bo`lsa, ariza beruvchidan marxumning o`limiga qadar kamida bir yil uning qaramog`ida bo`lganligi va mehnatga layoqatsizligi aniqlanadi. Bunday hollarda meros qoldiruvchi bilan qaramog`ida bo`lgan shaxs o`rtasida qarindoshilk munosabatlari bor-yo`qligi ahamiyatli emas (FKning 1141-moddasi). Agar faktning belgilanishi pensiya ta`minoti olish uchun zarur bo`lsa, bunday hollarda: 1-dan, qaramog`idagi shaxsning barcha hollarda mehnatga layoqatsiz bo`lib ko`rilishi shart emas, chunki marxumning 18 yoshga to`lmagan o`quvchi

bolalari, ukalari, pensiya yoshidagi ota-onalari va boshqalar «Davlat pensiyalarini tayinlash va to`lash to`g`risidagi Nizom»ga binoan pensiyaga olish huquqiga ega bo`ladilar: 2-dan, umumiy qoida bo`yicha, marxumning qaramog`ida qancha vaqt davomida bo`lishlikning ham ahamiyati yo`q. Boquvchisining o`limi munosabati bilan nafaqa olishga bo`lgan mehnatga layoqatsiz oila a`zolarining doirasi qat`iy bo`lib, uni kengaytirishga yo`l qo`yilmasligi, qaramog`ida bo`lish muddati belgilanmasligi, oila a`zolarining boshqa-boshqa yashashligi, arizachini boqishga majbur bo`lgan boshqa qarindoshining borligi qaramog`ida bo`lganlik faktini istisno qilmasligi Oliy sudning yuqoridagi Plenum qarorini 10-bandida ko`rsatib berilgan. Ugay ota-onalarga nisbatan istesnolar yuqorida aytilgan Nizomning 66- moddasida ko`rsatilgan. Ularning marxum ugay bolalarining qaramog`ida kamida o`n yil bo`lgan bo`lishlari kerak: 3-dan, marxumning faqat oila a`zosi bo`lib ko`rilgan qaramog`idagi shaxsgina pensiya olishga haqli bo`ladi. Agar bu faktning belgilanishi ko`rilgan zarar haqini olish uchun zarur bo`lsa, arizachining 1-dan, marxumning qaramog`ida bo`lish yoki undan ta`minot olish huquqiga ega bo`lishi va 2-dan, mehnatga layoqatsiz shaxs bo`lishi kerak. O`lganning qaramog`ida bo`lish faktini belgilash uchun berib kelingan yordam arizachini hayot kechirishga asosiy manba bo`lgan bo`lishi meros olish, nafaqa yoki zararni to`latish ahamiyatga ega ekanligi Oliy sudning yuqoridagi Plenum qarorida o`z ifodasi topgan. Bulardan tashqari arizachi ish haqqi, nafaqa, stipendiya olib kelgan yoki boshqa daromad manbaiga ega bo`lgan hollarda bokib kelgan shaxs tomonidan berilgan yordam arizachining hayot kechirishi uchun doimiy va asosiy manba bo`lgan-bo`lmaganligi sud aniqlashi lozim. Bunday hollarda ham arizachi masalani sudsiz hal qila olmaganligini arizada asoslash talab qilinadi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan shartlar bo`lmaganida sudya faktni belgilash to`g`risidagi arizani qabul qilinishi rad etishi mumkin (FPKning 151-154- moddalari).

3. Otalikni tan olish faktini, bolaning u yoki bu onadan tug`ilganligi faktini shuningdek tug`ilgan vaqtini belgilash. Bunday faktlarning belglanishi ham meros olish, pensiya taminotini olish, yetkazilgan zarar haqlarini undirish hollarida zarur bo`ladi va arizachilarning qo`llarida bu to`g`rida hujjatlari bo`lmaganida sudga murojaat qiladilar. Bunday hollarda fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish idaralarida arxivlarning saqlanmaganligi tufayli shu haqdagi kerakli hujjatlarning nusxasini berish imkoniyati bo`lmaganligi sababli sud shu faktini belgilash to`g`risidagi iltimosnigina ko`radi, chunki arizachining yoshini belgilash to`g`risidagi iltimoslar qoida bo`yicha ma`muriy tartibda, maxsus tuzilgan komissiya tomonidan ko`riladi. Bunday tartib Ministrlar Sovetining 1976 yil 10 dekabrida qarori bilan tasdiqlangan Fuqarolik holati aktlari yozuvlarini o`zgartirish, tiklash va bekor qilish tartibini hamda akt daftarlarinining saqlanish tartibi va muddatlarini belgilaydigan asosiy qoidalarning 18-bandida ko`rsatilgan. Agar manfaatdor shaxs komissiyaning qaroridan norozi bo`lsa, FPKning 269-271- moddalari tartibida sudga shikoyat qilishga haqli bo`ladi.1 Bu turkumdagi ishlarni ko`rishda ba`zi sudlar otalik faktini belgilanishini otalikning tan olinishi faktidan ajratmaydilar. Otalikni tan olish fakti sud tomonidan faqat bola nikoh va oila to`g`risidagi qonun Asoslari amalga kiritilishiga qadar, ya`ni 1968 yil 1 oktabrga qadar tug`ilgan bo`lsa, faraz qilingan ota vafot etgan bo`lsa va bola otalikni tan olgan shaxsning boqimida bo`lgan bo`lsagina belgilanadi. 1982 yil 25 mart «Bolalar va boshqa oila a`zolariga aliment undirish va otalikni belgilash to`g`risidagi ishlarni ko`rishda sudlar tomonidan qonunchilikni tadbiq etish haqida»gi Oliy sudning Plenum qarorida bu holda ikki holatni mavjudligini: birinchidan, otalikni tan olganligini va ikkinchidan, bolalarning bunday shaxs boqimida bo`lganligi aniqlashlari ko`rsatilgan. Otalik fakti sud tomonidan quyidagi hollarda: birinchidan, bola Asoslar amalga kiritilgandan keyin tug`ilgan bo`lsa: ikkinchidan, faraz qilingan ota vafot etgan bo`lsa va uchinchidan, Oila kodeksining 68-moddasida nazarda tutilgan holatlar, ya`ni

