Алоҳида тартибда кўриладиган ишлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Алоҳида тартибда кўриладиган ишлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Алоҳида тартибда кўриладиган ишлар тушунчаси ва моҳияти 2. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш 3. Фуқарони бедарак йўқолган деб топиш 4. Фуқароларни муомалага лаёқати чекланган ёки муомалага аёкатсиз деб топиш 5. Мол-мулкни эгасиз деб тоипш 6. Тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқотилган тақдирда арга бўлган ҳуқуқларни тиклаш

Алоҳида тартибда кўриладиган ишлар тушунчаси ва моҳияти Суд амалиётида аксарият ҳолларда фуқаролик ишлари бирон-бир бузилган шахсий ёки мулкий ҳуқуқнинг ҳимоя қилиниши тўғрисида, даъво ишлари тарзида қўзғатилади. Аммо баъзи ҳолларда фуқаролик ишлари ҳуқуқ тўғрисида низо бировнинг бировга даъвоси бўлмаганида ҳам судларга қўзғатилиб, кўрилиши ва ҳал қилиниши мумкин. Масалан, фуқаролар пенсия ёки мерос олиши учун зарур бўлганида бирон бир фактнинг мавжудлигини, айтайлик, бировнинг фарзанди ёинки боқимида бўлганлигини тасдиқлатиш зарур бўлганида бировларга нисбатан даъво қўзғатмасдан, балки судга ариза билан, муддаосини айтиб, мурожаат этади. Бундай ҳолларда фуқаролик ишлари даъво ишларини юритиш тартибида кўрилмасдан, балки алоҳида иш юритиш тартибида кўрилади. Судларда бу тартибда ҳам субъектив ҳуқуқлар ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларни ҳимоя қилиш мақсад қилиб қўйилади. Низосиз ишлар, яъни ФПКнинг 279-моддасида кўрсатилган ишлар, судлар томонидан ФПКнинг 30-35-бобларида кўрсатилган истисно ва қўшимчалар билан ФПКнинг умумий қоидаларига мувофиқ кўрилади. Суд томонидан алоҳида иш юритиш тартибида кўриладиган низосиз ишлар жумласига: 1) юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги: 2) фуқароларни бедарак йўқолган деб топиш ва фуқароларни ўлган деб эълон қилиш: 3) руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги туфайли фуқароларни муомала лаёқати чекланган ёки муомалага лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги: 4) мол-мулкни, ашёни эгасиз деб топиш: 5) берилган ҳужжатларни йўқолган тақдирда, уларга бўлган ҳуқуқларни тиклаш (чақириб иш юритиш) бошқача қилиб айтганда тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқолган тақдирда улар бўйича ҳуқуқларни тиклаш тўғрисидаги ишлар киради. Алоҳида тартибда кўриладиган ишларда ҳуқуқ ҳақида низо бўлмайди, шу белгиси билан у даъво ишларини юритишдан фарқ этади. Алоҳида тартибда иш юритишдан мақсад фуқароларнинг бирон-бир ҳуқуқлари вужудга

келганлиги, ўзгарганлиги ёинки бекор бўлганлигини, яъни юридик фактларнинг мавжудлиги ёки уларнинг йўқлигини аниқлашдан иборат бўлади. Даъво ишларини юритишда эса-суд фаолияти бирмунча кенгрок бўлади. Бунда суд юридик фактларни аниқлабгина қолмай, шу билан бирга аниқланган фактларга моддий-ҳуқуқий нормаларни тадбиқ этиши, тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳақида тегишли хулосага келиши, яъни фуқаролик ҳуқуқий низоларни ҳал этиши лозим бўлади. Алоҳида тартибда кўриладиган ишларда-ҳуқуқ тўғрисида низо бўлмагани туфайли тарафлар, яъни жавобгар, даъвогар, учинчи шахслар ҳам бўлмайди, фақат ўз муддаосини айтиб, судга мурожаат қилувчи аризачигина ва бошқа манфаатдор шахсларгина бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам алоҳида тартибда кўриладиган фуқаролик ишларида баъзи фуқаролик процессуал нормаларнинг, масалан, шерик иштирокчилик, тегишсиз тарафни тегиши тараф билан алмаштириш, келишув битими ва шу каби процессуал ҳаракатларга оид нормалар қўлланилмаслиги мумкин. Алоҳида тартибда кўриладиган ишларни суд фуқаролик процессуал ҳуқуқнинг барча тамойилларига эътибор берган ҳолда (ошкоралик, оғзакилик, эркин ҳуқуқ ва тортишувлик ва ҳоказо) кўриши лозим. Бундай туркумдаги ишларда низо бўлмаса ҳам, бироқ далилларни исботлаш вазифаси арз қилувчи шахс зиммасига юклатилган бўлади. 1 Алохила тартибда юритиладиган ишларнинг суд ариза берувчи ва манфаатдор фуқароларнинг, ташкилотларнинг иштирокида кўрилади (ФПКнинг 281-моддаси). Судья бу туркумдаги ишларни ҳам судда кўришга тайёрлайди, иш учун аҳамиятли ҳужжатларни талаб қилади, муҳим гувоҳлик бериш мумкин бўлган гувоҳларни, тегишли ташкилот вакилларини судга таклиф қилади, лозим бўлса экспертиза тайинлайди, судда кўриладган ишларнинг

қандайлигини аниқлашга ҳаракат қилади ва ишни суд мажлисида кўришга тайинлайди. Агар алоҳида тартибда юритилаётган ишни кўриш вақтида судларга тааллуқли ҳуқуқ тўғрисида низо бўлса, суд аризани кўрмасдан қолдириб, манфаатдор шахсларга умумий тартибда даъво қўзғатишни таклиф қилади (ФПКнинг 282-моддаси). Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилашни суд тартиби фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустаҳкамланган шахсий ва мулкий ҳуқуқларнинг, меҳнатга, никоҳ ва оилага оид ҳамда бошқа ҳуқуқларнинг ҳимоя қилинишини, шунингдек мулкий ҳуқуқлар олинишида қўриқланишини кафолатлайди.1 Юридик фактнинг белгиланиши тўғрисидаги ариза фақат тубандагича ҳоллардагина: биринчидан, агар бу факт шахсий ёки мулкий ҳуқуқларни вужудга келтирадиган, ўзгартирадиган ёки бекор қиладиган бўлса; иккинчидан, бу фактни белгилаш суд ваколатига тааллуқли бўлса; учинчидан, юридик фактни белгилаш тўғрисидаги ҳужжатларда бошқа тартибда ариза берувчи томонидан олиниши мумкин бўлмаганидагина кўриш учун суд томонидан қабул қилиниши лозим. Масалан, йўқолган фуқаролик ҳолати актларни тиклаш иши, бундай ҳолатларни қайд қилувчи идоралар томонидан, манфаатдор шахсларнинг аризаларига биноан тикланади ва агар бу органлардан рад жавоби олинсагина фуқаролик ҳолати актининг, чунончи: боланинг туғилиши, никоҳдан ўтганлик, фуқароларнинг ўлганлиги ва

