Tekislikda biror dekart koordinatalar sistemasida - Geometriya - Referatlar

Tekislikda biror dekart koordinatalar sistemasida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

317.5 KB

Ko'chirib olish

Tekislikda biror dekart koordinatalar sistemasida0 2 2 2 33 23 13 2 22 12 2 11       a y a x a y a yx a x a (1) tenglama berilgan bo’lsin. Bu yerda 22 12 11 , , a a a koeffitsientlarning kamida bittasi noldan farqli bo’lishi lozim.Bu shartni 0 222 212 211    a a a ko’rinishda yozish mumkin. Ta’rif-1. Tekislikda koordinatalari (1) tenglamani q anoatlantiruvchi nuqtalar to’plami ikkinchi tartibli chiziq deyiladi. Misollar. Tekislikda koordinatalari 0 2 2  y x tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalar to’plami faqat bitta nuqtadan iborat. 2) Tekislikda koordinatalari 0 2 2  y x tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalar to’plami ikkita to’g’ri chiziqdan iborat. 3) Tekislikda koordinatalari 0 1 yx tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalar to’plami ikki qismdan iborat va maktab kursidan ma’lumki, u giperbola deb ataldi. Ta’rif-2. Ikkinchi tartibli chiziq tenglamasini biror dekart koordinatalar sistemasida 0 , 2 2   p px y (2) ko’rinishda yozish mumkin bo’lsa, u parabola deb ataladi. Tenglamadagi p soni parabola parametri deyiladi. Misol. Siz maktab kursidan 2x y tenglama bilan berilgan parabolani yaxshi bilasiz. Bu tenglamani kanonik ko’rinishga keltirish uchun x y y x   , almashtirish bajaramiz. Natijada x y     2 1 2 2 tenglamani hosil qilamiz. Bu yerda 2 1 p . Mustaqil ish-1.O’quvchiga tanish c bx ax y    2 tenglama bilan berilgan parabolani chizing va tenglamasini kanonik ko’rinishga keltiring. Biz ikkinchi tenglamani tekshirish yordamida parabolaning xossalarini o’rganamiz va uni chizamiz. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, agar  y x,

koordinatali nuqta parabolga tegishli bo’lsa,  y x , nuqta ham parabolaga tegishli bo’ladi. Demak parabola Ox o’qiga nisbatan simmetrik joylashgandir. Bundan tashqari koordinata boshi parabolaga tegishli, x manfiy qiymatlarni qabul qilmaganligi uchun parabola Oy o’qining o’ng tomonida joylashgan. Bu muloh a zalardan foydalanib biz chizmada parabolani quyidagi ko’rinishda tasvirlashimiz mumkin. Tekislikda 0 2   p x tenglama bilan berilgan to’gri chiziq parabolaning direktisasi ,     0,2 p F nuqta esa uning fokusi deb ataladi. Parabola xo s salari: 01 . Parabolaning ixtiyoriy nuqtasidan direktisagacha bo’lgan masofa foku sgacha bo’lgan masofaga tengdir. Parabola nuqtasidan     0,2 p F nuqtagacha bo’lgan masofani r bilan, direktisagacha bo’lgan masofani d bilan belgilab d r tenglikni isbotlaymiz. 22 222 42 yp pxxyp xr       ifodada px y 2 2 tenglikdan foydalansak va 0 x munosabatni hisobga olsak 2 2 2 p x p x r         formulani hosil qilamiz. Direktrisagacha bo’lgan masofani hisoblash uchun nuqtadan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofa formulasidan foydalanib r p x p x d       2 2 tenglikni hosil qilamiz. 02 . Parabol a ning geometrik aniqlanishi.