bolaning onasi faraz qilingan ota bilan birga yashaganligi va bola tug`ilishiga qadar birga umumiy ruzgor yuritganliklari yoxud ta`minlab turganliklari yoki javobgarning otalikni tan organligi aniq tasdiqlovchi dalillar bo`lganida belgilanishi mumkin. Bunday masalalar bo`yicha ishni ko`rishda xatoga yo`l qo`yilishi asoslantirilgan qarorlarning chiqarilishiga sabab bo`lishi mumkin. 4. Bolalikka olish, nikoh, ajralish va ularni qayd etganligi faktini belgilash. Yuqorida ko`rsatilgan yuridik faktlarning rasmiylashtirilganligi (qayd qilinganligi)ni tasdiqlaydigan hujjatlar yo`qotilgan bo`lsa va ularni tiklash ham mumkin bo`lmasa (fuqarolik holati aktlarini yozish idoralari ularni tiklashdan bosh tortgan bo`lsalar) bunday faktlarning qayd qilinganligini belgilash to`g`risidagi ariza bilan sudga murojaat qilish mumkin bo`ladi. Fuqarolik protsessual kodeksining 283-moddasining 4-bandi bolalikka olish, nikoh, ajralish va o`lganlik faktini emas, balki fuqarolik holati aktlarini qayd qilish organlarida ro`yxatga olish faktini nazarda tutishga e`tibor berish lozim. Shu masala yuzasidan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi qarorida nikohni qayd qilinganligi haqidagi ma`lumot mavjud bo`lganida nikoh guvohnomasi olmaganlik yoki uni yo`qotganlik holati nikohni ro`yxatga olganlik faktini belgilash o`rniga ularni faktik nikoh munosabatlariga bo`lganliklarini belgilash xato hisoblanishi, agar nikohni ro`yxatga olinganlik faktini belgilashni so`rab, sudga er-xotindan biri ariza bilan murojaat qilganlik taqdirda, ikkinchi manffatdor shaxs sifatida ishga jalb qilinishi haqida tushuntirish berilgan. Bulardan tashqari sudlarga bolalikka olishni ro`yxatga olganlik faktini, shuningdek farzandlikka olish haqida hokimiyat qarori qabul qilinganligi faktini ham belgilashi sudlarga taalluqli hisoblanadi. Shu bilan birga faktik ravishda bolalikka olinganlik huquqiy ahamiyatga ega emasligi va bunday arizalar sudga taalluqli emasligi yuqoridagi Plenum qarorining 12-bandida ko`rsatilgan. 5. Er-xotindan birining o`limi natijasida fuqarolik holatlari aktlarini qayd qilish organlarida nikohni ro`yxat qilish mumkin bo`lmasa, qonunda belgilangan hollarda, haqiqatda er-xotinlik munosabatlarida bo`lganlik faktini belgilash. Oila

kodeksining 13-moddasida ko`rsatilganidek, fuqarolik holati aktlarini yozish davlat idoralarida tuzilgan nikohgina er bilan xotinning huquq va majburiyatlarini vujudga keltiradi, shu bilan birga qonun Buxoro va Xorazmda 1928 yil 1 oktabrga qadar va O`zbekiston Respublikasi hududining boshqa tumanlarida esa-1917 yil 20 dekabrga qadar diniy marosimlar bo`yicha tuzilgan nikoh ham qayd qilingan- nikohga tenglashtirilganligi bildiradi. Mazkur moddaning mazmuniga ko`ra nikohlarini rasmiylashtirilmagan shaxslar er-xotin bo`lib hisoblanmasdan, balki birga yashovchilargina (sojiteli) bo`lib ko`riladilar. Bunday shaxslar o`zlari va farzandlarini manfaatlari uchun nikohlarini tegishli tartibda rasmiylashtirishlari zarur. O`zbekiston Respublikasi Oliy Soveti Prezidiumining 1944 yil 22 avgust Farmoni chiqarilishiga qadar nikohlarni tegishli tartibda qayd qildirmasdan, er-xotin bo`lib yashovchilar ham bor. Ular har qachon fuqarolik holati aktlarini yozish idoralariga borib, nikohlarini yozish idoralariga borib, nikohlarini rasmiylashtirishlari mumkin. 1994 yil iyulga qadar norasmiy, ammo haqiqatan nikohda bo`lishlik qonunan tan olinganligi va rasmiylashtirilgan (qayd qilingan) nikohda bo`lishlikka tenglashtirilganligi tufayli, bunday nikohda bo`lganlar er va xotinga tegishli huquq va burchlarini oladilar. Agar 1944 yil 8 iyulga qadar tuzilgan haqiqiy nikohda bo`lgan er va xotinning biri vafot etgan bo`lsa, haqiqat er-xotinlik munosabatlarida bo`lganlik fakti sud orqali mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Penumining 1991 yil 20 dekabrda chiqargan «Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash haqidagi ishlar bo`yicha sud amaliyoti to`g`risida»gi1 qarorining 13 bandida tushuntirilishicha, norasmiy, ammo agar bunday munosabatlar 1944 yil 8 iyulga qadar vujudga kelgan bo`lsa va er-xotinning biri vafot etishiga qadar davom etgan bo`lsa- belgilanishi mumkin. Bunday holda arizachi marxumning eri yoki xotini deb tanilishi bilan birga, uning qaramog`ida bo`lganlik fakti belgilanishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining yuqoridagi Plenum qarorida ko`rsatib o`tilgan bo`lib, bunda quyidagilar bayon qilingan.