ҳоказолар тўғрисидаги актнинг қайд қилиниши фактнинг суд томонидан белгиланиши мумкин. Бинобарин суд фуқаролик ҳолати актини қайд қилганлиги тўғрисидаги фактнинг белгилаш тўғрисидаги ариза қабул қилишида ариза берувчи шахснинг бу тўғрида фуқаролик ҳолати актларни ёзиш идорасига мурожаат қилмаганлигини ва нима сабаблар бўйича илтимоси рад қилганлигини аниқлаши лозим. Суд амалиётида маълум ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарадиган фактларгина белгилаш, тегишли ҳужжатларни судсиз тартибда олиш ёки йўқотилган ҳужжатларни тиклаш мумкин бўлмаслиги тўғрисидаги мажбурий шартга риоя қилинмаслиги «Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ҳақидаги ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисидаги 1991 йил 20 декабарь ва унга 1997 йил 2 майда киритилган ўзгартиришларда таъкидланган.1 «Пенсиялар тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ пенсия олиш учун бировнинг қарамоғида бўлганлик факти ҳокимликларнинг ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқарадиган идораларнинг берган маълумотлари билан, шунингдек бошқа ҳужжатлар билан тасдиқланади. Бинобарин, агар ариза берувчи ўзига зарур бўлган ҳужжатни олиш учун тегишли ташкилотларга мурожаат қилмаган бўлса, бундай фактлар судлар томонидан белгиланмаслиги керак. Бирон-бир ҳуқуқ берадиган ёки белгилайдиган ҳужжатнинг муайян шахсга тегишли бўлишлиги фактини белгилаш тўғрисидаги аризани қабул қилишда аризачининг ҳужжат берган тегишли ташкилотга, ҳужжатга ўзгартириш киритиш тўғрисидаги мурожаат қилган қилмаганлигини аниқлаш лозим. Агар ҳужжатга ўзгартириш киритиш тўғрисидаги илтимос рад қилинган бўлса, қандай асослар бўйича рад қилинганлиги кўрсатилиши керак; тўртинчидан, бундай фактни белгилаш судларга тааллуқли бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги низони ҳал қилиш билан боғлиқ бўлмаслиги керак. Агар юридик

фактни белгилаш ариза берувчига, кейинчалик судда бирон-бир иш бўйича даъво қўзғатиш, чунончи меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида ёки етказилган зарарни ундириш тўғрисидаги ва шунингдек, бошқа фуқаролик даъволари учун зарур бўлган ҳолларда унинг аризаси иш юритиш тартибида кўрилмаслиги керак, чунки бундай фактни белгилаш даъвонинг судда ҳал қилиниши билан бир вақтда кўрилиши мумкин. ФПКнинг 283-моддасида фуқаролар ёки ташкилотларнинг шахсий ёки мулкий ҳуқуқларнинг келиб чиқиши, ўзгариши ёки тугалишига сабаб бўладиган фактларни, яъни юридик аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқий оқибатлар туғдирадиган фактларни суд белгилаши кўрсатилган. Буларда айтилишича, суд қуйидаги фактларни белгилаш тўғрисидаги ишларни кўради: 1. Шахснинг карндошлик алоқалари-фактини белгилаш. Олий суднинг юқорида кўрсатилган Пленум қарорида-қариндошлик муносабатлари деганида тўғри карндошлик, бири иккинчисидан ёки бир умумий уругдан келиб чиққан шахсларнинг кон-қариндошлиги назарда тутилади. Кон- қариндошликнинг йўқлиги қариндошликнинг йўқлигидан далолат бериши таъкидланган. Бундай фактнинг белгиланши-ворислик ҳуқуқини олиш, боқувчисини йўқотганлик туфайли пенсия олишга бўлган ҳуқуқни расмийлаштириш, кўп болали оналарга (оилалар) бериладиган давлат ёрдамини олиш, автомашинанинг хадя қилинишини нотариал тартибда расмийлаштириш учун ва бошқа баъзи ҳолларда зарур бўлиши мумкин. Демак, шахсларнинг қариндошлик алоқаларини балгилаш арз қилувчи учун қандайдир ҳуқуқий оқибат келтириб чиқариши керак. Бундай фактларни белгилаш судда ташқари бошқа идораларда ҳал қилишнинг иложи бўлмасагина йўл қўйилади. 2. Шахснинг бировнинг қарамоғида бўлганлиги фактини белгилаш. Бундай фактнинг белгиланиниш асосан ворислик ҳуқуқини ёки пенсия

олишга ёхуд боқувчининг ўлими туфайли кўрган зарар ҳақини олишга бўлган ҳуқуқни расмийлаштириш учун талаб қилинади. Агар факининг белгиланиши ворислик расмийлаштириш учун зарур бўлса, ариза берувчидан мархумнинг ўлимига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлганлиги ва меҳнатга лаёқатсизлиги аниқланади. Бундай ҳолларда мерос қолдирувчи билан қарамоғида бўлган шахс ўртасида қариндошилк муносабатлари бор-йўқлиги аҳамиятли эмас (ФКнинг 1141- моддаси). Агар фактнинг белгиланиши пенсия таъминоти олиш учун зарур бўлса, бундай ҳолларда: 1-дан, қарамоғидаги шахснинг барча ҳолларда меҳнатга лаёқатсиз бўлиб кўрилиши шарт эмас, чунки мархумнинг 18 ёшга тўлмаган ўқувчи болалари, укалари, пенсия ёшидаги ота-оналари ва бошқалар «Давлат пенсияларини тайинлаш ва тўлаш тўғрисидаги Низом»га биноан пенсияга олиш ҳуқуқига эга бўладилар: 2-дан, умумий қоида бўйича, мархумнинг қарамоғида қанча вақт давомида бўлишликнинг ҳам аҳамияти йўқ. Боқувчисининг ўлими муносабати билан нафақа олишга бўлган меҳнатга лаёқатсиз оила аъзоларининг доираси қатъий бўлиб, уни кенгайтиришга йўл қўйилмаслиги, қарамоғида бўлиш муддати белгиланмаслиги, оила аъзоларининг бошқа-бошқа яшашлиги, аризачини боқишга мажбур бўлган бошқа қариндошининг борлиги қарамоғида бўлганлик фактини истисно қилмаслиги Олий суднинг юқоридаги Пленум қарорини 10-бандида кўрсатиб берилган. Угай ота-оналарга нисбатан истеснолар юқорида айтилган Низомнинг 66- моддасида кўрсатилган. Уларнинг мархум угай болаларининг қарамоғида камида ўн йил бўлган бўлишлари керак: 3-дан, мархумнинг фақат оила аъзоси бўлиб кўрилган қарамоғидаги шахсгина пенсия олишга ҳақли бўлади. Агар бу фактнинг белгиланиши кўрилган зарар ҳақини олиш учун зарур бўлса, аризачининг 1-дан, мархумнинг қарамоғида бўлиш ёки ундан