Berilgan to’gri chiziq va unda yotmaydigan nuqtadan bir xil uzoqlikda joylashgan nuqtalar to’plami paraboladir. Tekislikda  to’g’ri chiziq va unga tegishli bo’lmagan F nuqta berilgan bo’lsin. Berilgan F nuqtadan  to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofani p bilan belgilab va F nuqtadan  to’g’ri chiziqqa perpendikulyar ravishda o’tuvchi to’g’ri chiziqni abssissa o’qi sifatida olib koordinatalar sistemasini kiritamiz. Abssissa o’qining musbat yo’nalishi  to’g’ri chiziqdan F nuqta tarafga yo’nalgan, koordinata boshini  to’g’ri chiziq va F nuqta o’rtasiga quyidagi chizmadagi kabi joylashtiramiz. Ordinata o’qi esa  to’g’ri chiziqqa paralleldir. Natijada  to’g’ri chiziq: 0 2   p x tenglamaga, F nuqta esa     0,2 p koordinatalarga ega bo’ladi.Tekislikning  y x M , nuqtasidan  to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofaning shu nuqtadan F nuqtagacha bo’lgan masofaga tengligidan px y 2 2 tenglamani hosil qilamiz. Ellips Ta’rif-3. Ikkinchi tartibli chizi q tenglamasini birorta Oxy dekart koordinata sistemasida 1 2 2 2 2   b y a x (3) ko’rinishida yozish mumkin bo’lsa, u ellips deb ataladi. Bu erda koeffisientlar 0 b a munosabatni qanoatlantiradi. Bu tenglamani o’rganish natijasida ellipsni chizamiz va uning xossalarini keltirib chiqaramiz. Tenglamadan ko’rinib turibdiki y x, o’zgaruvchilar a x a    , b x b    tengsizliklarni qanoatlantiradi. Abssissa o’qida yotuvchi    0, , 0, 2 1 c F c F  nuqtalar ellipsning fokuslari, 0  e a x tenglamalar bilan aniqlanuvchi to’g’ri chiziqlar ellipsning direktrisalari deb ataladi.Bu yerda

2 2 b a c  , a c e bo’lib, e soni ellipsning ekssentrisiteti deyiladi. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, ellips koordinata o’qlariga nisbatan simmetrik joylashgan bo’lib, koordinata boshi uning simmetriya markazidir. Ellips xossalari: 1. Ellipsning ixtiyoriy nuqtasidan uning fokuslarigacha bo’lgan masofalar yig’indisi o’zgarmas va a2 ga tengdir. Bu xossa bevosita hisoblash yordamida a r r 2 2 1   tenglikni tekshirish yordamida isbotlanadi. 2. Ellipsning ixtiyoriy nuqtasidan uning fokuslarigacha bo’lgan masofalarning mos direktrisalargacha bo’lgan masofalarga nisbati o’zgarmas va e soniga tengdir. Bu xossa bevosita e d r d r   2 2 1 1 tenglikni tekshirish yordamida isbotlanadi.            2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 a bx b xc c x y c x r   a xe a aex a b a x a aex a bx x          2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 e a xe e a x e a x d       1 e d r  11 2. Ellipsning geometrik aniqlanishi. Tekislikda ikkita nu q ta berilgan bo’lsa, bu nu q talargacha bo’lgan masofalarining yigindisi o’zgarmas songa teng bo’ladigan nu q talarning geometrik o’rni ellips bo’ladi. Isbot.Tekislikda 2 ,1F F nuqtalar berilgan.Biz tekislikning nuqtasidan bu nuqtalargacha bo’lgan masofalarni mos ravishda 2 1,r r ko’rinishda belgilab a const r r 2 2 1    tenglikni qanoatlantiruvchi nuqtalarinng geometrik o’rnini aniqlashimiz kerak. Berilgan nuqtalar orasidagi masofani c2 bilan belgilasak, a r r 2 2 1   tengsizlikdan c a munosabat kelib chiqadi. Tekislikda dekart koordinatalar