FPKning 174-moddasining 5-bandi va O`zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1944 yil 22 avgustdagi Farmoniga ko`ra, faktik nkox munosabatlarida bo`lganlik fakti faqat bunday munosabatlar holati aktlarini qayd qilish mumkin bo`lmasagina belgilanadi. Yuqorida ko`rsatilgan vaqtdan keyin vujudga kelgan faktik nikoh munosabatlari huquqiy oqibat keltirib chiqarmaydi va bunday faktlarni belgilash to`g`risidagi arizalar sud tartibida ko`rish uchun qabul qilinmaydi. Agar er-xotin biri 1944 yil 8 iyulgacha boshqa faktik nikohga kirgan yoki bir vaqtning o`zida qonuniy nikohda bo`lgan bo`lsa, shuningdek, bu munosabatlar tomonlardan birining vafotiga qadarli tugatilgan bo`lsa, bunday faktlarni sud belgilashi mumkin emas. Sud majlisida nikoh munosabatlarining mavjudligini (birgalikda yashash, umumiy xo`jalik yuritish, bolalarning borligi va ularni tarbiyalash va boshqalar) isbotlovchi dalillar tekshiriladi. Faktik munosabatlarni haqiqatga bo`lgan deb topish, sud uni mazkur shaxslar o`rtasida vujudga kelgan va ulardan birining vafot etgan kuniga qadar davom etganini aniqlaydi. 1944 yil 8 iyuldan so`ng vujudga kelgan norasmiy nikoh munoabatlarida bo`lganlikni belgilashga amaldagi qonunlar bo`yicha yo`l qo`yilmaydi. 6. Shaxsning huquqni vujudga keltruvchi hujjatlarda (jamoat birlashmalariga a`zolik biletlari, harbiy hujjatlar, pasportlar, fuqarolik holati aktlarini qayd qilish organlari beradigan guvohnomalardan tashqari) ko`rsatilgan ismi, otasining ismi va familiyasi uning pasportdagi ismi, otasining ismi va familiyasi bilan mos kelmagan taqdirda, mazkur hujjatlarning unga tegishlili emasligi faktini sud animklaydi. Huquq tug`diradigan hujjatlarda ko`rsatilgan shaxsning ismi, otasining ismi va familiyasi shu shaxsning pasportdagi yoki guvohnomasidagi ismi, otasining ismi va familiyasi bilan mos kelmagan taqdirda, sud muzkur hujjatlarning unga tegishli ekanligi faktini belgilaydi. Bu holda sud har turli hujjatlarda har xil nom bilan atalgan shaxslarning ismlari, otasining nomalari va familiyalarining mos kelishligii

(aynan uxshashligini) hal qiluv qarorlarida ko`rsatishga haql emas (O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1991 yil 20 dekabr qarori.1 Kasaba uyushmasi biletlari, harbiy hujjatlar pasportlar va fuqarolik holatlari dalolatnomalarini qayd qilsh organlari beradigan guvohnomalarning muayyan shaxsga tegishli bo`lishliligi faktini belgilash to`g`risidagi ishlar sudda ko`rilmaydi. Agar bunday hujjatdarning berilishida familiya, ism yoki otaning ismi noto`g`ri yozilgan bo`lsa, buday hujjatlar tegishli vakolatli idoralar tomonidan almashtiriladi. Fuqarolik holatlari dalolatnomalarini qayd qilish idoralari beradigan guvohnomalarda ba`zi ma`lumotlar noto`g`ri yozilgan bo`lsa, ularning noutgriligini belgilash to`g`risidagi arizalar FPKning 274-275-moddalarida ko`rsatilgan fuqarolik holatlati dalolatnoma yozuvlaridagi noto`g`riliklarni belgilash haqidagi qoidalarga muvofiq sud tomonidan ko`riladi. Huquq tug`diradigan hujjatlaridagi shaxsning ismi, otasining ismi va familiyasi shaxsning boshqa hujjatlariga mos kelmasligi haqida sudlar arizachidan huquqiy hujjatni o`ziga tegishli ekanligi hujjatni bergan tashkilot unga tegishli o`zgartirish kirita olmasligi haqidagi dalillarni sud talab qilishi lozim bo`ladi. Bordi-yu arizachidan tegishli faktni aniq tasdiqdaydigan boshqa hujjatlar bo`lsa, sud huquq tug`diradigan hujjatni unga tegishli ekanligi to`g`risidagi arizani qabul qilmasligi yuqoridagi Plenum qarorida ko`rsatib o`tilgan. Demak, arizachining shaxsiy hujjatlarini emas, balki huquq tug`diradigan hujjatlarni tegishliligi sud tartibida belgilanishi sudlarga taalluqlidir. Shaxsiy hujjatlardagi kamchiliklar (pasport, jamoat birlashmalariga a`zolik biletlari, harbiy hujjatlar, order, medallarni guvohlarini fuqarolik holati aktlarini qayd qilish organlari beradigan guvohnomalar va hokazo) faqat ularni bergan organlar, tashkilotlar tomonidan hal etiladi. Agar davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslar ularning vakolat doirasiga kiruvchi huquq tug`diradigan hujjatlarga o`zgartirish kiritishni rad etsalar, bu haqdagi qaror ustidan tegishli shaxs sudga FPKning 269-271- moddalarida asosida shikoyat qilishi mumkin. qonunda fuqarolik holati aktlarini yozish organlari tomonidan beriladigan hujjatlarni tegishliligi faktini belgilash