таъминот олиш ҳуқуқига эга бўлиши ва 2-дан, меҳнатга лаёқатсиз шахс бўлиши керак. Ўлганнинг қарамоғида бўлиш фактини белгилаш учун бериб келинган ёрдам аризачини ҳаёт кечиришга асосий манба бўлган бўлиши мерос олиш, нафақа ёки зарарни тўлатиш аҳамиятга эга эканлиги Олий суднинг юқоридаги Пленум қарорида ўз ифодаси топган. Булардан ташқари аризачи иш ҳаққи, нафақа, стипендия олиб келган ёки бошқа даромад манбаига эга бўлган ҳолларда бокиб келган шахс томонидан берилган ёрдам аризачининг ҳаёт кечириши учун доимий ва асосий манба бўлган-бўлмаганлиги суд аниқлаши лозим. Бундай ҳолларда ҳам аризачи масалани судсиз ҳал қила олмаганлигини аризада асослаш талаб қилинади. Юқорида кўрсатиб ўтилган шартлар бўлмаганида судья фактни белгилаш тўғрисидаги аризани қабул қилиниши рад этиши мумкин (ФПКнинг 151-154- моддалари). 3. Оталикни тан олиш фактини, боланинг у ёки бу онадан туғилганлиги фактини шунингдек туғилган вақтини белгилаш. Бундай фактларнинг белгланиши ҳам мерос олиш, пенсия таминотини олиш, етказилган зарар ҳақларини ундириш ҳолларида зарур бўлади ва аризачиларнинг қўлларида бу тўғрида ҳужжатлари бўлмаганида судга мурожаат қиладилар. Бундай ҳолларда фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш идараларида архивларнинг сақланмаганлиги туфайли шу ҳақдаги керакли ҳужжатларнинг нусхасини бериш имконияти бўлмаганлиги сабабли суд шу фактини белгилаш тўғрисидаги илтимоснигина кўради, чунки аризачининг ёшини белгилаш тўғрисидаги илтимослар қоида бўйича маъмурий тартибда, махсус тузилган комиссия томонидан кўрилади. Бундай тартиб Министрлар Советининг 1976 йил 10 декабрида қарори билан тасдиқланган Фуқаролик ҳолати актлари ёзувларини ўзгартириш, тиклаш ва бекор қилиш тартибини ҳамда акт дафтарларинининг сақланиш тартиби ва муддатларини белгилайдиган асосий қоидаларнинг 18-бандида кўрсатилган. Агар

манфаатдор шахс комиссиянинг қароридан норози бўлса, ФПКнинг 269-271- моддалари тартибида судга шикоят қилишга ҳақли бўлади.1 Бу туркумдаги ишларни кўришда баъзи судлар оталик фактини белгиланишини оталикнинг тан олиниши фактидан ажратмайдилар. Оталикни тан олиш факти суд томонидан фақат бола никоҳ ва оила тўғрисидаги қонун Асослари амалга киритилишига қадар, яъни 1968 йил 1 октябрга қадар туғилган бўлса, фараз қилинган ота вафот этган бўлса ва бола оталикни тан олган шахснинг боқимида бўлган бўлсагина белгиланади. 1982 йил 25 март «Болалар ва бошқа оила аъзоларига алимент ундириш ва оталикни белгилаш тўғрисидаги ишларни кўришда судлар томонидан қонунчиликни тадбиқ этиш ҳақида»ги Олий суднинг Пленум қарорида бу ҳолда икки ҳолатни мавжудлигини: биринчидан, оталикни тан олганлигини ва иккинчидан, болаларнинг бундай шахс боқимида бўлганлиги аниқлашлари кўрсатилган. Оталик факти суд томонидан қуйидаги ҳолларда: биринчидан, бола Асослар амалга киритилгандан кейин туғилган бўлса: иккинчидан, фараз қилинган ота вафот этган бўлса ва учинчидан, Оила кодексининг 68- моддасида назарда тутилган ҳолатлар, яъни боланинг онаси фараз қилинган ота билан бирга яшаганлиги ва бола туғилишига қадар бирга умумий рузгор юритганликлари ёхуд таъминлаб турганликлари ёки жавобгарнинг оталикни тан органлиги аниқ тасдиқловчи далиллар бўлганида белгиланиши мумкин. Бундай масалалар бўйича ишни кўришда хатога йўл қўйилиши асослантирилган қарорларнинг чиқарилишига сабаб бўлиши мумкин. 4. Болаликка олиш, никоҳ, ажралиш ва уларни қайд этганлиги фактини белгилаш. Юқорида кўрсатилган юридик фактларнинг расмийлаштирилганлиги (қайд қилинганлиги)ни тасдиқлайдиган ҳужжатлар йўқотилган бўлса ва уларни тиклаш ҳам мумкин бўлмаса (фуқаролик ҳолати актларини ёзиш идоралари уларни тиклашдан бош тортган бўлсалар) бундай

фактларнинг қайд қилинганлигини белгилаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиш мумкин бўлади. Фуқаролик процессуал кодексининг 283-моддасининг 4-банди болаликка олиш, никоҳ, ажралиш ва ўлганлик фактини эмас, балки фуқаролик ҳолати актларини қайд қилиш органларида рўйхатга олиш фактини назарда тутишга эътибор бериш лозим. Шу масала юзасидан Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленуми қарорида никоҳни қайд қилинганлиги ҳақидаги маълумот мавжуд бўлганида никоҳ гувоҳномаси олмаганлик ёки уни йўқотганлик ҳолати никоҳни рўйхатга олганлик фактини белгилаш ўрнига уларни фактик никоҳ муносабатларига бўлганликларини белгилаш хато ҳисобланиши, агар никоҳни рўйхатга олинганлик фактини белгилашни сўраб, судга эр-хотиндан бири ариза билан мурожаат қилганлик тақдирда, иккинчи манффатдор шахс сифатида ишга жалб қилиниши ҳақида тушунтириш берилган. Булардан ташқари судларга болаликка олишни рўйхатга олганлик фактини, шунингдек фарзандликка олиш ҳақида ҳокимият қарори қабул қилинганлиги фактини ҳам белгилаши судларга тааллуқли ҳисобланади. Шу билан бирга фактик равишда болаликка олинганлик ҳуқуқий аҳамиятга эга эмаслиги ва бундай аризалар судга тааллуқли эмаслиги юқоридаги Пленум қарорининг 12- бандида кўрсатилган. 5. Эр-хотиндан бирининг ўлими натижасида фуқаролик ҳолатлари актларини қайд қилиш органларида никоҳни рўйхат қилиш мумкин бўлмаса, қонунда белгиланган ҳолларда, ҳақиқатда эр-хотинлик муносабатларида бўлганлик фактини белгилаш. Оила кодексининг 13-моддасида кўрсатилганидек, фуқаролик ҳолати актларини ёзиш давлат идораларида тузилган никоҳгина эр билан хотиннинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини вужудга келтиради, шу билан бирга қонун Бухоро ва Хоразмда 1928 йил 1 октябрга қадар ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудининг бошқа туманларида эса-1917 йил 20 декабрга қадар диний маросимлар бўйича тузилган никоҳ ҳам қайд қилинган-никоҳга тенглаштирилганлиги билдиради.

