Detal sirti g’adir-budirligini chizmada belgilanishi - Geometriya - Referatlar

Detal sirti g’adir-budirligini chizmada belgilanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

529.5 KB

Ko'chirib olish

D etal sirti g’adir-budirligini chizmada belgilanishi Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. Sirt shaklining chetga chiqishi 3. Sirtlarning joylashishini chetga chiqishi 4. Sirt shaklining dopuski va sirtlarni joylashishining 5. shartli belgilari 6. Detal sirti yuzalarning g’adir-budirligi va 7. ularning parametrlari 8. G’adir-budirliklarni chizmada belgilanishi 9. Chizmada ko`p uchraydigan yuzalar g’adir-budirligini qo`yish

Umumiy tushunchalar Detallarni eyilishiga chidamliligi va uzok vakt ishlashi ko`pincha ularning sirti hamda shaklining anikligiga boglik. Xar bir detalning mavjud sirti kulda yoki mexanik yo`l bilan biror xil ishlov berish usuli natijasida hosil qilinadi. Shuning uchun detalning sirti chizmada yoki boshqa texnik xujjatda nominal shakldan farq kilishi( chetga chiqishi) mumkin. Bu esa bir-biriga nisbatan xarakatlanayotgan detallar orasidagi zazor (oralik) ning bir xil bulmasligiga, qo`zg’almaydigan birikmada detallarning birikadigan sirtlari bir xil kisilmasligiga olib keladi. Natijada markazlanish anikligi, birikmaning mustaxkamligi pasayadi, bir-biriga nisbatan ishkalanish bilan xarakatlanadigan birikmalarda esa detallarning eyilishiga chidamliligi pasayadi. Sirt shaklining chetga chiqishi Sirt bilan tekislikning kesishish chizig’iga yoki berilgan sirtga profil deyiladi. Berilgan tayyor detalning sirtiga, ya`ni xakikatdan mavjud (real) sirtiga – real profil deb, sirtning nominal sirt shaklidan chetga chiqishiga sirt shaklininsh chetga chiqishi deb ataladi. Sirt shaklining chetga chiqish mikdori real sirtdagi nuktalar bilan unga yondosh (urinib) turgan sirt nuktalarini uning normali bo`yicha o`lchangan eng katta masofa bilan belgilanadi. Bu yondosh turgan sirt nominal sirt bo`lib, u real sirtga tegib turadi va detal materialidan tashkarida shunday joylashgan bo`ladiki, real sirtning undan eng uzoklashgan nuktasi belgilangan joy(uchastka) chegarasida eng kam kiymatga ega bulsin. Sirt shaklini chetga chiqishining ruxsat etilgan eng katta qiymatiga shaklning dopuski deyiladi. S h aklning dopusk maydoni shunday maydonki,unda belgilangan kism chegarasida real sirtning barcha nuktalari yotadi. Tasvirda quyidagi xarfiy belgilardan foydalaniladi. Chetga chiqish - ∆ , dopusk- T , belgilangan joy uzunligi- L .