to`g`risilagi arizalarni sudlarga taalluqli emasligi, ular faqat yozuvlar tuzatish va o`zgartirish kiritish rad qilinganlik haqida sudga murojaat qilishga haqli ekanligi ko`rsatib o`tilgan. 7. Baxtsiz xodisa faktini belgilash. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz xodisalarni tekshirish va hisobga olib borish Mehnat kodeksining 222-moddasida ko`rsatilganidek, ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan baxtsiz xodisa to`g`risida aktning tuzilishi yoki bunday faktning tasdiqlanmaganligi vaj qilib, rasmiy hujjat berilishining rad qilinishi masalasi sudda ko`rilmaydi. Mehnatning muhofaza qilishning norma va koilariga rioya etilishi ustidan jamoat tekshiruvini kasaba uyushmalari va xodimlarning boshqa vakillik organlari amalga oshiradilar. Baxtsiz xodisaning yuz berganligi fakti sudsiz belgilanishi mumkin bo`lmaganida va bunday imkoniyatning bo`lmasligi tegishli hujjat bilan tasdiqlangandagina sud tomonidan belgilanishi mumkin.Sud yuridik ahamiyatga ega bo`lgan baxtsiz xodisa faktini belgilashda shaxsning sog`lig`iga zarar yetkazilishi darajasi va bu to`g`rida hal qiluv qarori qabul qilmasligi kerak. Bu masalalar xodimlarning ishiga bog`liq ravishda mayib bo`lishi yoki salomatligi boshqa yusinda shikastlanishi sababli yetgan zararni o`rnini korxonalar, mussasalar, tashkilotlar qoplashi to`g`risidagi masalalar O`zbekiston Respublikasi FKning 493-496-moddalariga muvofiq hal qilinadi. O`lganlik faktini belgilash haqidagi hal qiluv qarori sud o`limni vujudga keltirish aniq holatlarini, ya`ni qachon va qanday holatda sodir bo`lganligini belgilaydi. 8. Imoratga xususiy mulk huquqi asosida egalik qilish faktini sud, agar arizada egalik qilish to`g`risidagi hujjat bo`lib, lekin u yo`qolgan yoki uni tiklash mumkin bo`lmaganida belgilaydi. Umumiy qoida bo`yicha imoratga bo`lgan egalik huquqi to`g`risidagi nizolar da`vo tartibida ko`rilishi lozim. O`zboshimchalik bilan ko`rilgan yoxud ko`rib bitkazilmagan va foydalanish uchun qabul qilinmagan binolarni, shuningdek oldin boshqa shaxs nomiga ro`yxatdan o`tkazilgan yoki arizachi tomonidan tegishli tartibda rasimiylashtirilmasdan sotib olingan egalik huquqini belgilash haqidagi arizalar alohida ish yuritish tartibida sudda

ko`rilmasligi haqida O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Huquqiy ahamiyatga ega bo`lgan faktlarning belgilash to`g`risidagi ishlar bo`yicha sud amaliyoti haqida»gi 1991 yil 20 dekabr va unga 1997 yil 2 mayda kiritilgan o`zgartirishlar bilan qabul qilingan qarorlarini 18-bandida ko`rsatilgan. Bulardan tashqari shu qarorda, agar fuqaro notarial tartibda tasdiqlanmagan yozma shartnoma bilan uy sotib olgan bo`lsa, bu uyga uni egalik huquqini belgilash to`g`risidagi masala FKning 112-moddasining qoidalari bo`yicha da`vo tartibida hal etilishi belgilangan. Imoratga xususiy mulk asosida egalik qilish faktini belgilashda sud egalik qilish emas, balki shu imoratga arizachini huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni mavjudligini tasdiqlaydigan faktlarni belgilaydi.1 Arizani qabul qilish va merosni ochilish joyi yangi Fuqarolik Protsessual kodeksining 283-moddasining 9-bandida sudlarda alohida tartibda yuritiladigan ishlar qatorida ko`rish lozimligi ko`rsatilgan. Bunday ishlarni sudga taalluqli bo`lishi uchun notarial organlari arizasiga merosga bo`lgan huquqi haqida guvohnoma berishni rad etgan bo`lgan hollar. Arizachini notarial tartibda merosxo`rni vorislik mulkini olishga kirish va egalik qilish faktini tasdiqlash uchun tegishli hujjatlarni yo`qligi yoki bu xajjatlarni yetarli bo`lmasligi asos bo`ladi. Fuqarolik kodeksining 1146-moddasiga asosan meros ochilgan joydagi notarius merosxo`rning iltimosiga ko`ra unga ochilgan bo`lgan huquqi to`g`risida guvohnoma berishi shartligi, merosga bo`lgan huquq to`g`risidagi meros ochilgan kundan e`tiboran olti oy o`tgandan keyin berilishi kundan e`tiboran olti oy o`tgandan keyin berilishi, agar notarius tegishli mol-mulkka yozud butun merosga nisbatan guvohnomani berishni so`rab murojaat etgan shaxslardan boshqa merosxurlar yo`qligi to`g`risidagi ma`lumotga ega bo`lsa, guvohnoma olti oylik muddat tugamasdan ham berilishi mumkinligi ko`rsatilgan. Bunday hollarda notarius uchun merosxo`rni merosxur mulkini egallashga kirishishlanligi haqidagi dalil bo`lib uy-joy kommunal xo`jaligi tomonidan berilgan ma`lumotnoma, kvartira haqini to`laganlik haqidagi hujjat, soliqlarni to`laganlik haqidagi ma`lumotnoma va boshqa hujjatlar hisoblanadi. Meros mulkni ochilgan joyi bo`lib meros qoldiruvchining oxirgi doimiy yashab turgan joyi hisoblanadi. Agar meros