Мазкур модданинг мазмунига кўра никоҳларини расмийлаштирилмаган шахслар эр-хотин бўлиб ҳисобланмасдан, балки бирга яшовчиларгина (сожители) бўлиб кўриладилар. Бундай шахслар ўзлари ва фарзандларини манфаатлари учун никоҳларини тегишли тартибда расмийлаштиришлари зарур. Ўзбекистон Республикаси Олий Совети Президиумининг 1944 йил 22 август Фармони чиқарилишига қадар никоҳларни тегишли тартибда қайд қилдирмасдан, эр-хотин бўлиб яшовчилар ҳам бор. Улар ҳар қачон фуқаролик ҳолати актларини ёзиш идораларига бориб, никоҳларини ёзиш идораларига бориб, никоҳларини расмийлаштиришлари мумкин. 1994 йил июлга қадар норасмий, аммо ҳақиқатан никоҳда бўлишлик қонунан тан олинганлиги ва расмийлаштирилган (қайд қилинган) никоҳда бўлишликка тенглаштирилганлиги туфайли, бундай никоҳда бўлганлар эр ва хотинга тегишли ҳуқуқ ва бурчларини оладилар. Агар 1944 йил 8 июлга қадар тузилган ҳақиқий никоҳда бўлган эр ва хотиннинг бири вафот этган бўлса, ҳақиқат эр-хотинлик муносабатларида бўлганлик факти суд орқали мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пенумининг 1991 йил 20 декабрда чиқарган «Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ҳақидаги ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида»ги1 қарорининг 13 бандида тушунтирилишича, норасмий, аммо агар бундай муносабатлар 1944 йил 8 июлга қадар вужудга келган бўлса ва эр-хотиннинг бири вафот этишига қадар давом этган бўлса-белгиланиши мумкин. Бундай ҳолда аризачи мархумнинг эри ёки хотини деб танилиши билан бирга, унинг қарамоғида бўлганлик факти белгиланиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг юқоридаги Пленум қарорида кўрсатиб ўтилган бўлиб, бунда қуйидагилар баён қилинган. ФПКнинг 174-моддасининг 5-банди ва Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1944 йил 22 августдаги Фармонига кўра, фактик нкох муносабатларида бўлганлик факти фақат бундай муносабатлар ҳолати актларини қайд қилиш мумкин бўлмасагина белгиланади.

Юқорида кўрсатилган вақтдан кейин вужудга келган фактик никоҳ муносабатлари ҳуқуқий оқибат келтириб чиқармайди ва бундай фактларни белгилаш тўғрисидаги аризалар суд тартибида кўриш учун қабул қилинмайди. Агар эр-хотин бири 1944 йил 8 июлгача бошқа фактик никоҳга кирган ёки бир вақтнинг ўзида қонуний никоҳда бўлган бўлса, шунингдек, бу муносабатлар томонлардан бирининг вафотига қадарли тугатилган бўлса, бундай фактларни суд белгилаши мумкин эмас. Суд мажлисида никоҳ муносабатларининг мавжудлигини (биргаликда яшаш, умумий хўжалик юритиш, болаларнинг борлиги ва уларни тарбиялаш ва бошқалар) исботловчи далиллар текширилади. Фактик муносабатларни ҳақиқатга бўлган деб топиш, суд уни мазкур шахслар ўртасида вужудга келган ва улардан бирининг вафот этган кунига қадар давом этганини аниқлайди. 1944 йил 8 июлдан сўнг вужудга келган норасмий никоҳ муноабатларида бўлганликни белгилашга амалдаги қонунлар бўйича йўл қўйилмайди. 6. Шахснинг ҳуқуқни вужудга келтрувчи ҳужжатларда (жамоат бирлашмаларига аъзолик билетлари, ҳарбий ҳужжатлар, паспортлар, фуқаролик ҳолати актларини қайд қилиш органлари берадиган гувоҳномалардан ташқари) кўрсатилган исми, отасининг исми ва фамилияси унинг паспортдаги исми, отасининг исми ва фамилияси билан мос келмаган тақдирда, мазкур ҳужжатларнинг унга тегишлили эмаслиги фактини суд анимклайди. Ҳуқуқ туғдирадиган ҳужжатларда кўрсатилган шахснинг исми, отасининг исми ва фамилияси шу шахснинг паспортдаги ёки гувоҳномасидаги исми, отасининг исми ва фамилияси билан мос келмаган тақдирда, суд музкур ҳужжатларнинг унга тегишли эканлиги фактини белгилайди. Бу ҳолда суд ҳар турли ҳужжатларда ҳар хил ном билан аталган шахсларнинг исмлари, отасининг номалари ва фамилияларининг мос келишлигии (айнан ухшашлигини) ҳал қилув қарорларида кўрсатишга ҳақл

эмас (Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1991 йил 20 декабрь қарори.1 Касаба уюшмаси билетлари, ҳарбий ҳужжатлар паспортлар ва фуқаролик ҳолатлари далолатномаларини қайд қилш органлари берадиган гувоҳномаларнинг муайян шахсга тегишли бўлишлилиги фактини белгилаш тўғрисидаги ишлар судда кўрилмайди. Агар бундай ҳужжатдарнинг берилишида фамилия, исм ёки отанинг исми нотўғри ёзилган бўлса, будай ҳужжатлар тегишли ваколатли идоралар томонидан алмаштирилади. Фуқаролик ҳолатлари далолатномаларини қайд қилиш идоралари берадиган гувоҳномаларда баъзи маълумотлар нотўғри ёзилган бўлса, уларнинг ноутгрилигини белгилаш тўғрисидаги аризалар ФПКнинг 274-275- моддаларида кўрсатилган фуқаролик ҳолатлати далолатнома ёзувларидаги нотўғриликларни белгилаш ҳақидаги қоидаларга мувофиқ суд томонидан кўрилади. Ҳуқуқ туғдирадиган ҳужжатларидаги шахснинг исми, отасининг исми ва фамилияси шахснинг бошқа ҳужжатларига мос келмаслиги ҳақида судлар аризачидан ҳуқуқий ҳужжатни ўзига тегишли эканлиги ҳужжатни берган ташкилот унга тегишли ўзгартириш кирита олмаслиги ҳақидаги далилларни суд талаб қилиши лозим бўлади. Борди-ю аризачидан тегишли фактни аниқ тасдиқдайдиган бошқа ҳужжатлар бўлса, суд ҳуқуқ туғдирадиган ҳужжатни унга тегишли эканлиги тўғрисидаги аризани қабул қилмаслиги юқоридаги Пленум қарорида кўрсатиб ўтилган. Демак, аризачининг шахсий ҳужжатларини эмас, балки ҳуқуқ туғдирадиган ҳужжатларни тегишлилиги суд тартибида белгиланиши судларга тааллуқлидир. Шахсий ҳужжатлардаги камчиликлар (паспорт, жамоат бирлашмаларига аъзолик билетлари, ҳарбий ҳужжатлар, ордер, медалларни гувоҳларини фуқаролик ҳолати актларини қайд қилиш органлари берадиган гувоҳномалар ва ҳоказо) фақат уларни берган органлар, ташкилотлар томонидан ҳал этилади. Агар давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахслар уларнинг ваколат доирасига кирувчи ҳуқуқ туғдирадиган ҳужжатларга ўзгартириш