Sirt shaklining chetga chiqishlarini quyidagi kurinishlari mavjud: Tugri chiziqlikdan, tekislikdan, yumaloklikdan va silindrlikdan chetga chiqish. Tekislikda tugri chiziqlikdan chetga chiqish 7.1-shaklda ko`rsatilgan. Tugri chiziqlikdan chetga chiqishini xususiy kurinishlari kavariklik (7.1-shakl, a) va botiklik (7.1-shakl,b) bo`lib hisoblanadi. Kavariklikda tugri chiziqlikdan chetga chiqishda haqiqiy (real) shaklning nuktalari bilan yondosh (urinib, tegib) turgan chizk orasidagi masofa profil chetidan o`rtasi tomon kichrayib boradi. Botiklikda tugri chiziqlikdan chetga chiqishda real shaklning nuktalari bilan urinib turgan chiziq orasidagi masofa profil chetidan o`rtasi tomon kichrayib boradi. Botiklikda tugri chiziqlikdan chetga chiqishda real shaklning nuktalari bilan urinib turgan chiziq orasidagi masofa profil chetidan o`rtasi tomon kattalashib boradi. Dopusk bilan tekislikdan chetga chiqishi 7.2-shaklda ko`rsatilgan. Tekislikdan chetga chiqishining xususiy kurinishlari kavariklik (7.2-shakl, b) va botiklik (7.2-shakl,v) hisoblanadi. Kavariklikda tekislikdan chetga chiqishining shunday kurinishiki, bunda real sirtning nuktalardan yondosh tekislikkacha bo`lgan masofa sirtning chetlaridan markazi tomon kamayib boradi. Botiklikda esa real sirtning nuktalaridan yondosh tekislikkacha bo`lgan masofa sirtning chetlaridan markazi tomon kamayib boradi. Dopusk bilan yumaloklilik (doiralilik)dan chetga chiqish 7.3-shakl, a da ko`rsatilgan. Doiralikdan chetga chiqishining xususiy xoli ovallik (7.3-shakl,b) va kirralik (7.3-shakl,v) hisoblanadi. Ovallik-real profili doiralikdan chetga chikib eng katta va eng kichik diametrlari o`zaro perpendikulyar yunalishlarda joylashgan oval kurinishida bo`lgan shakl. Kirralik-real profili doiralikdan chetga chikib, ko`p kirrali bo`lgan shakl. Real sirt nuktalarining yondosh silindrgacha eng katta masofada chetga chiqishi real sirtni silindrlikdan chetga chiqish deyiladi (7.4-shakl). Silindr sirtining buylama kesim profili dopuski va chetga chiqishi 7.5-shakl, a da ko`rsatilgan. Silindrning buylama kesimi profilining chetga chiqishini xususiy xollari konussimon (7.5-shakl, b) bochkasimon (7.5-shakl, v) va egarsimon (7.5-shakl,g) kurinish hisoblanadi. Konussimonda silindr buylama

kesimi shaklining chetga chiqishini hosil kiluvchilari parallel bulmagan chiziqlardan tashqil topgan bo`ladi. Bochkasimonda silindr buylama kesimi shaklining chetga chiqishini hosil kiluvchilari tugri chiziq bulmaydi va diametri kesim chetlaridan o`rtalari tomon kattalashib boradi. Egarsimonda silindr buylama kesimi shaklining chetga chiqishini hosil kiluvchilari tugri chiziq bulmaydi va diametri kesim chetlaridan o`rtalari tomon kichiklashib boradi. Sirtlarning joylashishini chetga chiqishi Sirtlarni o`zaro real joylashishining nominal joylashishdan chetga chiqishi sirtlarni joylashishining chetga chiqishi deyiladi. Sirtlarni joylashishini chetga chiqishining quyidagi kurinishlari mavjud: 1) Tekisliklarni parallellikdan chetga chiqishi . Belgilangan joyda tekisliklar orasidagi masofaning eng katta va eng kichik chetga chiqishlari farqi parallellikdan chetga chiqish deyiladi (7.6-shakl,a). 2) Tekisliklarni perpendikulyarlikdan chetga chiqishi . Belgilangan joydagi L uzunlikda chiziqli birlikda chetga chiqishi (∆) bilan ifodalanadigan tekisliklar orasidagi burchakning to’g’ri burchak (90°) dan chetga chiqishi tekisliklarni perpendikulyarlikdlan chetga chiqishi deyiladi (7.6-shakl,b). 3) Tekisliklarni burchakdan chetga chiqishi . Belgilangan joydagi L uzunlikda chiziqli birlikda chetga chiqishi (∆) bilan ifodalangan tekislikning baza tekisligi yoki baza o’qi (chizig’i) orasidagi burchakning belgilangan burchakdan chetga chiqishiga tekisliklarni burchakdan chetga chiqishi deyiladi. 4) O’qdoshlikdan chetga chiqish. Belgilangan joyda berilgan ikkita va undan ortik aylanish sirtlarining simmetrik o’qlarini ular uchun umumiy bo`lgan simmetriya o’qiga nisbatan chetga chiqish oralig’i (∆1, ∆2 )ga o’qdoshlikdan chetga chiqish deyiladi (7.7-shakl,a).