qoldiruvchining oxirgi yashab turgan joyi noma`lum bo`lsa, meros qoldiruvchiga tegishli bo`lgan ko`chmas mulk yoki uning asosiy qismi turgan joy, ko`chmas mulk bo`lmagan taqdirda esa, kuchar mulkning asosiy qismi turgan joy meros ochilgan joy hisoblanadi (FKning 1117-moddasining). Notarius uchun meros ochilgan joy meros ochilgan joyini tasdiqlovchi yuqoridagi hujjatlardan tashqari o`lganning ish joyidan, yashash joyidan ma`lumotnoma yoki mulk joylashgan joyidagi to`g`risida tegishli hujjatlar taqdim etilgan bo`lsa-yu, merosga bo`lgan huquq to`g`risidagi guvohnoma berish rad etilsa, manfaatdor shaxs sudga merosni qabul qilish va meros ochilish fakti haqida emas, balki notarial harakatlar yoki bunday harakatlarni bajarishni rad etganlik ustidan shikoyat berish (FPKning 273- moddasi) huquqiga ega.1 9. Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan boshqa faktlarni belgilash. Agar amaldagi qonunlarda biron-bir yuridik faktni belgilashning boshqacha tartibi nazarda tutilmagan bo`lsa, chunonchi, sud fuqaroning muayyan vaqtda va muayyan holatlarda vafot etganligi faktini, merosning qabul qilinganligi faktini, merosning ochilishi joyini belgilashi va boshqa faktlarni ham belgilashi amaldagi FPKda belgilangan. Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni sud tartibida belgilashga oid ayrim masalalar yangi fuqarolik protsessi kodeksida hamda O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1991 yil 21 dekabr va unga 1997 yil 2 mayda kiritilgan o`zgarishlarda bu turkumdagi ishlarning doirasi cheklanmaganligi ko`rsatilgan bo`lib faktlarni belgilashga; Sudlar huquqiy ahamiyatga ega bo`lgan boshqa faktlarni ham, jumladan: 1968 yil 1 oktabrgacha tug`ilgan bolalarga nisbatan otalikni tan olganlik faktlarini, otalik faktlarini, otalikni qayd qilish faktlarini; ixtironi joriy etish faktlarini, taklifni ratsionalizatorlik sifatida kvalifikatsiyalanganlik faktlarini; binoga, payga, avtomabilga va boshqa maxsus ro`yxatdan o`tkaziladigan mulkka egalik qilish faktlarini;

nikoh bekor qilinmasdan, lekin oilaviy munosabatlar tugatilganligidan so`ng imoratni er-xotindan birining mablag`lariga ko`rilgalik faktlarini; sug`urta guvohnomasga egalik qilish faktlarini; fuqaro yoki uning ota-onasi Ulug Vatan urushi davrida O`zbekiston Respublikasi evakuatsiya qilinganlik faktlarini ham belgilashga haqlidirlar. Amaldagi qonunlarda belgilashning boshqacha (sudsiz) tartibi nazarda tutilgan faktlarni belgilash to`g`risidagi arizalar sud tartibida ko`rilishi mumikn emas. Jumladan: a) ish stajini (pensiya tayinlash uchun, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, xomiladorlik va bola tug`ilishi munosabati bilan nafaqa tayinlash uchun ish haqiga foizli qo`shimchalarni qo`shib hisoblash uchun, uzoq yillar qilgan xizmati uchun bir yo`la mukofot puli to`lash uchun va x.k) aniqlash to`g`risidagi; b) haqiqiy harbiy xizmatni utaganlik, partizan qismida bo`lganlik, janglarda yaralanganlik to`g`risidagi; v) fuqarolarni yoshini belgilash to`g`risidagi; g) oliy o`quv yurtini, texnikumini, o`rta maktabni bitirganlik faktlarini belgilash to`g`risidagi; d) firka, kasaba uyushmalari hujjatlarini, pasport va fuqarolik hollari aktlarini yozish organlari tomonidan beriladigan guvohnomalarni tegishliligi faktlarni belgilash to`g`risidagi arizalar sudda ko`rilmaydi. Sud yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni, agar arizachi shu faktlarni tasdiqlaydigan tegishli hujjatlarni boshqacha yo`l bilan olishi mumkin bo`lmagan yoki yo`qotilgan yoxud yo`q qilingan hujjatlarni tiklash mumkin bo`lmagan taqdirdagina, belgilandi. Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash to`g`risidagi ishlar bo`yicha arizalar ariza yashab turgan joyidagi sudga beriladi. Arizada: muayyan faktni belgilash ariza beruvchiga qanday maqsadlar uchun zarur ekanligi ko`rsatilish, shuningdek ariza beruvchining tegishli hujjatlarni olishi

mumkin bo`lmaganligi yoxud yo`qolgan hujjatlarni tiklash mumkin emasligini tasdiqlovchi dalillar keltirishi mumkin. Sudning hal qiluv qarorida sud tomonidan belgilangan fakt, uning qanday maqsad uchun belgilanganligi, shuningdek shu faktni belgilash uchun asos bo`lgan dalillar ko`rsatilishi lozim. Fuqarolik holatlarini qayd qilish organlarida yozilishi yoki boshqa organlarda rasmiylashtirilishi lozim bo`lgan faktlarni belgilash to`g`risidagi sud chiqargan hal qiluv qarori bu organlar tomonidan beriladigan hujjatlarning o`rnini bosmaydi, balki shunday qayd qilish yoki rasmiylashtirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi (FPKning 285-moddasining 2-qismi). Fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish Fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish shartlari FKning 33-moddasida nazarda tutilgan. Bu qonunda ko`rsatilishicha, agar fuqarolarning qayerdaligi haqida uning doimiy turar joyiga bir yil mobaynida xabar kelmasa manfaatdor shaxslarning arizasiga muvofiq u sud orqali bedarak yo`qolgan deb topilishi mumkin. Fuqaroni vafot etgan deb e`lon qilish uchun asoslar FKning 36-moddasida berilgan. Bu qoidaga ko`ra agar fuqaroning qayerda turganligi haqida uning yashash joyida uch yil mobaynida ma`lumot bo`lmasa, basharti u o`lim xavf solib turgan yoki muayyan baxtsiz xodisadan xalok bo`lgan deb taxmin qilish uchun asos bo`ladigan vaziyatlarda bedarak yo`qolgan bo`lib, uning qayerdaligi haqida olti oy mobaynida ma`lumotlar bo`lmasa, manfaatdor shaxslarning arizasiga muvofiq sud uni vafot etgan deb e`lon qilish mumkin. Sudga murojaat qilayotgan manfaatdor shaxslar fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qiluvchi organlarning