киритишни рад этсалар, бу ҳақдаги қарор устидан тегишли шахс судга ФПКнинг 269-271-моддаларида асосида шикоят қилиши мумкин. қонунда фуқаролик ҳолати актларини ёзиш органлари томонидан бериладиган ҳужжатларни тегишлилиги фактини белгилаш тўғрисилаги аризаларни судларга тааллуқли эмаслиги, улар фақат ёзувлар тузатиш ва ўзгартириш киритиш рад қилинганлик ҳақида судга мурожаат қилишга ҳақли эканлиги кўрсатиб ўтилган. 7. Бахтсиз ходиса фактини белгилаш. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ходисаларни текшириш ва ҳисобга олиб бориш Меҳнат кодексининг 222- моддасида кўрсатилганидек, иш берувчи томонидан амалга оширилади. Шу муносабат билан бахтсиз ходиса тўғрисида актнинг тузилиши ёки бундай фактнинг тасдиқланмаганлиги важ қилиб, расмий ҳужжат берилишининг рад қилиниши масаласи судда кўрилмайди. Меҳнатнинг муҳофаза қилишнинг норма ва коиларига риоя этилиши устидан жамоат текширувини касаба уюшмалари ва ходимларнинг бошқа вакиллик органлари амалга оширадилар. Бахтсиз ходисанинг юз берганлиги факти судсиз белгиланиши мумкин бўлмаганида ва бундай имкониятнинг бўлмаслиги тегишли ҳужжат билан тасдиқлангандагина суд томонидан белгиланиши мумкин.Суд юридик аҳамиятга эга бўлган бахтсиз ходиса фактини белгилашда шахснинг соғлиғига зарар етказилиши даражаси ва бу тўғрида ҳал қилув қарори қабул қилмаслиги керак. Бу масалалар ходимларнинг ишига боғлиқ равишда майиб бўлиши ёки саломатлиги бошқа йусинда шикастланиши сабабли етган зарарни ўрнини корхоналар, муссасалар, ташкилотлар қоплаши тўғрисидаги масалалар Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 493-496-моддаларига мувофиқ ҳал қилинади. Ўлганлик фактини белгилаш ҳақидаги ҳал қилув қарори суд ўлимни вужудга келтириш аниқ ҳолатларини, яъни қачон ва қандай ҳолатда содир бўлганлигини белгилайди. 8. Иморатга хусусий мулк ҳуқуқи асосида эгалик қилиш фактини суд, агар аризада эгалик қилиш тўғрисидаги ҳужжат бўлиб, лекин у йўқолган ёки

уни тиклаш мумкин бўлмаганида белгилайди. Умумий қоида бўйича иморатга бўлган эгалик ҳуқуқи тўғрисидаги низолар даъво тартибида кўрилиши лозим. Ўзбошимчалик билан кўрилган ёхуд кўриб битказилмаган ва фойдаланиш учун қабул қилинмаган биноларни, шунингдек олдин бошқа шахс номига рўйхатдан ўтказилган ёки аризачи томонидан тегишли тартибда расимийлаштирилмасдан сотиб олинган эгалик ҳуқуқини белгилаш ҳақидаги аризалар алоҳида иш юритиш тартибида судда кўрилмаслиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлган фактларнинг белгилаш тўғрисидаги ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида»ги 1991 йил 20 декабрь ва унга 1997 йил 2 майда киритилган ўзгартиришлар билан қабул қилинган қарорларини 18-бандида кўрсатилган. Булардан ташқари шу қарорда, агар фуқаро нотариал тартибда тасдиқланмаган ёзма шартнома билан уй сотиб олган бўлса, бу уйга уни эгалик ҳуқуқини белгилаш тўғрисидаги масала ФКнинг 112-моддасининг қоидалари бўйича даъво тартибида ҳал этилиши белгиланган. Иморатга хусусий мулк асосида эгалик қилиш фактини белгилашда суд эгалик қилиш эмас, балки шу иморатга аризачини ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатларни мавжудлигини тасдиқлайдиган фактларни белгилайди.1 Аризани қабул қилиш ва меросни очилиш жойи янги Фуқаролик Процессуал кодексининг 283-моддасининг 9-бандида судларда алоҳида тартибда юритиладиган ишлар қаторида кўриш лозимлиги кўрсатилган. Бундай ишларни судга тааллуқли бўлиши учун нотариал органлари аризасига меросга бўлган ҳуқуқи ҳақида гувоҳнома беришни рад этган бўлган ҳоллар. Аризачини нотариал тартибда меросхўрни ворислик мулкини олишга кириш ва эгалик қилиш фактини тасдиқлаш учун тегишли ҳужжатларни йўқлиги ёки бу хажжатларни етарли бўлмаслиги асос бўлади. Фуқаролик кодексининг 1146-моддасига асосан мерос очилган жойдаги нотариус меросхўрнинг илтимосига кўра унга очилган бўлган ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома бериши шартлиги, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги мерос очилган кундан эътиборан олти ой ўтгандан кейин берилиши кундан

эътиборан олти ой ўтгандан кейин берилиши, агар нотариус тегишли мол- мулкка ёзуд бутун меросга нисбатан гувоҳномани беришни сўраб мурожаат этган шахслардан бошқа меросхурлар йўқлиги тўғрисидаги маълумотга эга бўлса, гувоҳнома олти ойлик муддат тугамасдан ҳам берилиши мумкинлиги кўрсатилган. Бундай ҳолларда нотариус учун меросхўрни меросхур мулкини эгаллашга киришишланлиги ҳақидаги далил бўлиб уй-жой коммунал хўжалиги томонидан берилган маълумотнома, квартира ҳақини тўлаганлик ҳақидаги ҳужжат, солиқларни тўлаганлик ҳақидаги маълумотнома ва бошқа ҳужжатлар ҳисобланади. Мерос мулкни очилган жойи бўлиб мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаб турган жойи ҳисобланади. Агар мерос қолдирувчининг охирги яшаб турган жойи номаълум бўлса, мерос қолдирувчига тегишли бўлган кўчмас мулк ёки унинг асосий қисми турган жой, кўчмас мулк бўлмаган тақдирда эса, кучар мулкнинг асосий қисми турган жой мерос очилган жой ҳисобланади (ФКнинг 1117-моддасининг). Нотариус учун мерос очилган жой мерос очилган жойини тасдиқловчи юқоридаги ҳужжатлардан ташқари ўлганнинг иш жойидан, яшаш жойидан маълумотнома ёки мулк жойлашган жойидаги тўғрисида тегишли ҳужжатлар тақдим этилган бўлса-ю, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома бериш рад этилса, манфаатдор шахс судга меросни қабул қилиш ва мерос очилиш факти ҳақида эмас, балки нотариал ҳаракатлар ёки бундай ҳаракатларни бажаришни рад этганлик устидан шикоят бериш (ФПКнинг 273-моддаси) ҳуқуқига эга.1 9. Юридик аҳамиятга эга бўлган бошқа фактларни белгилаш. Агар амалдаги қонунларда бирон-бир юридик фактни белгилашнинг бошқача тартиби назарда тутилмаган бўлса, чунончи, суд фуқаронинг муайян вақтда ва муайян ҳолатларда вафот этганлиги фактини, мероснинг қабул қилинганлиги фактини, мероснинг очилиши жойини белгилаши ва бошқа фактларни ҳам белгилаши амалдаги ФПКда белгиланган. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни суд тартибида белгилашга оид айрим масалалар янги фуқаролик процесси кодексида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий суди