sistemasini quyidagicha kiritamiz.Berilgan2 1,F F nuqtalardan o’tuvchi to’g’ri chiziqni abssissa o’qi sifatida olamiz, unda musbat yo’nalish 1F nuqtadan 2F nuqtaga qarab yo’nalgan bo’ladi. Koordinata boshini 2 1,F F nuqtalarning o’rtasiga joylashtirib, ordinata o’qi sifatida abssissa o’qiga perpendikulyar ixtiyoriy o’qni olamiz. Masofalar uchun   2 2 1 y c x r    ,   2 2 2 y c x r    ifodalarni yuqoridagi tenglikga qo’yib     2 2 2 2 2 y c x a y c x       tenglikni hosil qilamiz. Bu tenglikning ikkala tomonini kvadratga oshirib, hadlarni ixchamlashtirib va yana bir marta kvadratga oshirib 1 2 2 2 2   b y a x tenglamani hosil qilamiz. Bu erda 2 2 2 c a b   belgilash kiritilgan. 3. Bizga l to’g’ri chiziq va unga tegishli bo’lmagan nuqta F berilgan bo’lsa, tekislikda berilgan nuqtagacha bo’lgan masofasining berilgan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofasiga nisbati o’zgarmas birdan kichik e soniga teng bo’lgan nuqtalarning geometrik o’rni ellips bo’ladi. Bu faktni isbotlash uchun berilgan F nuqtadan to’g’ri chiziqqa perpendikulyar to’g’ri chiziq o’tkazib, uni abssissa o’qi sifatida olamiz. Natijada abssissa o’qini F nuqta ikki qismga ajratadi.Berilgan F nuqtadan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofaning e soniga ko’paytmasini p bilan belgilab, quyidagi tengliklar bilan 2 1 e p a   va ae c , 2 2 c a b   a , b c sonlarni kiritamiz.Koordinata boshini abssissa o’qining l to’g’ri chiziqni kesmaydigan qismida F nuqtadan c birlik masofada joylashtiramiz. Natijada koordinata boshidan l to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofa   e a ea e e a ae e p c p        2 1 1

kattalikka teng bo’ladi. Bu erda 1p bilan F nuqtadan l to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofa belgilangan. Demak l to’g’ri chiziq tenglamasi 0  e a x ko’rinishda bo’ladi. Ikkinchi koordinata o’qini l to’g’ri chiziqqa parallel o’tkazib, tekislikning  y x M , nuqtasidan F nuqtagacha bo’lgan masofani r bilan, l to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofaga d bilan belgilasak, de r tenglikdan 1 2 2 2 2   b y a x tenglamani olamiz. Giperbola kanonik tenglamasi Ta’rif-4. Ikkinchi tartibli chiziq tenglamasini birorta Oxy Dekart koordinata sistemasida 1 2 2 2 2   b y a x (4) ko’rinishida ifodalash mumkin bo’lsa, bu chiziq giperbola deb ataladi. Bu erda koeffisientlar 0 b a munosabatni qanoatlantiradi. Giperbola tenglamasini tekshirish natijasida quyidagilarni olamiz: 1) y x, o’zgaruvchilar a x  ,    y tengsizliklarni qanoatlantiradi.Abssissa o’qidagi    0, , 0, 2 1 c F c F  nuqtalar giperbolaning fokuslari, 0  e a x tenglamalar bilan aniqlanuvchi to’g’ri chiziqlar giperbolaning direktrisalari deyiladi.Bu erda 2 2 b a c   , 1  a c e bo’lib, e soni giperbolaning ekssentrisiteti deyiladi. 2) Tenglamada y x, o’zgaruvchilarning faqat ikkinchi darajalari qatnashganligi uchun giperbola koordinata o’qlariga nisbatan simmetrik

joylashgandir. Bundan tashqari koordinata boshi giperbolaning simmetriya markazidir. Giperbola xossalari : 1. Giperbolaning ixtiyoriy nuqtasidan uning fokuslarigacha bo’lgan masofalar ayirmasining moduli o’zgarmas va a2 ga tengdir. 2. Giperbolaning ixtiyoriy nuqtasidan uning fokuslarigacha bo’lgan masofalarning mos direktrisalargacha bo’lgan masofalarga nisbati o’zgarmas va e soniga tengdir. Bu xossa bevosita e d r d r   2 2 1 1 tenglikni tekshirish yordamida isbotlanadi. Giperbolaning  y x M , nuqtasidan fokuslargacha bo’lgan masofalar uchun  2 1 a ex r   ,  2 2 a ex r   tengliklar o’rinlidir.Bu erda ildiz chiqarish amalini bajarsak agar 0x bo’lsa ex a r  1 , ex a r  2 agar 0x bo ’ lsa ex a r  1 , ex a r  2 tengliklarni hosil qilamiz.Natijada agar 0x bo’lsa a r r 2 2 1   , agar 0x bo’lsa a r r 2 2 1   tenglik o’rinli bo’ladi.Demak ixtiyoriy x uchun a r r 2 2 1   tenglik o’rinli bo’ladi. 3.Tekislikda ikkita nukta berilgan bo’lsa, bu nuqtalargacha bo’lgan masofalari ayirmasining moduli o’zgarmas songa teng bo’ladigan nuqtalarning geometrik o’rni giperbola bo’ladi. Tekislikda 2 ,1F F nuqtalar berilgan. Biz tekislikning nuqtasidan bu nuqtalargacha bo’lgan masofalarni mos ravishda 2 1,r r ko’rinishda belgilab a r r 2 2 1   tenglikni qanoatlantiruvchi nuqtalar to’plami giperbola ekanligini isbotlaymiz. Berilgan nuqtalar orasidagi masofani c2 bilan belgilaymiz va