vafot etganlikni ro`yxatga olishni rad qilganligi haqidagi hujjatni ham taqdim etishlari lozim (yuqoridagi Plenum qarorining 17-bandi). Sud amaliyotida fuqarolarni bedarak yo`qolganligi vaqti arizachini qiziktirishlarini nazarda tutib, FKning 33-moddasi 2-qismida qoida berilgan. Bu qonunda, agar yo`qolgan shaxs to`g`risida oxirgi ma`lumotlar olingan kuni aniqlash mumkin bo`lmasa, bedarak yo`qolgan deb hisoblash muddati yo`qolgan shaxs oxirgi ma`lumotlar olingan oydan keyingi oyning birinchi kunidan bu oyni belgilash ham mumkin bo`lmasa, keyingi yilning birinchi yanvaridan boshlinishi ko`rsatib o`tilgan. Ushbu harakatlarni munosabati bilan bedarak yo`qolgan harbiy xizmatchi yoki boshqa bir fuqarolar urush harakatlari tamom bo`lgan kundan boshlab kamida ikki yil utgach sud orqali vafot etgan deb e`lon qilinishi mumkin (FKning 36-moddasi). Bunday ishlar biron-bir huquq to`g`risida nizo bo`lmagan va shu sababli javobgar bo`lmagani tufayli alohida tartibda yuritish qoidalari (FPKning 286-290- moddalari) bo`yicha ko`riladi. Fuqarolarning bedarak yo`qolgan deb topish to`g`risidagi ariza arizachining yashash joyidagi sudga beriladi. Sud fuqarolarni bedarak yo`qolgan deb topish to`g`risidagi arizani ko`rishga FKning 33-moddasida belgilangan muddat o`tgandan so`ng kirishadi. Arizaning mazmunida odatda ko`rsatiladigan umumiy ma`lumotlardan tashqari, ariza beruvchiga fuqarolarning bedarak yo`qolgan deb topish yoki uni vafot etgan deb e`lon qilish qanday maqsad uchun zarurligi ko`rsatilishi, shuningdek fuqarolarning bedarak yo`qolgaligini tasdiqlaydigan holatlar yoxud bedarak yo`q bo`lgan o`lim xavfi solgan xatarli holatlar yoki uni ma`lum baxtsiz voqeaga uchragan deb extimol tutishga asos bo`ladigan holatlar bayon qilinishi kerak. Sudya ishni sudda ko`rishga tayyorlash qanday shaxslar qarindosh-uruglar, birga sudlovchilar va shu kabilar) bedarak yo`qolgan odam to`g`risida ma`lumot bera olishlarini aniqlaydi, shuningdek bedarak yo`qolgan odamning keyingi

ma`lum bo`lgan yashash joyi va ishlash joyiga tegishli tashkilotlardan fuqarolardan o`zini-o`zi boshqaruvchi idoralardan ichki ishlar idoralari bedarak yo`qolgan shaxs to`g`risidagi bor ma`lumotlarni so`rab oladi. Shu bilan bir vaqtda sudya arizani qabul qilgach, vasiylik va xomiylik organiga bedarak yo`qolganning mulkini saqlash va shuningdek, boshqarish uchun xomiy tayinlashni taklif qila oladi. Fuqarolarni bedarak yo`qolgan deb topish yoki fuqarolarni vafot etgan deb e`lon qilish to`g`risidagi ishlar prokurorning ishtirokida ko`riladi. Sudning fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish haqidagi hal qiluv qarori bedarak yo`qolgan shaxsning mulki turgan joydagi vasiylik va xomiylik organining shu mulk ustidan xomiy tayinlash uchun asos bo`ladi. Sudning fuqaroni vafot etgan deb e`lon qilish haqidagi hal qiluv qarori fuqarolik holati aktlarini qayd qiluvchi organga fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish daftariga mazkur fuqarolarni vafot etgan deb yozib qo`yish uchun asos bo`ladi. Bedarak yo`qolgan deb topilgan yoki vafot etgan deb e`lon qilingan fuqarolarni kelib qolgan yoki uning turish joyi noma`lum bo`lib qolgan taqdirda, sud yangi hal qiluv qarorini bekor qiladi, yangi hal qiluv qarori mulkka nisbatan belgilangan boshqaruvchini olib tashlash uchun yoki fuqarolik holatlari dalolatnomalarini qayd qilish daftarida fuqarolarning vafoti haqida yozilgan yozuvni bekor qilish uchun asos bo`ladi. Fuqarolarni muomalaga layoqati cheklangan yoki muomalaga ayokatsiz deb topish qonunda nazarda tutilgan hollar va tartibdan tashqari hech kimning huquq layoqati yoki muomala layoqati cheklanishi mumkin emas (FKning 23-moddasi).

Fuqarolarning muomalaga layoqatini sud tartibida cheklash yoki muomalaga layoqatsiz deb topish alohida hollardagina va faqat kimlar to`g`risida ish qo`zg`atilgan bo`lsa, shu shaxslarning va oila a`zolarining huquq va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadlardagina belgilanadi. Muomalaga layoqatini cheklash mumalaga layoqatsiz deb topish hollari FKning 30-31-moddalarida ko`rsatilgan.1 Spirtli ichimliklar, giyoxvand moddalari va psixotrop moddalar suiste`mol qilish natijasida fuqaroni muomalaga layoqati cheklangan deb topish to`g`risidagi yoki fuqaroni ruhiy holati buzilganligi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) tufayli muomalaga layoqatsiz deb topish haqidagi ish uning oila a`zolari, vasiylik va xomiylik organlari, prokuror, davolash muassasalari va boshqa davlat organlari, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari hamda jamoat birlashmalari bergan ariza bo`yicha qo`zg`atilishi mumkinligi FPKning 291-moddasida ko`rsatilgan. Muomalaga layoqati cheklangan deganda-fuqaro spirtli ichimliklar ichishi, giyoxvand moddalarni belgilangan me`yordan ortiq miqdorda suiiste`mol qilish tushuniladi. Agar fuqaro spirtli, giyoxvand va boshqa dorivorlarni suiiste`mol qilish tufayli yoki boshqa dorivorlarni suiiste`mol qilish tufayli yoki boshqa sabablarga ko`ra ruhiy holati buzilganligini, shuning oqibatida u o`z xatti- harakatini anglay olmasligidan yoki boshqara olmasligidan dalolat beruvchi harakatlar sodir etsa, uni sud muomalaga layoqatsiz deb topish uchun asos bo`ladi. Fuqaroni muomalaga layoqatini cheklangan deb topish uchun asos bo`ladigan holatlardan yana biri, u ham bo`lsa, shaxs o`z oilasini moddiy jihatdan og`ir ahvolga qo`yadigan holatlar ham mavjud bo`lishi kerak. Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli o`z harakatlarini ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni idora qila olmaydigan fuqarolar sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilganda unga nisbatan vasiy belgilanadi. Fuqarolarni muomalaga layoqati cheklangan va muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi ishlar sudlarda FPKning 291-295-moddalarida belgilangan tartibda ko`riladi. Spirtli ichimliklarni, giyoxvandlik moddalarni suiiste`mol qilish natijasida fuqarolarni muomala layoqati cheklangan deb tanish to`g`risidagi yoki fuqarolarni