Пленумининг 1991 йил 21 декабр ва унга 1997 йил 2 майда киритилган ўзгаришларда бу туркумдаги ишларнинг доираси чекланмаганлиги кўрсатилган бўлиб фактларни белгилашга; Судлар ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлган бошқа фактларни ҳам, жумладан: 1968 йил 1 октябргача туғилган болаларга нисбатан оталикни тан олганлик фактларини, оталик фактларини, оталикни қайд қилиш фактларини; ихтирони жорий этиш фактларини, таклифни рационализаторлик сифатида квалификацияланганлик фактларини; бинога, пайга, автомабилга ва бошқа махсус рўйхатдан ўтказиладиган мулкка эгалик қилиш фактларини; никоҳ бекор қилинмасдан, лекин оилавий муносабатлар тугатилганлигидан сўнг иморатни эр-хотиндан бирининг маблағларига кўрилгалик фактларини; суғурта гувоҳномасга эгалик қилиш фактларини; фуқаро ёки унинг ота-онаси Улуг Ватан уруши даврида Ўзбекистон Республикаси эвакуация қилинганлик фактларини ҳам белгилашга ҳақлидирлар. Амалдаги қонунларда белгилашнинг бошқача (судсиз) тартиби назарда тутилган фактларни белгилаш тўғрисидаги аризалар суд тартибида кўрилиши мумикн эмас. Жумладан: а) иш стажини (пенсия тайинлаш учун, вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик, хомиладорлик ва бола туғилиши муносабати билан нафақа тайинлаш учун иш ҳақига фоизли қўшимчаларни қўшиб ҳисоблаш учун, узоқ йиллар қилган хизмати учун бир йўла мукофот пули тўлаш учун ва х.к) аниқлаш тўғрисидаги; б) ҳақиқий ҳарбий хизматни утаганлик, партизан қисмида бўлганлик, жангларда яраланганлик тўғрисидаги; в) фуқароларни ёшини белгилаш тўғрисидаги;

г) олий ўқув юртини, техникумини, ўрта мактабни битирганлик фактларини белгилаш тўғрисидаги; д) фирка, касаба уюшмалари ҳужжатларини, паспорт ва фуқаролик ҳоллари актларини ёзиш органлари томонидан бериладиган гувоҳномаларни тегишлилиги фактларни белгилаш тўғрисидаги аризалар судда кўрилмайди. Суд юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни, агар аризачи шу фактларни тасдиқлайдиган тегишли ҳужжатларни бошқача йўл билан олиши мумкин бўлмаган ёки йўқотилган ёхуд йўқ қилинган ҳужжатларни тиклаш мумкин бўлмаган тақдирдагина, белгиланди. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги ишлар бўйича аризалар ариза яшаб турган жойидаги судга берилади. Аризада: муайян фактни белгилаш ариза берувчига қандай мақсадлар учун зарур эканлиги кўрсатилиш, шунингдек ариза берувчининг тегишли ҳужжатларни олиши мумкин бўлмаганлиги ёхуд йўқолган ҳужжатларни тиклаш мумкин эмаслигини тасдиқловчи далиллар келтириши мумкин. Суднинг ҳал қилув қарорида суд томонидан белгиланган факт, унинг қандай мақсад учун белгиланганлиги, шунингдек шу фактни белгилаш учун асос бўлган далиллар кўрсатилиши лозим. Фуқаролик ҳолатларини қайд қилиш органларида ёзилиши ёки бошқа органларда расмийлаштирилиши лозим бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги суд чиқарган ҳал қилув қарори бу органлар томонидан бериладиган ҳужжатларнинг ўрнини босмайди, балки шундай қайд қилиш ёки расмийлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади (ФПКнинг 285- моддасининг 2-қисми). Фуқарони бедарак йўқолган деб топиш

Фуқарони бедарак йўқолган деб топиш шартлари ФКнинг 33-моддасида назарда тутилган. Бу қонунда кўрсатилишича, агар фуқароларнинг қаердалиги ҳақида унинг доимий турар жойига бир йил мобайнида хабар келмаса манфаатдор шахсларнинг аризасига мувофиқ у суд орқали бедарак йўқолган деб топилиши мумкин. Фуқарони вафот этган деб эълон қилиш учун асослар ФКнинг 36- моддасида берилган. Бу қоидага кўра агар фуқаронинг қаерда турганлиги ҳақида унинг яшаш жойида уч йил мобайнида маълумот бўлмаса, башарти у ўлим хавф солиб турган ёки муайян бахтсиз ходисадан халок бўлган деб тахмин қилиш учун асос бўладиган вазиятларда бедарак йўқолган бўлиб, унинг қаердалиги ҳақида олти ой мобайнида маълумотлар бўлмаса, манфаатдор шахсларнинг аризасига мувофиқ суд уни вафот этган деб эълон қилиш мумкин. Судга мурожаат қилаётган манфаатдор шахслар фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилувчи органларнинг вафот этганликни рўйхатга олишни рад қилганлиги ҳақидаги ҳужжатни ҳам тақдим этишлари лозим (юқоридаги Пленум қарорининг 17-банди). Суд амалиётида фуқароларни бедарак йўқолганлиги вақти аризачини қизиктиришларини назарда тутиб, ФКнинг 33-моддаси 2-қисмида қоида берилган. Бу қонунда, агар йўқолган шахс тўғрисида охирги маълумотлар олинган куни аниқлаш мумкин бўлмаса, бедарак йўқолган деб ҳисоблаш муддати йўқолган шахс охирги маълумотлар олинган ойдан кейинги ойнинг биринчи кунидан бу ойни белгилаш ҳам мумкин бўлмаса, кейинги йилнинг биринчи январидан бошлиниши кўрсатиб ўтилган. Ушбу ҳаракатларни муносабати билан бедарак йўқолган ҳарбий хизматчи ёки бошқа бир фуқаролар уруш ҳаракатлари тамом бўлган кундан бошлаб камида икки йил утгач суд орқали вафот этган деб эълон қилиниши мумкин (ФКнинг 36-моддаси).

Бундай ишлар бирон-бир ҳуқуқ тўғрисида низо бўлмаган ва шу сабабли жавобгар бўлмагани туфайли алоҳида тартибда юритиш қоидалари (ФПКнинг 286-290-моддалари) бўйича кўрилади. Фуқароларнинг бедарак йўқолган деб топиш тўғрисидаги ариза аризачининг яшаш жойидаги судга берилади. Суд фуқароларни бедарак йўқолган деб топиш тўғрисидаги аризани кўришга ФКнинг 33-моддасида белгиланган муддат ўтгандан сўнг киришади. Аризанинг мазмунида одатда кўрсатиладиган умумий маълумотлардан ташқари, ариза берувчига фуқароларнинг бедарак йўқолган деб топиш ёки уни вафот этган деб эълон қилиш қандай мақсад учун зарурлиги кўрсатилиши, шунингдек фуқароларнинг бедарак йўқолгалигини тасдиқлайдиган ҳолатлар ёхуд бедарак йўқ бўлган ўлим хавфи солган хатарли ҳолатлар ёки уни маълум бахтсиз воқеага учраган деб эхтимол тутишга асос бўладиган ҳолатлар баён қилиниши керак. Судья ишни судда кўришга тайёрлаш қандай шахслар қариндош-уруглар, бирга судловчилар ва шу кабилар) бедарак йўқолган одам тўғрисида маълумот бера олишларини аниқлайди, шунингдек бедарак йўқолган одамнинг кейинги маълум бўлган яшаш жойи ва ишлаш жойига тегишли ташкилотлардан фуқаролардан ўзини-ўзи бошқарувчи идоралардан ички ишлар идоралари бедарак йўқолган шахс тўғрисидаги бор маълумотларни сўраб олади. Шу билан бир вақтда судья аризани қабул қилгач, васийлик ва хомийлик органига бедарак йўқолганнинг мулкини сақлаш ва шунингдек, бошқариш учун хомий тайинлашни таклиф қила олади. Фуқароларни бедарак йўқолган деб топиш ёки фуқароларни вафот этган деб эълон қилиш тўғрисидаги ишлар прокурорнинг иштирокида кўрилади. Суднинг фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ҳақидаги ҳал қилув қарори бедарак йўқолган шахснинг мулки турган жойдаги васийлик ва хомийлик органининг шу мулк устидан хомий тайинлаш учун асос бўлади.