5) Simmetriklikdan chetga chiqish . Tekislikning real simmetriya o’qini simmetriyaning baza tekisligidan chetga chiqish oralig’i (∆) ga simmetriklikdan chetga chiqish deyiladi (7.7-shakl,b). 6) Pozitsion chetga chiqish . Belgilangan joyda real joylashgan elementning markazi, o’qi yoki simmetriya tekisligining uning nominal vaziyatidan eng katta chetga chiqish masofasi (∆) ga pozitsion chetga chiqish deyiladi (7.7-shakl,v). 7) Kesishuvchi uklardan chetga chiqish . O’qlarning real kesishish bilan nominal kesishishi orasidagi eng kichik chetga chiqish masofasi (∆) ga kesishuvchi o’qlardan chetga chiqish deyiladi (7.8-shakl). 8) P rofildan chetga chiqishi. Belgilangan joy chegarasida real profil nuqtalarini nominal profilning norma bo`yicha aniqlangan eng katta chetga chiqishi (∆) ga shaklning berilgan profildan chetga chiqishi deyiladi (7.9-shakl,a). 9) Shaklning berilgan sirtdan chetga chiqishi . Belgilangan joy chegarasida real sir nuqtalarini nominal sirtning normali bo`yicha aniqlangan eng katta chetga chiqish (∆) ga shaklning berilgan sirtdan chetga chiqishi deyiladi (7.9-shakl,b). Sirt shaklining dopuski va sirtlarni joylashishining shartli belgilari Chizmada sirt shaklining dopuski va sirtlarni joylashishining shartli belgilanishi GOST 2308-96 ga asosan 7.1-jadvalda berilgan. Ularning o`lchamlari shrift o`lchami ( h )ga nisbatan 7.10-shaklda berilgan. Dopuskning son qiymati va belgisi yoki bazaning belgilanishi to’g’ri burchakli ramkada joylashtiriladi (7.11-shakl). Dopusk ramkasi ikki yoki uch qismga bo`lib uzluksiz ingichka chiziq yoki bir xil qalinlikdagi chiziq bilan chiziladi (7.11-shakl,a). Birinchi qismga dopusk belgisi, ikkinchi qismga dopuskning son qiymati millemtrlarda yoziladi (7.11- shakl,b), uchinchi qismga zaruriyat tug’ilganda bazaning xarfiy belgisi ko`rsatiladi. Ramka detal elementining kontur chizig’i bilan strelka bilan tugaydigan chiziq orqali ulanadi (7.11-shakl,v). Ramkadagi son va xarflar o`lcham

sonlari qanday o`lchamli shrift bilan bo`lsa, shunday o`lchamli shrift bilan yoziladi. Dopusk ramkasini biror-bir chiziq bilan kesishishiga yo`l qo`yilmaydi. Uni gorizontal vaziyatda olish ma`qul hisoblanadi. Dopusk ramkasini ulovchi chiziq, to’g’ri yoki siniq bo’lishi mumkin (7.12- shakl, a-l). Zaruriyat tug’ilganda ulovchi chiziqni ramkaning ikkinchi qismidan o`tkazishga (7.13-shakl, a) va ulovchi chiziqni strelkani detal material tomonidan chiqarilgan chiziqka tegirib qo`yib tugatishga (7.13-shakl,b) yo`l qo`yiladi. Agar dopusk sirtga yoki uning profiliga tegishli bo`lsa, dopusk ramkasini ulovchi chiziqning strelkasi o`lcham chizig’i oxiridan yoki o`lcham strelkasidan etarli darajadagi (uzok) masofada bulishi kerak (7.14-shakl). Agar dopusk ukga tegishli bo`lsa dopusk ramkasini ulovchi chiziqning strelkasi tegishli o`lchamning o`lcham chizig’i davomi bilan yoki simmetriya tekisligi bilan mos keladi (7.15- shakl). Sirtning shakli joylashishiga karab dopusning son qiymati oldida quyidagi belgilar qo`yiladi: agar yumalok yoki silindrik dopusk maydoni diametr bilan ko`rsatilgan bo`lsa,-  (7.16-shakl,a), agar yumaloq yoki silindrik dopusk maydoni radius bilan ko`rsatilgan bo`lsa – R (7.16-shakl,b), agar dopusk maydonining simmetriyaliligi, o’qlarning kesishishi, ikkita pozitsion dopusk ikkita parallel chiziqlar bilan yoki diametr tekisliklari (diametr orqali o’tgan tekisliklar) bilan chegaralangan bo`lsa - T (7.16-shakl,v), o’sha dopusk maydoni va T simvoli uchun lekin radial tekisliklar bilan chegaralangan bo`lsa- T/2 (16- shakl,g), agar dopusk maydoni shar bo`lsa- “ sfera ” so`zi yoziladi (16-shakl, b). Berilgan uzunlik yoki sirt yuzasiga dopusk qo`yish 7.17-shaklda ko`rsatilgan. Detal elementining sirtida dopusk maydoni uchun belgilangan joy ko`rsatilgan bo`lmasa, bu paytda dopuskning son qiymati detal elementining butun sirti yoki uzunligi bo`yicha ko`rsatilgan hisoblanadi (butun sirti yoki uzunligiga tegishli bo`ladi (amal qiladi)). Uzunlik bilan chegaralangan element uchun belgilangan joy o`lchami millimetrlarda dopusk qiymatidan keyin qiya chiziq chizib yoziladi (17-shakl, a).