muomalaga layoqatsiz deb topish haqidagi ish yuqorida aytganimizdek uning oila a`zolarining, vasiylik va xomiylik idoralarining, prokurorning, shifoxona va boshqa davlat muassasalarining hamda jamoat birlashmalarining bergan arizalari bo`yicha qo`zg`atilishi mumkin. Alternativ sudlovlikka asosan fuqarolarning muomalaga layoqati cheklangan deb topish to`g`risidagi ariza mazkur fuqarolarning yashab turgan joydagi sudga beriladi, agar bu shaxs shifoxonada bo`lsa, shifoxona joylashgan joydagi sudga beriladi. Fuqarolarni muomalaga layoqati cheklangan deb topish haqidagi arizada spirtli ichimliklarni yoki narkotik moddani suiiste`mol qiluvchi shaxs o`z oilasini moddiy jihatdan og`ir ahvolga solib qo`yayotganligini isbotlovchi holatlar ko`rsatilishi kerak. Fuqarolarni muomalaga layoqatsiz deb topish haqidagi arizada shaxsning o`z harakati ustidan hisob bermasligi yoki o`zini idora eta olmasligiga sabab bulayotgan aqliy buzilishini isbotlovchi holatlar bayon qilinishi lozim. Sudya arizani olgach, ishni sudda ko`rishga tayyorlash tartibida, fuqarolarning ruhiy kasalligin yoki aqli zaifligi to`g`risidagi manfaatdor shaxslar tomonidan to`plangan va sudga taqdim etilgan xajjatlarni yetarli bo`lganida, uning ruhiy ahvolini aniqlash uchun sud-ruhiy ekspertizasini tayinlaydi. Fuqarolarni muomala layoqati cheklangan deb topish to`g`risidagi ishni sud albatta shu shaxsning o`zining, prokurorning hamda vasiylik va xomiyli organlari vakilining ishtirokida ko`radi. Fuqarolarni muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi ishni sud prokurorning vasiylik va xomiylik organlari vakilining ishtiroki bilan ko`radi. Ishni ko`rilayotgan fuqarolarning sog`lig`i imkon bersa, u sudga chaqiriladi. Sudning fuqarolarni muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi hal qiluv qarori vasiylik va xomiylik organiga muomala layoqati cheklangan shaxsga nisbatan xomiy tayinlash uchun, muomalaga layoqatsiz shaxsga esa-vasiy tayinlash uchun asos bo`ladi.

Xomiy muomala layoqati cheklangan, vasiy muomalaga layoqatsiz shaxslarga nisbatan tayinlashini ularning huquq va manfaatlarini himoya qilishini nazarda tutiladi. Xomiylar va vasiylar o`z himoyalaridagi shaxslarning huquq va manfaatlarni har qanday shaxslar bilan munosabatlarda, shu jumladan, sudlarda ham maxsus vakolatnomasini himoya qilishlari mumkin.1 Agar fuqarolar spirtli yoki narkotik moddalarni suiiste`mol qilishni tashlasa, sud uning layoqatliligini bekor qilish to`g`risida hal qiluv qarori chiqaradi. Sud qaroriga asosan unga xomiy tayinlash ham bekor qilinadi (FPKning 296-moddasi). ruhiy kasalligi sababli muomalaga layoqatsiz deb tanilgan fuqarolar tuzalgani holda sud FPKning 291-moddasida ko`rsatilgan tashkilotlar va shaxslar bergan arizaga binoan sud ruhiy ekspertizaning xulosasiga asoslanib, muomalaga layoqatli deb topishi hamda uning ustidan belgilangan vasiylikni bekor qilish haqida hal qiluv qarorini chiqarishi lozim (FPKning 296-moddani ikkinchi qismi). Bu turkumdagi ishlar ishni alohida tartibda yuritish talablariga asosan ko`riladi. Sudga fuqarolarning o`zini, uning xomiysini, shuningdek FPKning 291-moddasida ko`rsatilgan davlat organlari tashkilotlar jalb qilinadi. FKning 30-moddasi uchinchi qismida ko`rsatilgan hollarda fuqaroni muomalaga layoqatli deb topish uchun sud vasiyning, shuningdek, FPKning 291- moddasida ko`rsatilgan davlat organlari tashkilotlar va shaxslarning, sud- psixiatriya ekspertizasining ekspertini ishtirokida ishni mazmunan ko`radi. Fuqarolarni muomalaga layoqatli deb yoki muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi ishlarni yuritish bo`yicha sud xarajatlari ariza beruvchidan undirilmaydi. Agar, sud arizani fuqaroning muomala layoqatini asossiz cheklashga yoki uni muomala layoqatidan mahrum etish maqsadida berilgan deb topsa, ish yuritish xarajatlarini ariza bergan oila a`zolari hisobiga o`tkazadi (FPKning 297-moddasi).