Суднинг фуқарони вафот этган деб эълон қилиш ҳақидаги ҳал қилув қарори фуқаролик ҳолати актларини қайд қилувчи органга фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш дафтарига мазкур фуқароларни вафот этган деб ёзиб қўйиш учун асос бўлади. Бедарак йўқолган деб топилган ёки вафот этган деб эълон қилинган фуқароларни келиб қолган ёки унинг туриш жойи номаълум бўлиб қолган тақдирда, суд янги ҳал қилув қарорини бекор қилади, янги ҳал қилув қарори мулкка нисбатан белгиланган бошқарувчини олиб ташлаш учун ёки фуқаролик ҳолатлари далолатномаларини қайд қилиш дафтарида фуқароларнинг вафоти ҳақида ёзилган ёзувни бекор қилиш учун асос бўлади. Фуқароларни муомалага лаёқати чекланган ёки муомалага аёкатсиз деб топиш қонунда назарда тутилган ҳоллар ва тартибдан ташқари ҳеч кимнинг ҳуқуқ лаёқати ёки муомала лаёқати чекланиши мумкин эмас (ФКнинг 23- моддаси). Фуқароларнинг муомалага лаёқатини суд тартибида чеклаш ёки муомалага лаёқатсиз деб топиш алоҳида ҳоллардагина ва фақат кимлар тўғрисида иш қўзғатилган бўлса, шу шахсларнинг ва оила аъзоларининг ҳуқуқ ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадлардагина белгиланади. Муомалага лаёқатини чеклаш мумалага лаёқатсиз деб топиш ҳоллари ФКнинг 30-31-моддаларида кўрсатилган.1 Спиртли ичимликлар, гиёхванд моддалари ва психотроп моддалар суистеъмол қилиш натижасида фуқарони муомалага лаёқати чекланган деб топиш тўғрисидаги ёки фуқарони руҳий ҳолати бузилганлиги (руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги) туфайли муомалага лаёқатсиз деб топиш

ҳақидаги иш унинг оила аъзолари, васийлик ва хомийлик органлари, прокурор, даволаш муассасалари ва бошқа давлат органлари, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ҳамда жамоат бирлашмалари берган ариза бўйича қўзғатилиши мумкинлиги ФПКнинг 291-моддасида кўрсатилган. Муомалага лаёқати чекланган деганда-фуқаро спиртли ичимликлар ичиши, гиёхванд моддаларни белгиланган меъёрдан ортиқ миқдорда суиистеъмол қилиш тушунилади. Агар фуқаро спиртли, гиёхванд ва бошқа дориворларни суиистеъмол қилиш туфайли ёки бошқа дориворларни суиистеъмол қилиш туфайли ёки бошқа сабабларга кўра руҳий ҳолати бузилганлигини, шунинг оқибатида у ўз хатти-ҳаракатини англай олмаслигидан ёки бошқара олмаслигидан далолат берувчи ҳаракатлар содир этса, уни суд муомалага лаёқатсиз деб топиш учун асос бўлади. Фуқарони муомалага лаёқатини чекланган деб топиш учун асос бўладиган ҳолатлардан яна бири, у ҳам бўлса, шахс ўз оиласини моддий жиҳатдан оғир аҳволга қўядиган ҳолатлар ҳам мавжуд бўлиши керак. Руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги сабабли ўз ҳаракатларини аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни идора қила олмайдиган фуқаролар суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилганда унга нисбатан васий белгиланади. Фуқароларни муомалага лаёқати чекланган ва муомалага лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги ишлар судларда ФПКнинг 291-295- моддаларида белгиланган тартибда кўрилади. Спиртли ичимликларни, гиёхвандлик моддаларни суиистеъмол қилиш натижасида фуқароларни муомала лаёқати чекланган деб таниш тўғрисидаги ёки фуқароларни муомалага лаёқатсиз деб топиш ҳақидаги иш юқорида айтганимиздек унинг оила аъзоларининг, васийлик ва хомийлик идораларининг, прокурорнинг, шифохона ва бошқа давлат муассасаларининг ҳамда жамоат бирлашмаларининг берган аризалари бўйича қўзғатилиши мумкин. Альтернатив судловликка асосан фуқароларнинг муомалага лаёқати чекланган деб топиш тўғрисидаги ариза мазкур фуқароларнинг яшаб турган

жойдаги судга берилади, агар бу шахс шифохонада бўлса, шифохона жойлашган жойдаги судга берилади. Фуқароларни муомалага лаёқати чекланган деб топиш ҳақидаги аризада спиртли ичимликларни ёки наркотик моддани суиистеъмол қилувчи шахс ўз оиласини моддий жиҳатдан оғир аҳволга солиб қўяётганлигини исботловчи ҳолатлар кўрсатилиши керак. Фуқароларни муомалага лаёқатсиз деб топиш ҳақидаги аризада шахснинг ўз ҳаракати устидан ҳисоб бермаслиги ёки ўзини идора эта олмаслигига сабаб булаётган ақлий бузилишини исботловчи ҳолатлар баён қилиниши лозим. Судья аризани олгач, ишни судда кўришга тайёрлаш тартибида, фуқароларнинг руҳий касаллигин ёки ақли заифлиги тўғрисидаги манфаатдор шахслар томонидан тўпланган ва судга тақдим этилган хажжатларни етарли бўлганида, унинг руҳий аҳволини аниқлаш учун суд- руҳий экспертизасини тайинлайди. Фуқароларни муомала лаёқати чекланган деб топиш тўғрисидаги ишни суд албатта шу шахснинг ўзининг, прокурорнинг ҳамда васийлик ва хомийли органлари вакилининг иштирокида кўради. Фуқароларни муомалага лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги ишни суд прокурорнинг васийлик ва хомийлик органлари вакилининг иштироки билан кўради. Ишни кўрилаётган фуқароларнинг соғлиғи имкон берса, у судга чақирилади. Суднинг фуқароларни муомала лаёқати чекланган ёки муомалага лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги ҳал қилув қарори васийлик ва хомийлик органига муомала лаёқати чекланган шахсга нисбатан хомий тайинлаш учун, муомалага лаёқатсиз шахсга эса-васий тайинлаш учун асос бўлади. Хомий муомала лаёқати чекланган, васий муомалага лаёқатсиз шахсларга нисбатан тайинлашини уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишини назарда тутилади. Хомийлар ва васийлар ўз ҳимояларидаги шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларни ҳар қандай шахслар билан муносабатларда, шу