Dopusk bilan chegaralangan sirt uchun belgilangan joy o`lchamlari millimetrlarda dopusk qiymatidan keyin qiya chiziq chizib yoziladi (17-shakl,b). Agar dopusk butun element bo`yicha va shu bilan bir vaqtda ma`lum belgilangan joy ham ko`rsatilgan bo`lsa, bunday holda ikkinchi dopusk birinchi dopusk ostida dopuskning qo’shma ramkasida ko`rsatiladi (7.17-shakl,v). Agar dopusk elementning biror belgilangan joyiga tegishli bo`lsa, bu joy o`lchamlar bilan chegaralanib, shtrix-punktir chiziq bilan belgilanadi (7.17- shakl,g). Chiqib turgan dopusk maydonining uzunligi va joylashishi o`lchamlar bilan belgilanadi. Belgilangan elementni chiqib turgan qismi konturi uzluksiz ingichka chiziq bilan chegaralanadi. Dopusk ramkasida dopusk qiymatidan keyin P simvoli qo`yiladi (7.18-shakl). Yozuvlar (to’ldiruvchi ma`lumotlar) dopusk ramkasi ustida (7.19-shakl,a) yoki ostida (7.19-shakl,b) yoziladi. Detal sirti yuzalarning g’adir-budirligi va ularning parametrlari Ma`lumki, ajraladigan birikmalar ikkiga qo`zg’almaydigan va qo`zg’aladigan birikmalarga bo`linadi. Qo`zg’aladigan birikmalarda ish sharoiti va detallarning birikish xarakteriga qarab, ularning yuzalari tegishlicha ishlov berilishi kerak. Detallar qanday usul va kesuvchi asboblar bilan tayyorlanishidan qat`iy nazar, ularning yuzalarida mikronotekislik deb ataladigan izlar qoladi. Bu izlarga yuzalarning g’adir-budirliklari deb aytiladi. Detallarning yuzalaridagi g’adir-budirliklar ularning bir-biriga nisbatan ishkalanib siljishiga qarshilik ko’rsatadi. Bu esa ishqalanuvchi kuchlarning paydo bulishiga va detallarning tez emirilib ishdan chiqishiga olib keladi. Detal sirti yuzalarining g’adir-budrligi va ularning parametrlari h a q ida ma`lumot GOST 2789-96 da berilgan.

7.20-shaklda g’adir-budirlikni o`lchash uchun tanlab olingan yuza joyini uzunligi (baza uzunligi) ( L )da real yuza rel’efining profili ko`rsatilgan. Profilning o`rta chizig’i m - nominal profil shaklga ega bo`lgan va ulchangan profilni baza uzunligi chegarasida profil nu q talarining masofalari ( y 1 , y 2 …. y n ) kvadratlari yig ’ indisi bu chiziqgacha minimal bo`ladigan qilib bo`luvchi chiziqdir. Profilning xoxlagan bir nu q tasi bilan o`rta chiziq orasidagi masofa ( y 1 )ga profilning chetga chiqishi deyiladi. Baza uzunligi chegarasida profilning notekisliklari g’adir-budirliklari orasidagi profilning o`rta chizig’i bo`yicha ulchangan masofalarning o`rta qiymatiga notekisliklarning (g’adir- budirliklarning) o`rta qadami deb aytiladi va (S m ) bilan belgilanadi. G’adir- budirliklarning xar biri orasidagi (maxalliy g’adir-budirliklar orasidagi) masofalarning o`rta qiymatiga mahalliy g’adir-budirliklarning o`rtacha qadami (S) deyiladi. Tayanch yuzadan do’ngliklar chizig’i orasidagi masofaga rel yuza profilining kesimi darajasi (P) deb aytiladi. Profilning nisbiy tayanch uzunligi (t p ) profilning tayanch uzunligini baza uzunligiga nisbati bilan aniqlanadi  n i i p b t 1 1  . Baza uzunligi chegarasida profilning do’ngliklar chizig’i bilan botiqliklar chizig’i orasidagi masofa, profilning eng katta balandligi ( R max ) deb aytiladi. Baza uzunligi chegarasida profilning o`rta chizig’iga parallel qilib olingan ixtiyoriy AB chiziqdan o’lchangan profilning beshta eng katta do’ngligi va beshta eng katta botiqliklarining o`rta absalyut qiymatlari yigindisiga profilning o’nta nuqta bo`yicha notekisliklar g’adir-budirlik balandligi ( R z ) deyiladi R z =               5 1 5 1 min max 5 1 i i i i H H , bu erda Hi max - profilning eng katta d o’ ngligining balandligi, Hi max- profilning eng katta botiqligining chuqurligi.

Baza uzunligi chegarasida profilning chetga chiqishini o`rta arifmetik absalyut qiymatiga proflning o`rta arifmetik chetga chiqishi ( R a ) deyiladi R a=   1 0 ) ( 1 xd x y  yoki taxminan R a     n i iy n 1 1 . bu erda l - baza uzunligi, n - baza uzunligida profilning tanlangan nuqtalari soni, y - profilning chetga chiqishi ya`ni profilning ixtiyoriy nuqtasidan o`rta chiziqgacha normal bo`yicha o’lchangan masofa. Yuzalarning g’adir-budirligini belgilashda GOST 2789-96 ko`rsatilgan quyidagi g’adir-budirliklar parametrlarning bittasi yoki bir nechtasi tanlanadi: profilning o`rta arifmetik chetga chikshi – R a , profilning o’nta nuqta bo`yicha g’adir-budirliklar balandligi – R z , profilning eng katta balandligi – R max , notekisliklarning o`rta kadami- S m , mahalliy g’adir-budirliklarning o`rta kadami - S . G’adir-budirliklarni chizmada belgilanishi Chizma bo`yicha bajariladigan buyumlarning hamma yuzalari konstruktsiya talablari bo`yicha g’adir-budirligini ko`rsatish shart bo’lmagan yuzalardan tashkari ular qanday usul bilan hosil qilinishidan kat`iy nazar GOST -23.09-96 ga mos keladigan g’adir-budirlikning shartli belgisi qo`yilishi kerak (7.21-shakl). Har bir yuza uchun shartli belgi bilan birg baza uzunligi va parametrlarning son qiymati ko`rsatiladi. G’adir-budirliklarning parametrlarini nominal son qiymati bilan birga g’adir-budirliklarni yo`l qo`yilgan chegarada chekli chetga chiqishlari foyizlarda ko`rsatiladi: 1±20%; R z 80- 10% ; S m -0,63 +20% va shunga o`xshash. Chetga chiqish bir tomonlama va simmetrik bo’lishi mumkin. G’adir-budirlik parametrlarning qiymatini diapazonini ko`rsatishda va g’adir-budirlik parametrlarini yo`l qo`yilgan chegarasining qiymati ikki satrda (qatorda) yoziladi. Masalan: 63, 0 00,1 ; R z 032, 0 080, 0

va shunga o`xshash. Yuqori satrda parametrning ancha dag’alrok g’adir- budirlikka mos keladigan parametrning qiymati ko`rsatiladi. G’adir-budirlikning ikki va undan ortik parametrlari yuzaning g’adir- budirlik belgisida ko`rsatilganda, ularning qiymatlari yuqoridan pastga tomon quyidagi tartibda yoziladi: profilning notekislik (g’adir-budirlik) lar balandligi R z , profilning notekisliklar kadami S m , profilning nisbiy tayanch uzunligi t p . 7.22-shaklda g’adir-budiklikning parametrlarini ko`rsatish bilan, ularning shartli belgilarini ko`rsatishga misol keltirilgan: 0,1- profilning o`rta arifmetik chetga chiqishi (R a ); S m040, 0 053, 0 -yo`l qo`yilgan chegarani ko`rsatish bilan profil notekisligining o`rta qadami; t 50 80+10% -yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishi ±10% bilan profilining kesimi darajasi p= 50% da profilning nisbiy tayanch uzunligi 80 % ; 25,0 8,0 – baza uzunligi Notekisliklar yunalishi kerak bo`lganda, g’adir-budirliklarning shartli belgisida ko`rsatiladi (7.21-7.22-shakllar). Yuza notekisliklari yo’nalishining sxemalari va shartli belgilari 7.2-jadvalda berilgan. Yuza notekisligi yunalishining shartli belgisini balandligi taxminan h ga, chizig’ining yo`g’onligi taxminan asosiy tutash chiziq yo’g’onligining yarmiga teng bo`ladi. Yuzalarning g’adir- budirlik darajasi ko`p hollarda bitta parametr R a yoki R z orqali aniqlanadi (7.3- jadval). R a va R z ning kattaligini aniqlash uchun profilagraf va profilometr nomli maxsus asboblardan foydalaniladi. Sirt shaklining chetga chiqishi yuzalarning g’adir-budirligi sifatida qaralmaydi. Real sirtning ideal sirtdan geometrik chetga chiqishi doim mikrometrlarda tashqi kurinishda aks etadi, g’adir-budirlik esa unda mikrorelef hosil kiladi (7.23-shakl). G’adir-budirliklarni belgilashda GOST 2.309-96 da ko`rsatilgan belgilarning biridan foydalaniladi (7.24-shakl). Bu belgilarning chizig’ini kalinligi taxminan asosiy tutash chiziq qalinligini yarmiga teng bo`ladi. Belgining balandligi esa chizmada qo`yilgan o`lcham sonining balandligiga teng bo`ladi.