tekislikda dekart koordinatalar sistemasini quyidagicha kiritamiz. Berilgan2 1,F F nuqtalardan o’tuvchi to’g’ri chiziqni abssissa o’qi sifatida olamiz, unda musbat yo’nalish 1F nuqtadan 2F nuqtaga qarab yo’nalgan. Koordinata boshini 2 ,1F F nuqtalarning o’rtasiga joylashtirib,ordinata o’qi sifatida abssissa o’qiga perpendikulyar ixtiyoriy o’qni olamiz. Masofalar uchun  2 1 a ex r   ,  2 2 a ex r   ifodalarni yuqoridagi tenglikga qo’yib     a y c x y c x 2 2 2 2 2       tenglikni hosil qilamiz. Bu tenglikni kvadratga oshirib va zaruriy algebraic almashtirishlarni bajarib 1 2 2 2 2   b y a x munosabatni olamiz. Bu yerda 2 2 2 a c b   belgilash kiritilgan. 4.Bizga l to’g’ri chiziq va unga tegishli bo’lmagan nuqta F berilgan bo’lsa, tekislikda berilgan nuqtagacha bo’lgan masofasining berilgan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofasiga nisbati o’zgarmas birdan katta e soniga teng bo’lgan nuqtalarning geometrik o’rni giperbola bo’ladi. Bu xossani isbotlash o’quvchilar uchun topshiriq sifatida havola etamiz. Biz yuqorida 1e bo’lganda ellips hosil bo’lishini ko’rsatgan edik. Bu yerda p soni ellipsdagi kabi, giperbolaning katta va kichik yarim o’qlari 1 2  e p a , 2 2 a c b   tengliklar bilan aniqlanadi. Bu yerda c soni ae c tenglik bilan aniqlanadi. Parabola, ellips va giperbolaning ba’zi koordinatalar sistemasidagi tenglamalari 1. Koordinata bo sh i chizi q ning uchida bo’lgan hol: a) Ellips kanonik ko’rinishdagi 1 2 2 2 2   b y a x (1)

tenglama bilan berilgan bo’lsa, y y a x x    , (2) almashtirish bajarsak, yangi yx O   koordinatalar boshi ellipsning chap  0,a  uchida joylashadi va (1) tenglama   1 2 2 2 2     b y a a x (3) ko’rinishga keladi. Bu tenglamani 2 2 2 xq xp y     (4) ko’rinishda yozib olamiz. Bu y erda a b p 2  , 1 2 2 2    e a b q bo’lib, 0 1    q munosabat bajariladi. Agar giperbolaning 1 2 2 2 2   b y a x (5) tenglamasida y y a x x    , (6) almashtirish bajarsak tenglama 2 2 2 xq xp y      * ko’rinishda bo’lib, koeeffisientlar uchun a b p e a b q 2 2 2 2 ,0 1      munosabatlar o’rinli bo’ladi. Agar  * tenglamada 0q bo’lsa parabola tenglamasini hosil qilamiz. Demak giperbolalar, ellipslar va parabolalar tenglamalarini  * ko’rinishda yozish mumkin.

O'xshashlar

Egri chiziqli koordinatalar sistemasi. Riman metrikasi

Tеkis egri chiziqlar ularga urunma va normallar o’tkazish. Ikkinchi tartibli egri chiziqlar

Ellipsoid

Qutb koordinata sistemasidagi tenglamalar

Aksonometrik proektsiyalar