Mol-mulkni egasiz deb toipsh Umumiy qoida bo`yicha egasi bo`lmagan yoki egasi nomalum bo`lgan mulk (egasiz ashyo) hisoblanadi. FKning 191-moddasi egasiz ko`chmas ashyolar tegishli davlat organining yoki fuqarolar o`zini-o`zi boshqarish organining arizasiga muvofiq ko`chmas mol-mulkni davlat ixtiyoriga oluvchi organ tomonidan hisobga olinadi. Egasiz ko`chmas ashyo, hisobga olingandan keyin uch yil muddat utgach, davlat mol-mulkini bokarishga vakotli bo`lgan organ yoki fuqarolarni o`zini-o`zi boshqarish organi bu ashyoni davlat mulkiga yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organi mulkiga kirgan deb hisoblash to`g`risidagi talab bilan sudga murojaat etishligi belgilangan. Mol-mulkni (ashyoni) egasiz deb topish to`g`risidagi ariza moliya organi yoki FKda ko`rsatilgan boshqa vakolatli organ tomonidan mol-mulk (ashyo) turgan joydagi sudga beriladi. Sud bunday turkumdagi ishlarni ko`rishda arizada ko`rilgan talablarga deb topishni va shu mulkni egasini aniqlashga qaratilgan harakatlar, to`plangan dalillar, isbotlash vositalariga ahamiyat berishi lozim. Ariza mulk hisobga olingan kundan e`tiboran uch yil o`tgandan so`ng beriladi (Fuqarolik kodeksining 191-moddasi). Egasiz mulkni aniqlash va hisobga olish tartibi O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo`qotilgan taqdirda arga bo`lgan huquqlarni tiklash Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo`qotilganida yo`qotilgan hujjatlar yuzasidan bo`lgan huquqlarni tiklashning (chaqirib ish yuritishning) sud tartibi belgilangan. Bunday tartib hujjat egalarining shaxsiy va mulkiy m nfaatlarini himoya qilish maqsadlarida o`rnatilgan. qanday hujjatlar bo`yicha huquqlarning tiklanishi mumkinligi FPKning 301-moddasida belgilangan. Bu qonunga ko`ra

shaxs pul mablag`lari qo`yilganligi haqida yoki qimmatli narsalar yoxud davlat zayomi obligatsiyalari saqlash uchun topshirilganligi to`g`risidagi bank tomonidan taqdim etuvchiga berilgan qiymatli hujjatni yo`qotgan taqdirda, shuningdek qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda suddan yo`qolgan hujjatni haqiqiy deb topish va yo`qolgan hujjat bo`yicha huquqlarni tiklash to`g`risidagi iltimos qilishi mumkin. Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjat yo`qolgan taqdirda uni haqiqiy emas deb topish to`g`risidagi ariza hujjatni bergan muassasa joylashgan sudga beriladi. Hujjatlarni yo`qotilganligi to`g`risidagi arizada arz qiluvchi shaxs hujjat qanday vaziyatda yo`qotilganligi, taqdim etuvchiga deb hujjat bergan muassasaning, hujjatning nomi, uning alohida belgilari va yo`qotilgan hujjatning haqiqiy emas deb topish to`g`risidagi fikrlari ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Sudya arizani olgandan keyin qator protsessual xarkatlarni amalga oshiradi, jumladan mahalliy gazetada e`lon qiladi; hujjat bergan muassasaga yo`qotilgan hujjat bo`yicha to`lovlarni amalga oshirishni va pul berishni ish sudda mazmunan hal bo`lgunga qadar ta`qiqlash va hokazo. Bulardan tashqari qonunda taqdim etuvchi deb berilgan hujjatni topib olgan, xullas hujjatni saqlovchi ham o`z navbatida shu hujjatga bo`lgan huquqi to`g`risida ko`rsatilgan muddatga sudga ariza berishi va bunda o`zining fikr-mulohazalarini bayon qilish mumkinligi ko`rsatilgan.1 Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjat yo`qotilgan taqdirda ularga bo`lgan huquqni tiklash to`g`risidagi ishlari FPKning 148-149-moddasidagi umumiy talablar, 301-moddasida ko`rsatilgan holatlar ko`rsatiladi. Ariza bo`yicha davlat boji eng kam ish haqining 10% miqdorida undiriladi. Alohida tartibda ko`riladigan ishlar turkumiga kirgan taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo`qolganligi to`g`risida ayrim hollarda da`vo yuritish ishlariga ham aylanishi mumkin. Agar hujjatni saqlovchiga nisbatan arz qiluvchi qarshi da`vo qo`zg`atgan hollarda bo`lishi nazarda tutiladi. Umuman ishni ko`rish va hal qilishga oid qoidalar FPKning 301-309-moddasida ko`rsatilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi 1992 yil 13 noyabrdagi qaroriga 1997 yil 2 mayda kiritilgan o`zgartirishlar bilan chiqargan «Taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar yo`qolgan taqdirda ularga bo`lgan huquqlarni tiklash haqidagi arizalarning sudlar tomonidan

ko`rilishi to`g`risida»gi qarorida taqdim etuvchiga deb berilgan hujjatlar e`tiborsizlik bilan saqlanishi natijasida to`lov belgilarini yo`qotganida, masalan, omonat daftarchasi yoki varaqasiga hisob rakami saqlanmaganida shu kabi boshqa hollarda ham chaqirib ish yuritish tadbiq etilishi mumkinligi tushuniladi. Sud ishni mazmunan ko`rib bo`lgach, hal qiluv qarorini chiqaradi, ariza qanoatlantirilgan sud hal qiluv qarorida yo`qolgan hujjatni haqiqiy emasligi ko`rsatiladi. hal qiluv qarori arz qiluvchiga haqiqiy emas deb topilgan hujjat o`rniga yangisini berish uchun asos bo`ladi.

O'xshashlar

Otalikni belgilash to`g`risidagi ishlarni sudda ko`rishning protsessual xususiyatlari

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi

Davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakati (qaror)lari ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo`yicha ishlarni yuritish

Xo`jalik sudlariga ishlarning taalluqliligi va sudlovliligi