H -balandlik ( 1,5÷3) h ga teng bo`ladi. Belgining ustida parametrlarning ruxsat etilgan qiymati 7.3-jadvaldan olinadi. Profilning o`rta arifmetik chetga chiqishini kursatganda parametrning ruxsat etilgan qiymati oldiga uning belgisi – R a yozilmaydi, masalan, ; boshqa parametrlar uchun uning qiymati oldiga belgisi yoziladi, masalan, . Harf va raqamlarning balandligi o`lcham sonlarining raqamini balandligiga teng bo`ladi. Parametrning qiymatlari belgining ustida va undan 0,6÷0,8 mm masafada yoziladi. 7.24-shakldagi belgilar g’adir-budirlikning xar xil hollarida qo’llaniladi: tokchasiz belgi (7.24-shakl,a)- konstruktor tomonidan detal yuzalariga ishlov berish turi ko’rsatilmaganda qo`yiladi, belgi (7.24-shakl,b) - yuzalarning g’adir budirligi metall qatlamini olib tashlash bilan, masalan, kirish, frezerlash, normalash, shlifovka, polirovka va shunga o’xshash boshqa ishlov berish bilan hosil qilingan bo`lsa qo`yiladi. belgi (7.24-shakl,v)- yuzalarning g’adir budirligi metall katlamini olmasdan, masalan, qo`yish, bolgalash, shtampovkalash, prokat, tortish va boshqa shularga o’xshash ishlov berish bilan hosil qilingan bo`lsa, shuningdek, mazkur chizma bo`yicha detalning ishlov berilmaydigan yuzalari ham qo`yiladi. Bu paytda belgi bilan belgilangan yuzalarning holati tegishli standartlar talablariga yoki texnikaviy shartlarga javob beradigan bo`lishi kerak. Yuzani talab qilingan tozaligini hosil qilish uchun ruxsat etilgan ishlov berish usuli faqat bitta bo`lsa, bu ishlov berish usuli g’adir budirlik belgisida ko`rsatiladi (7.25-shakl). Tokchasi bo`lgan belgilar 7. 26-shakl a va bda , tokchasi bo’lmagan belgilar 7.26-shakl, v da ko`rsatilgandek joylashtirib chiziladi. G’adir-budirliklarning shartli belgilari kon’tur chizig’iga, chiqarish chizig’iga (imkoniyati boricha o`lcham chizig’ini yaqinrog’iga) yoki chiqarilgan

chiziq tokchasiga joy etishmaganida esa o`lcham chizig’iga yoki uning davomiga qo`yiladi (27-shakl, a va b). Belgini qo`yishga joy bo`lmasa uni qo`yish uchun chiqarish chizig’ini uzishga ruxsat teriladi (28-shakl). Chizmada ko`p uchraydigan yuzalar g’adir-budirligini qo`yish GOST 2.309-96 bo`yicha ko`p uchraydigan yuzalar g’adir-budirligi buyum chizmasida quyidagi qoidalar asosida qo`yiladi: buyumning hamma yuzalari bir xil g’adir budirlikka ega bo`lsa, ularning belgisi chizmaning yuqori ung burchagiga qo`yiladi (7.29-shakl,a), 7.29-shakl,b da belgilashga misol ko`rsatilgan. Bunday holda g’adir budirlikni belgilashda belgining o`lchamlari va chizig’ining yo`g’onligi tasvirda ko`rsatilganiga nisbatan 1,5 barobar yo`g’on bo`lishi kerak; buyumning ma`lum qism yuzalari bir xil g’adir-budirlikka ega bo`lsa, chizmaning yuqori ung burchagiga shu yuzalarning g’adir-budirlik belgisidan keyin ( ) belgi qo`yiladi (7.30-shakl,a,b); qavs ichidagi belgining o`lchami tasvirda qo`yilgan belgilarining o`lchami bilan bir xil bo`ladi. Buyum yuzalarining bir qismiga chizmada berilgan bo`yicha ishlov berilmaydigan bo`lsa, chizmaning yuqori o`ng burchagiga ( ) belgi belgidan keyin qo`yiladi (7.31-shakl a,b). Belgining o`lchami va chizig’ining yo`g’onligi tasvirda qo`yilgan belgiga nisbatan 1,5 barobar yo`g’on bo`lishi kerak. Buyumning bitta yuzasi xar xil g’adir-budirlikka ega bo`lsa, ularning chegarasi ingichka uzluksiz chiziq bilan chizilib , o`lchami ko`rsatiladi va xar birining o`ziga mos g’adir-budirligi qo`yiladi (7.32-shakl,a). Proektsiyada qirqim berilgan bo`lsa, har xil g’adir-budirlikka ega bo`lgan yuza qismining chegara chizig’i shtrixovkalangan qismdan o’tkazilmaydi (7.32- shakl, b).

Tasvirning sonidan qat`iy nazar chizmada detalning soni ko`rsatilgan bir xil elementlari (teshik, tish, paz va shunga o’xshashlr)ga g’adir-budirlik belgisi bir marta qo`yiladi (7.33-shakl). Tishli g’ildirak, evolventa, profilli shlitsalar va shunga o`xshashlarning chizmada profili ko`rsatilmagan bo`lsa, ularning ishchi yuzalarini g’adir budirligi bo`luvchi aylana chizig’iga qo`yiladi (7.34-shakl, a-g). Rez’ba profilini g’adir budirligi umumiy qoida bo`yicha rezba profilining tasviriga yoki rezba o`lchamini ko`rsatish uchun shartli chiqarish chizig’iga, o`lcham chizig’iga yoki uning davomiga qo`yiladi (7.35-shakl). Bir xil g’adir budirlikka ega bo`lgan, yuzalar tasvirida kontur hosil bo`lsa, bunday yuzalarning g’adir budirlik belgisi diametri 4÷5 mm ga teng bo`lgan qo`shimcha O belgi bilan bir marta yoziladi (7.36-shakl,a). Agar bir nechta bunday yuzalar biri ikkinchisiga silliq o`tadigan bo`lsa, g’adir-budirlik belgisiga O belgi qo`yilmaydi (7.36-shakl,b). Bir xil g’adir-budirlikka ega bo`lgan murakkab shakldan tashqil topgan yuzaga g’adir-budirlik belgisini qo`yish uchun yuzadan 0,8÷1 mm masofada yugonlashgan shtrix-punktir chiziq chizib, unga tokchali chiqarish chizig’i o`tkazib harfiy belgi qo`yiladi. Bu harfiy belgi nimaga tengligi chizmaning texnik talablari qismiga ko`rsatiladi (7.36-shakl,v), masalan: yuzalarning g’adir-budirligi A- . 7.4- jadval da sirt g’ adir-budirliklar parametrlari yuzalarining h olati va ishlov berish usuliga bo g’ li q ligi berilgan. G’adir-budirliklar parametrlari yuzalarining holati va ishlov berish usuliga bog’liqligi jadval G’ adir- budirliklar parametrlari Sirt Ishlov berish usuli Tay yo rlangan yuza mexani k ishlov berilmagan Prokat q ilish, bol g’ alash, qo` yish,

shtampovkalash va shunga o` xshash Bosh q a yuzalar bilan tegib turmaydigan yuzalar (shtampovka va kesilgandan keyingi, kuyilgan detal yuzalari) va bosh q alar Egov bilan tozalash, avtogen, q aychi va press bilan kesish Boshqa yuzalar bilan tegib turmaydigan tashki mexanik ishlov berilgan yuzalar , gayka va boshqalar Xomaki charxlash, va frezerlash, parmalash, da g’ al shlifovkalash (silli q lash) Bolt, vint, shpilkalar uchun teshiklar va sh ularga o` xshashlar Parmalash, zenkerlash Stanina, kronshteynlarning tayanch sirt lari himoya kojuxlari ari q cha, faska, shkiv, trubaning kundalang kesimlari va boshqala yuzalar Yarim toza charxlash va y o` nib kengaytirish, xomaki y o` nish (tarosh-lash), parmalash, zenker- lash P atron korpuslari asosi, vallarning erkin yuzasi, shkiv korpuslari : bolt, vint, shpilka va bosh qa teshiklar uchun diametri 15 mm bulgan teshik yuza lar i Parmalash, zenkerlash, kengaytirish, yarim toza charxlash Korpuslar , kronshteynlarni ulovchi yuzalar ; tishli gildiraklarning tashki erkin yuzalari va boshqa Toza charxlash, yarim toza frezerlash, y o` nish, toza y o` nib kengaytirish, toza y o` nish S h ponka va shponka o` yi q lari (pazlari) ning ishchi yuzalari ; tish l i evolventa profilli p o` l a t tishli g’ ildirakning tishini yuzalari va boshqalar Toza parmalash, toza shlifovkalash, rezba kesish va tishni shlifovkalash Sirpanish podshivniklarning ichki yuzalari Toza charxlash, toza

va boshqalar frezerlash, toza shlifovkalash, pritrkalash (detal sirtini ishkala b , moslash)T ishli g’ ildirak , chervyaklarning ilashadigan yuzalari, tirsakli va taksimlash val i va vintlarning ishchi buyinlari va boshqalar O`q va kichik diametrli vallarning o`tqazish sirtlari Nafis shlifovkalash, nafis charxlash, pritrka Ish q alanish sharoitida ishlaydigan yuzalar, masalan, eng k o` p a h amiyatli joyda ishlaydigan yu q ori ani q likdagi val va o`q lar, tez ishlaydigan dvigatellarning tirsakli va taksimlash vallarining ishchi yuzalari va boshqalar Pritrkalash, dovodka lash o` lchamiga etkazish Porshenli mashinalar silindrlarining ichki yuzalari, porshen kol’tsosining tashki yuzalari va boshqalar O` rta ani q likdagi k o` zgaladigan birikmalarda o` lchash asboblari detallarining ishchi yuzalari, kalibr (mashina q ismlarining y o`g’ on- ingichkaligini, shaklini, o` zaro joylashishini tekshiradigan o` lchov asbob) larining o` lchaydigan yuzalari Yup q a pritrkalash, dovodkalash, polirovka-lash (oynadek silli q lash)Y qo ori aniklikdagi qo` z g’ aladigan (mexanizm detallarini bir-biriga kiritib ulash) biriktirishda asboblarning ishchi yuzalari va o` lchash asboblari detallarining o` lchaydigan yuzalari Uzunlik o` lchaydigan asbob qismining oynadek silli q yuza lari

Adabiyotlar:1. 1.Qirg’izboyev Y. va b. Mashinasozlik chizmachiligi kursi "O’qituvchi” T., 1974. 2. 2.Mogilniy I.M., Texnika chizmachiligi. "O’qituvchi", T.,1965. 3. Borisov D.M. va b. Chercheniyе. «Prosveshenie». M., 1980. 4. Mixaylenko V.E., Ponamarev A.M., Injenernaya grafika. «Visha shkola», K., 1985. 5. 5.Suvorov S. G., Suvorova N. S. Mashinostroitelnoe cherchenie (v voprosax i otvetax) spravochnik. M., 1984. 6. 6.Vasilenko E.A. i dr. Kartochki zadaniya po chercheniyu. «Prosvesheniya». M., 1984. 7. 7.Fedorenko V.A., Shoshin A.E. Spravochnik po mashinostroitel nomu chercheniyu. L., 1981. 8. Yodgorov J.Y., Narzullayev A.X. Mashinasozlik chizmachiligi, BuxDU, Buxoro, 2006.

O'xshashlar

Dopusk va o`tqazishlar, ularni chizmada belgilanishi

Detallar eskizini chizish va ish chizmasini tuzish

Chizmada tаsvirni аlmаshtirish usullаri

Birikmalar

Rezba va mahkamlash detallari