жумладан, судларда ҳам махсус ваколатномасини ҳимоя қилишлари мумкин.1 Агар фуқаролар спиртли ёки наркотик моддаларни суиистеъмол қилишни ташласа, суд унинг лаёқатлилигини бекор қилиш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқаради. Суд қарорига асосан унга хомий тайинлаш ҳам бекор қилинади (ФПКнинг 296-моддаси). руҳий касаллиги сабабли муомалага лаёқатсиз деб танилган фуқаролар тузалгани ҳолда суд ФПКнинг 291- моддасида кўрсатилган ташкилотлар ва шахслар берган аризага биноан суд руҳий экспертизанинг хулосасига асосланиб, муомалага лаёқатли деб топиши ҳамда унинг устидан белгиланган васийликни бекор қилиш ҳақида ҳал қилув қарорини чиқариши лозим (ФПКнинг 296-моддани иккинчи қисми). Бу туркумдаги ишлар ишни алоҳида тартибда юритиш талабларига асосан кўрилади. Судга фуқароларнинг ўзини, унинг хомийсини, шунингдек ФПКнинг 291-моддасида кўрсатилган давлат органлари ташкилотлар жалб қилинади. ФКнинг 30-моддаси учинчи қисмида кўрсатилган ҳолларда фуқарони муомалага лаёқатли деб топиш учун суд васийнинг, шунингдек, ФПКнинг 291-моддасида кўрсатилган давлат органлари ташкилотлар ва шахсларнинг, суд-психиатрия экспертизасининг экспертини иштирокида ишни мазмунан кўради. Фуқароларни муомалага лаёқатли деб ёки муомалага лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги ишларни юритиш бўйича суд харажатлари ариза берувчидан ундирилмайди. Агар, суд аризани фуқаронинг муомала лаёқатини асоссиз чеклашга ёки уни муомала лаёқатидан маҳрум этиш мақсадида берилган деб топса, иш юритиш харажатларини ариза берган оила аъзолари ҳисобига ўтказади (ФПКнинг 297-моддаси).

Мол-мулкни эгасиз деб тоипш Умумий қоида бўйича эгаси бўлмаган ёки эгаси номалум бўлган мулк (эгасиз ашё) ҳисобланади. ФКнинг 191-моддаси эгасиз кўчмас ашёлар тегишли давлат органининг ёки фуқаролар ўзини-ўзи бошқариш органининг аризасига мувофиқ кўчмас мол-мулкни давлат ихтиёрига олувчи орган томонидан ҳисобга олинади. Эгасиз кўчмас ашё, ҳисобга олингандан кейин уч йил муддат утгач, давлат мол-мулкини бокаришга вакотли бўлган орган ёки фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органи бу ашёни давлат мулкига ёки фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органи мулкига кирган деб ҳисоблаш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат этишлиги белгиланган. Мол-мулкни (ашёни) эгасиз деб топиш тўғрисидаги ариза молия органи ёки ФКда кўрсатилган бошқа ваколатли орган томонидан мол-мулк (ашё) турган жойдаги судга берилади. Суд бундай туркумдаги ишларни кўришда аризада кўрилган талабларга деб топишни ва шу мулкни эгасини аниқлашга қаратилган ҳаракатлар, тўпланган далиллар, исботлаш воситаларига аҳамият бериши лозим. Ариза мулк ҳисобга олинган кундан эътиборан уч йил ўтгандан сўнг берилади (Фуқаролик кодексининг 191-моддаси). Эгасиз мулкни аниқлаш ва ҳисобга олиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланади. Тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқотилган тақдирда арга бўлган ҳуқуқларни тиклаш Тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқотилганида йўқотилган ҳужжатлар юзасидан бўлган ҳуқуқларни тиклашнинг (чақириб иш юритишнинг) суд тартиби белгиланган. Бундай тартиб ҳужжат эгаларининг

шахсий ва мулкий м нфаатларини ҳимоя қилиш мақсадларида ўрнатилган. қандай ҳужжатлар бўйича ҳуқуқларнинг тикланиши мумкинлиги ФПКнинг 301-моддасида белгиланган. Бу қонунга кўра шахс пул маблағлари қўйилганлиги ҳақида ёки қимматли нарсалар ёхуд давлат заёми облигациялари сақлаш учун топширилганлиги тўғрисидаги банк томонидан тақдим этувчига берилган қийматли ҳужжатни йўқотган тақдирда, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда суддан йўқолган ҳужжатни ҳақиқий деб топиш ва йўқолган ҳужжат бўйича ҳуқуқларни тиклаш тўғрисидаги илтимос қилиши мумкин. Тақдим этувчига деб берилган ҳужжат йўқолган тақдирда уни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ариза ҳужжатни берган муассаса жойлашган судга берилади. Ҳужжатларни йўқотилганлиги тўғрисидаги аризада арз қилувчи шахс ҳужжат қандай вазиятда йўқотилганлиги, тақдим этувчига деб ҳужжат берган муассасанинг, ҳужжатнинг номи, унинг алоҳида белгилари ва йўқотилган ҳужжатнинг ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги фикрлари кўрсатилган бўлиши лозим. Судья аризани олгандан кейин қатор процессуал харкатларни амалга оширади, жумладан маҳаллий газетада эълон қилади; ҳужжат берган муассасага йўқотилган ҳужжат бўйича тўловларни амалга оширишни ва пул беришни иш судда мазмунан ҳал бўлгунга қадар таъқиқлаш ва ҳоказо. Булардан ташқари қонунда тақдим этувчи деб берилган ҳужжатни топиб олган, хуллас ҳужжатни сақловчи ҳам ўз навбатида шу ҳужжатга бўлган ҳуқуқи тўғрисида кўрсатилган муддатга судга ариза бериши ва бунда ўзининг фикр-мулоҳазаларини баён қилиш мумкинлиги кўрсатилган.1 Тақдим этувчига деб берилган ҳужжат йўқотилган тақдирда уларга бўлган ҳуқуқни тиклаш тўғрисидаги ишлари ФПКнинг 148-149-моддасидаги умумий талаблар, 301-моддасида кўрсатилган ҳолатлар кўрсатилади. Ариза бўйича давлат божи энг кам иш ҳақининг 10% миқдорида ундирилади. Алоҳида тартибда кўриладиган ишлар туркумига кирган тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқолганлиги тўғрисида айрим ҳолларда даъво юритиш ишларига ҳам айланиши мумкин. Агар ҳужжатни сақловчига нисбатан арз

қилувчи қарши даъво қўзғатган ҳолларда бўлиши назарда тутилади. Умуман ишни кўриш ва ҳал қилишга оид қоидалар ФПКнинг 301-309-моддасида кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми 1992 йил 13 ноябрдаги қарорига 1997 йил 2 майда киритилган ўзгартиришлар билан чиқарган «Тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар йўқолган тақдирда уларга бўлган ҳуқуқларни тиклаш ҳақидаги аризаларнинг судлар томонидан кўрилиши тўғрисида»ги қарорида тақдим этувчига деб берилган ҳужжатлар эътиборсизлик билан сақланиши натижасида тўлов белгиларини йўқотганида, масалан, омонат дафтарчаси ёки варақасига ҳисоб раками сақланмаганида шу каби бошқа ҳолларда ҳам чақириб иш юритиш тадбиқ этилиши мумкинлиги тушунилади. Суд ишни мазмунан кўриб бўлгач, ҳал қилув қарорини чиқаради, ариза қаноатлантирилган суд ҳал қилув қарорида йўқолган ҳужжатни ҳақиқий эмаслиги кўрсатилади. ҳал қилув қарори арз қилувчига ҳақиқий эмас деб топилган ҳужжат ўрнига янгисини бериш учун асос бўлади.

O'xshashlar

Судлар томонидан алоҳида тартибда кўриладиган ишларнининг кўрилишида процессуал хусусиятлар

Оталикни белгилаш тўғрисидаги ишларни судда кўришнинг процессуал хусусиятлари

Мулк ижараси шартномасининг алоҳида турлари. Лизинг шартномаси

Омонат сақлаш шартномаси. Омонат сақлашнинг алоҳида турлари

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси