Тоғ жинслари - Geologiya - Referatlar

Тоғ жинслари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

496.5 KB

Ko'chirib olish

Тоғ жинслари Режа: 1. Магматик жинслар 2. Чўкинди жинслар 3. Метаморфик жинслар

Тоғ жинсларининг таснифи ҳосил бўлиш шароитлар и га асосланган. Ушбу таснифга мувофиқ тоғ жинсларининг қуйидаги турлари ажратилади: - магм анинг совишида ҳосил бўлувчи - магматик; - магмати к ва метаморфик жинслар нинг механик нураши ва эритмалардан моддаларнинг чўкиши натижасида ҳосил бўлувчи - чўкинди; - чўкинди ва магматик жинслар нинг узоқ вақт давомида юқори босим, ҳарорат ва минераллашган сув таъсирид а кечган табиий-кимёвий жараёнлар туфайли ҳосил бўлувчи – метаморфик. 1. Магматик жинслар Магматик жинслар магманинг совиши натижасида ҳосил бўлади. Магманинг совишида қаттиқ минерал компонентлар кетма-кет кристалл ан а ди . Бунда босим, ҳарорат в а ундаги минерализаторлар - сув буғлари, карбонат ангидрит ва б . жуда катта аҳамиятга эга . 1.1. Магматик жинсларнинг таснифи ва таркиби Магматик жинсларнинг таснифи. Магматик жинслар ҳосил бўлиш шароитларига боғлиқ ҳолда чуқур (интрузив), отқинди (эффузив) ва яримучуқур (гипабиссал) турларга бўлинади. Интрузив жинслар катта чуқурликларда магманинг юқори ҳарорат ва босим шароитларида секин совиши ва биртекис қотишидан ҳосил бўлади. Бу жараёнлар тоғ жинсларида тўлиқ кристалли структура, массив текстура шаклланиши ва унда минерал компонентларнинг биртекис тарқалиши билан якунланади. Отқинди жинслар ер юзасида паст ҳарорат ва атмосфера таъсири шароитларида лавадан иссиқлик ва газсимон моддаларнинг тез ажралиб чиқиши туфайли вужудга келади ҳамда қотганидан сўнг уларда кўплаб ғовакликлар сақланиб қолади. Шунинг учун улар аморф шиша кўп бўлган чала кристалли структура, ҳар хил текстура ҳамда турли таркиб ва

структурага эга бўлган участкаларнинг алмашиниб туриши билан фарқ қилади. Субвулкан жинслари ер юзасига яқин чуқурликда ҳарорат пасайиб бориш режимида ҳосил бўлади. Шу туфайли магмадан муайян бир минералнинг турли ўлчамдаги кристаллари вужудга келади. Бундай жинслар аралаш донали структураси билан характерланади ва порфирсимон жинслар деб аталади . М агмати к жинслар нинг тафсилий таснифи моддий таркибини ўрганишга асосланган . М агмати к тоғ жинслар ининг моддий таркиби улардаги кимёвий элемент ларнинг ( оксидларининг ) ва жинс ҳосил қилувчи минерал ларнинг фойиз миқдори ни ҳисоблаш орқали аниқланади . Тоғ жинслар ининг кимёвий ва минерал таркиблари ўзаро боғлиқ, аммо бу боғлиқлик мураккаб, шунинг учун ҳам тоғ жинслар ининг кимёвий таркибини қайта ҳисоблаш орқали унинг минерал таркиби ни , минерал таркиби орқали эса кимёвий таркибини аниқлаб бўлмайди . Вулкан шишасидан иборат бўлган жинсларнинг моддий таркиби ни фақат кимёвий йўл билан аниқлаш мумкин. Магматик жинсларнинг к имёвий таркиби . Магматик жинсларда у- ёки бу миқдорда учрайдиган элементларнинг рўйхати анча узун , амалда уларда барча кимёвий элементлар учрайди . Уларнинг орасида энг кенг тарқалгани кислород бўлиб, у магматик жинслар таркибининг деярли ярмисини ташкил этади . Т оғ жинслар ининг к имёвий таркиби SiO 2 , Аl 2 O 3 , Fe 2 O 3 , FеО, МgО, СаО, Nа 2 0 ва К 2 0 оксидлари ёрдамида ифодаланади . Магматик жинслар кимёвий ва минерал таркиби бўйича турли-туман , аммо уларнинг барча сида кислород ва кремний мавжуд бўлади. М агматик тоғ жинслар ининг таснифи уларнинг кимёвий тар киби ни ўрганишга асосланган . Магматик жинслар SiO 2 миқдори бўйича ўтаасосли, асосли, ўрта ва нордон турларга бўлинади. Ўтаасосли жинсларда кремнезём SiO 2 миқдори <44% бўлади. Асосли жинсларда бу кўрсаткич SiO 2 = 44-53%

ни, ўрта жинсларда SiO 2 = 53-64% ни, нордон жинсларда SiO 2 = >64% ни ташкил этади. Магматик жинсларнинг м инерал таркиби. Минерал таркиб - бу кимёвий таркиби маълум бўлган жинсларни ташкил этувчи минералларнинг фойиз миқдори (ҳажмий ёки вазний). Минерал таркиб кимёвий элементлардан ҳосил бўлган бирикмалар характери тўғрисида фикр юритиш имкониятини беради. Магматик тоғ жинсларининг минерал таркиби ҳам турли-туман. Уларнинг орасида энг кенг тарқалганлари дала шпатлари, кварц, амфиболлар, пироксенлар, слюд алар , камроқ тарқалганлари - оливин, нефелин, лейцит, магнетит, апатит ва бошқа лар ҳисобланади. Нордон интрузив жинслар асосан калийли дала и шпат и , кварц, плагиоклаз дан таркиб топган бўлади, қисман мусковит, биотит ва амфибол учраши мумкин. Ў рта жинслар учун амфибол, биотит, плагиоклаз, кварц характерли, мусковит ва калийли дала шпат и ҳам учраши мумкин. Асосли жинслар пироксен ва плагиоклаз дан таркиб топган, ўта асосли жинслар да эса фақат оливин ва пироксен кузатилади. Минерал ларнинг фойиз миқдорига асосланиб интрузив жинслар нинг номини аниқлаш мумкин. Ў таасосли жинслар нинг т ипи к вакиллари бўлиб дунит, перидотит ва пироксенит ҳисобланади. Асосли жинслар габбро, лабрадорит, диабаз в а базальт дан таркиб топган бўлади. Ў рта жинслар нинг типи к вакилларига сиенит, диорит, трахит, андезит, дала шпатили порфир, порфирит, нордон ларига эса - гранит, риолит, гранит-порфир киради. Ўтанордон жинслар фақат пегматит лардан иборат бўлади . Табиатда кенг тарқалган минераллар жинс ҳосил қилувчи минераллар деб аталади. Магматик тоғ жинслари умумий таркибининг 99% га яқинини ташкил этувчи жинс ҳосил қилувчи минералларга кварц, калийли дала шпатлари, плагиоклазлар, лейцит, нефелин, пироксенлар, амфиболлар, слюдалар, оливин ва б. киради.

Тоғ жинслар ининг жуда кам миқдорини ташкил этувчи м инераллар акцессор лар деб аталади. А кцессор минерал лар о расида циркон, апатит, рутил, монацит, ильменит, хромит, титанит, ортит ва бошқа минералларни кўрсатиш мумкин ; баъзан маъданли минераллар (магнетит, хромит, пирит, пирротин ва б .) ҳам учрайди. Тоғ жинслари да жуда кам миқдорда ( фойизнинг юздан бир улушлари ) учрайдиган элемент-қўшимчалар : литий, бериллий, бор, қалай, мис, хром, никел, хлор, фтор ва б . ажратилади. Жинс ҳосил қилувчи минераллар тоғ жинсларининг 5% дан кўпини, акцессорлар эса 5% дан кам миқдорини ташкил этади. Қора рангли минералларнинг миқдори ҳам катта таснифий аҳамиятга эга. Масалан, кремнезёмга тўйинмаган оливин минерали асосан ўтаасосли жинсларда учрайди. Ўрта жинсларда одатда роговая обманка, нордонларида эса биотит мавжуд бўлади. Ишқорли жинслар амфиболларнинг учраши билан характерланади. Кварц ўрта ва асосли жинсларда ҳам учрасада, нордон жинсларнинг типик минерали ҳисобланади. Силикатлар ҳосил бўлиши учун металлар билан бирикмага киришадиган SiO 2 миқдори магмада керагидан ортиқ бўлиши лозим. Тоғ жинсларида оливиннинг мавжудлиги уларнинг кремнезём билан тўйинмаганлигининг белгиси бўлиб хизмат қилади. Бу минерал SiO 2 миқдори пироксен ҳосил бўлиши учун етарли даражада бўлмаганда фақат магмадангина кристалланади. Акс ҳолда оливин ҳосил бўлмайди, чунки магма эритмасида кремнезём миқдори етарли даражада бўлганда оливин энстатитга айланар эди. 1. 2 . Магматик жинслар нинг хоссалари М агматик жинслар нинг асосий хоссалари га ранги, структураси, текстураси ва алоҳидалиги киради.

М агматик тоғ жинслар ининг р анги уларнинг минерал ва кимёвий таркиби га , яъни улардаги рангдор ва рангсиз минерал ларнинг миқдори га боғлиқ бўлади . Оқиш жинслар да , одатда , ранг дор минерал лар бўлмайди ёки улар жуда кам миқдор да учрайди. Бундай жинслар лейкократ жинслар деб аталади . Рангдор минерал лардан таркиб топган қора рангли жинслар мела нократ ли жинслар деб аталади. Ўтаасосли жинсларнинг ранги қора, асослилариники - тўқ кулранг, ўрта таркиблилариники - кулранг, нордонлариники - оч кулранг, оч пуштидан оққача бўлади. Магматик жинсларнинг структураси. Тоғ жинсларининг структураси таркибий қисмларининг ўлчами, шакли ва ўзаро нисбати билан ифодаланади. Магматик жинсларнинг структуравий белгилари кристалланиш даражасига боғлиқ бўлиб, магманинг кристаллизация шароитларини акс эттиради. М агматик тоғ жинслар и тўлиқ кристалли, чала кристалли ва шишасимон структура ли бўлади . К ристалл арининг нисбий катталиги бўйича тўлиқ кристалли структура тенг донали ва аралаш донали бўлади . Т енг донали структура да тоғ жинслар и таркиби га кирувчи кристалл ар тахминан бир хил ўлчамга эга бўлади . К ристалл арнинг ўлчамига б оғлиқ ҳолда у йирик донали (кристалл ар ўлчами 5 мм дан катта ), ўрта донали (5-3 мм) ва майда донали (3 мм дан кичик ) бўлиши мумкин. Бундай структура чуқурлик (абиссал) жинслар ига хос бўлади . Турли донали структура тоғ жинслари да минерал масс аларнинг нотекис тарқалганлиги билан ифодаланади . Бунда п орфир симон ва пегматит ли структура лар ажратилади . Порфирсимон структура икки ўлчамдаги турли кристалл ардан тузилган жинслар учун характер ли бўлиб , асосий массада йирик кристалл ар орасида майда ўлчамдаги кристалл ар жойлашган бўлади .

Пегматит ли структура тоғ жинслари да муайян минерал кристал ли танасида бошқа минерал кристалли тўғри мўлжалланганлиги билан характер ланади. Бунда иккала минералнинг кристалл ари бир-бирини ўстиради . Бу структура субвулкани к ва томирли жинслар учун хос бўлади . Чала кристалли (порфирли) структура кристаллар ва вулканик шишадан таркиб топган тоғ жинсларига хос бўлиб, уларда асосий шишасимон ёки яширин кристалли масса орасида ажралиб чиққан анча миқдордаги муайян минералларнинг яхши ифодаланган кристаллари турли миқдорий нисбатларда мавжуд бўлади. Шишасимон структура аморф, кристалл анмаган тоғ жинслари учун характер ли . Тоғ жинсларида бундай структура шишасимон ту зилишли (вулканик шиша) зич ёки ғовакли масс адан иборат бўлади . Улар шишасимон ялтироқлиги ва чиғаноқсимон синиши билан фарқ қилади. Бундай структура эффузив жинслар учун характерли бўлади . М агматик жинслар нинг текстураси . Текстура тоғ жинсида минерал доналарнинг ўзаро жойлашиш тартиби бўйича белгиланади . Унда яхлит , йўл- йўлли, доғли, ғовак, флюидал ва бодомсимон текстуралар ажратилади . М агматик жинслар текстураси ва структураси нинг шаклланиши магма эритмасининг қотиш шароитларида минерализаторлар нинг сақланишини таъминловчи табиий шароитлар: ҳарорат , қотиш тезлиги , шаклланиш чуқурлиги билан боғлиқ бўлади . Алоҳидалик. Ч уқурликда совиган й ирик магматик таналар нинг ёндош жинслар билан контактида параллел, перпендикуляр ва диагонал йўналган дарзликларнинг вужудга келиши характерли. Ушбу дарзликлар бўйлаб тоғ жинслари парчаланиб, алоҳидалик вужудга келади . Алоҳидалик – бу тоғ жинсларининг табиий ва сунъий парча-ланишида блоклар, харсанглар ва бўлаклар шаклида бўлиниб ке-тишидир. Унинг шакли чегараловчи дарзликларнинг мўлжали ва кенглиги билан белгиланади; ўлчамлари турлича (кўндалангига санти-метрлардан метрларгача) бўлади. Магманинг совушида дарзликлар бўйича алоҳидалик шундай куч билан

содир бўладики, бунда тоғ жинслар таркибига кирувчи минералларнинг йирик доналари алоҳида қисмларга парчаланиб кетади. Магматик жинсларда лава ва магма таналарнинг совиши ва сиқилишида вужудга келган призматик (устунсимон), шарсимон, плитали алоҳидалик ривожланган бўлади. Базальтларда ёстиқсимон ёки кўпбурчакли устунсимон ажралиш кузатилиши мумкин (29-расм). расм. АҚШдаги “Иблис Минораси” ни ташкил этган базальтдаги устунсимон алоҳидалик. www.fototerra.ru 1.3. Магматик жинсларнинг генетик турлари Интрузив жинслар. Улар юқори даражадаги мустаҳкамликка, ўртача зичликка, жуда паст ғовакликка эга бўлади. Бу гуруҳда кремнезём миқдори пасайиб бориши қаторида пегматитлар, гранитлар, гранодиоритлар,

граносиенитлар, сиенитлар, диоритлар, габбролар, пироксенитлар, перидотитлар ва дунитлар ажратилади. Субвулкани к жинслар порфир структурага эга бўлади . У ларнинг орасида г ранит-порфир , п орфирит , диаба з , с п ил ит , долерит кенг тарқалган . Отқинди жинслар кимёвий таркиби бўйича чуқурлик интрузив ҳосилаларнинг муқобиллари ҳисобланади, аммо улардан структуравий ва текстуравий хусусиятлари бўйича кучли фарқ қилади. Ч ала кристалли ва шишасимон структураси нинг ҳам да массив бўлмаган, юқори ғовакли текстураси нинг мавжудлиги уларнинг нурашга чидамлилиги ва мустаҳкамлик кўрсаткичларининг доимийлигига салбий таъсир кўрсатади . Аммо уларнинг орасида қурилишда кенг қўлланилувчи анча зич ва мустаҳкам турлари учрайди. Отқинди жинсларнинг типик вакиллари бўлиб р иолит , о бсидиан , п емза , а ндезит , т рахит ва б азальт саналади . П ирокласти к жинслар га бўшоқ вулкан куллари, қумлари ва цемент ланган - вулкан туфлари, туфолав алар киради . Вулкан-класти к жинслар а гломерат лар ва л авобрекчиялар дан таркиб топган . Вулканоген-бўлакли жинслар таркибида 5-50% пирокластик материал мавжуд бўлади . Агар уларнинг миқдори 50% дан ортиқ бўлса, туфлар деб аталади. В улканоген-чўкинди жинсларда вулканик материалнинг мавжудлиги тоғ жинслар номида акс эттирилган бўлади . Бўлакларининг ўлчами бўйича улар туфоконгломератлар, туфобрекчиялар, туфогравелитлар, туфли қумтошлар, туфоалев-ролитлар, туфоаргиллитлар ва бошқаларга ажратилади. Уларда, туфлар ва туффитлардан фарқли ўлароқ, бўлаклар сараланган, думалоқланган бўлади ва терриген чўкиндиларга хос структуралар кузатилади.

2. Чўкинди жинслар Чўкинди жинслар турли табиий-иқлимий шароитларда қуруқлик юзасида ва сув ҳавзаларининг тубида шаклланади. Чўкинди ҳосил бўлиш жараёни литогенез деб аталади. Н.М.Страхов (1963) бўйича литогенезнинг 4 та тури: гумид (нам-илиқ иқлимли), арид (қуруқ-иссиқ иқлимли), нивал (нам- совуқ иқлимли) ва вулканоген-чўкинди ажратилади. Литогенез турларига боғлиқ ҳолда бошқа барча тенг шароитларда тўпланган жинсларнинг таркиби ва цементи турлича бўлиши мумкин. 2.1. Чўкинди жинслар нинг таснифи ва минерал таркиби Чўкинди жинсларнинг таснифи. Чўкинди жинсларни таснифлаш тамойиллари В.П.Батурин (1932 й.), М.С.Швецов (1934 й.) Л.В.Пустовалов (1940 й.), В.И.Лучицкий (1948 й.), Г.И.Теодорович (1948 й.), В.М.Страхов (1960 й.) ва бошқа тадқиқотчилар томонидан таклиф этилган. Аммо чўкинди жинсларнинг ягона таснифи ҳозиргача мавжуд эмас. Ҳар бир тадқиқотчи бажариладиган вазифага қараб у-ёки бу таснифдан фойдаланади. Энг кенг тарқалган таснифлар чўкинди жинсларнинг моддий таркибини ўрганишга ва ҳосил бўлиш шароитларига асосланган. Биринчи таснифга мувофиқ чўкинди жинслар алюмосиликатли, карбонатли, кремнийли (силицитли), галогенли, аллитли, темирли, марганецли, фосфатли жинсларга ва каустобиолитларга бўлинади. Иккинчи тасниф бўйича чўкинди жинслар бўлакли, хемоген, органоген ва аралаш таркибли турларга ажратилади. Алюмосиликатли жинслар туб жинсларнинг механик нураш маҳсулотлари ҳисобланади ва аксарият ҳолларда нурашга барқарор бўлган минераллар ва жинсларнинг бўлакларидан таркиб топган бўлади. Заррачалар ўлчамига қарамасдан бўлакли жинслар бўшоқ ёки цементланган бўлиши мумкин.

Карбонатли ва кремнийли жинслар ҳам кимёвий, ҳам органоген йўллар билан ҳосил бўлса, галоген жинслар фақат кимёвий, каустобиолитлар эса фақат органоген йўллар билан шакллананиши мумкин. Алюмосиликатли чўкинди жинслар бўшоқ (гравий, қум, алеврит, глина) ва цементланган (гравелит, қумтош, алевролит, аргиллит) бўлиши мумкин. Чўкинди жинсларнинг минерал таркиби. Чўкинди жинсларнинг асосий минераллари бўлиб кварц, опал, халцедон, лимонит, гетит, гидрогетит, гематит, гидрогематит, магнетит, псиломелан, пиролюзит, манганит, пирит, марказит, халькопирит, гипс, ангидрит, кальцит, арагонит, доломит, сидерит, анкерит, шамозит, вивианит, глауконит, хлоритлар, гидрослюда, каолинит, монтмориллонит, палигорскит, гидроксилапатит, карбонатапатит, ва органик моддалар ҳисобланади. 2.2. Чўкинди жинсларнинг хоссалари Чўкинди жинсларнинг хоссаларига уларнинг структураси, текстураси ва цементи киради Чўкинди жинсларнинг структураси. Тоғ жинсларининг структураси уларни ташкил қилган бўлакларнинг ўлчами билан ифодаланади. Масалан: қумтошлар йирик, ўрта ва майда донали; конгломератлар ҳарсангли, йирик, ўрта ва майда ёки аралаш ғўлакли бўлиши мумкин. Тоғ жинсларининг структурси орқали уларни ҳосил қилган жараён тўғрисида фикр юритиш мумкин. Булардан ташқари терриген чўкинди жинсларда структура ҳосил қилувчи бўлаклар, доналар ва зарраларнинг силлиқланганлиги ва сараланганлиги ҳам табиий географик муҳитни тиклашда қимматли маълумотлар беради. Терриген жинслар учун «структура» тушунчаси уларда синч ҳосил қилувчи бўлакларнинг ўлчами, шакли ва думалоқланишини, юзасининг

хусусиятларини, биокимёвий жинслар учун эса кристалл доналар ўлчами ва шаклини ифодалайди. Бўлакли жинсларда қуйидаги структуралар ажратилади: - псефитли (дағал бўлакли), бўлаклар диаметрининг ўлчами 1 мм дан катта; - псаммитли (қумли), доналар ўлчами 1 дан 0,1 мм гача; - алевритли (чангсимон), зарралар ўлчами 0,1 дан 0,01 мм гача; - пелитли, заррачалар ўлчами 0,01 мм дан майда. Биокимёвий жинсларнинг структураси . Кимёвий йўл билан ҳосил бўлган чўкинди жинслар учун ҳам кристаллар ўлчами бўйича структуралар ажратилади. Эритмалардан чўкмага ўтиш, кристалланиш ва қайта кристалланиш орқали вужудга келган кристалларнинг ўлчами нисбатан ўзгарувчан бўлади. Бунда кристаллар ўлчами минералнинг ўз хусусияти, унинг вужудга келиши ва ўсиши шароитлари билан боғлиқ ва, шунинг учун ҳам фавқулодда муҳим ҳисобланади. Кристаллар дағал кристалли, йирик, ўрта, майда ва жуда майда кристалли ва пелитоморфли структураларга эга бўлади. Кимёвий йўл билан ҳосил бўлган жинсларда кристаллар кристалланиш тартибига қараб идиоморфли, гипидиоморфли ва ксеноморфли структуралар ажратилади. Органоген жинсларнинг структураси уларни ҳосил қилувчи органик қолдиқлар бўйича аниқланади. Агар чиғаноқлар бутун сақланган бўлса биоморфли, парчаланган бўлса детритли структураларни вужудга келтиради. Аралаш таркибли чўкинди жинслар учун пелитоморфли структура характерли бўлади. Чўкинди жинсларнинг текстураси. Тоғ жинсларининг текстураси деб уларнинг таркибидаги структура ҳосил қилувчи доначаларнинг ўзаро маълум тартибда жойлашишига ва қатлам юзаларида ҳар хил кучлар таъсирида ҳосил бўлган нотекис юзаларга айтилади. Текстуралар тоғ жинсларининг ҳосил бўлишидаги табиий географик муҳит билан узвий

боғлиқ бўлиб, уларни мукаммал ўрганиш ва таҳлил қилиш муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Текстуралар келиб чиқишига қараб 4 гуруҳга: 1) динамик , 2) деформацион , 3) биоген ва 4) кимёвий текстураларга бўлинади. Динамик текстуралар чўкинди ҳосил бўлиш жараёнидаги сув ва ҳаво оқимларининг ҳаракат фаолияти туфайли вужудга келади. Бунда чўкиндиларнинг қатламланиши алоҳида хусусиятларга эга бўлади. Моддий таркиби ва структураси бўйича бир жинсли, остки ва устки томонларидан таҳминан параллел чегаралар билан ажралиб турувчи геологик танага қатлам дейилади. Бир-бирига мувофиқ ётувчи қатламлар тизими қатламланишни ташкил этади. Қатламлар бир-биридан моддий таркиби, структураси ва тек стурасидан ташқари қалинликлари билан ҳам фарқ қилади. Қатламлар қалинлигининг турлича бўлиши, чўкинди ҳосил бўлиш муҳитининг давомийлигига, оқим зичлигига ва чўкинди ҳосил бўлиш тезлигига боғлиқ. Қатламларнинг ўзидаги динамик текстуралар уларнинг устки ва остки юзаларида ҳамда ичида кузатилади. Улар структура ҳосил қилувчи доналарнинг моддий таркиби, ўлчами, шакли, мўлжалланиш ва жойлашиш тартиби билан ифодаланган бўлади. Қатламларнинг устки юзасидаги текстуралар тўлқин, оқим ва э ол рябларидан иборат бўлади. Қатламларнинг остки юзасидаги текстуралар асосан алевролитлар ва сланецлар устида ётувчи қумтош ва баъзан оҳактош қатламларининг остки юзасида учраши мумкин. Бу текстураларнинг кўпчилиги ҳали қотиб улгурмаган илли ётқизиқлар юзасида оқим ҳаракати туфайли вужудга келадиган чуқурлик ва нотекисликларнинг акс тасвиридан иборатдир. Улар оқим уюрмалари ҳосил қилган ювилиш нотекисликлари, бегона жисмларнинг судралиш жўяклари ва чизиқлари, уларнинг думалаш излари ва ряб белгиларининг акс тасвирларидан иборатдир. Қатламларнинг ички текстуралари морфологияси ва келиб чиқиши бўйича жуда хилма-хилдир. Улар тўрт гуруҳга: горизонтал, тўлқинсимон,

қийшиқ ва градацион қат-қатликларга а жратилади. Бу текстуралар терриген жинслардаги структура ҳосил қилувчи доналарнинг ўлчами, моддий таркиби, шаклининг ўзгариши, мўлжалланиши ва жойлашиш тартиби бўйича ифодаланади. Деформацион текстуралар чўкинди ҳосил бўлгандан кейин, улар қотиб ва зичлашиб улгурмасдан ички ва ташқи кучлар таъсирида вужудга келади. Уларга дўл ва ёмғир томчиларининг излари, кўпбурчакли қуриш дарзликлари, қотиб улгурмаган юмшоқ чўкиндиларнинг оқиш излари киради. Биоген текстуралар ҳар хил мавжудотларнинг ҳаёт-фаолияти натижасида вужудга келади. Бундай текстуралар уларнинг излари, ётиш жойлари бўлиши мумкин. Баъзи моллюскалар денгиз қирғоғи ва туб тоғ жинсларини, уларнинг синиқ бўлакларини ва чиғаноқларни пармалаб из қолдиради. Биоген текстуралар қуруқлик ва денгиз ётқизиқларида кўплаб учрайди. Терриген алевролитлар ва қумлар ихнофосиллиялар деб аталувчи организмларнинг ҳаёт-фаолият изларига эга бўлади. Чунки бундай излар кўринарли бўлиши учун улар ўзаро структуравий контрастликка эгадир. Организмлар ҳаёт-фаолият изларини қатламларнинг устки юзасида, ичида ва остки юзасида кузатиш мумкин. Кимёвий текстуралар гил ётқизиқлари юзасида ҳар хил шаклдаги муз ёки бошқа минерал бирикмалар кристалларининг сақланиб қолган изларидан иборат бўлиб, улар ётқизиқлар ҳосил бўлиш шароитини аниқлашда катта аҳамиятга эга. Тоғ жинсларидаги текстураларни синчиклаб ўрганиш ва улардан тўғри хулоса чиқара билиш, олиб бораётган геологик текшириш ишларининг муваффақиятли ўтиши гаровидир. Чўкинди жинсларнинг цементи. Доналар ва цемент орасидаги муносабатлар ҳам, цементнинг ўзи ҳам бир қатор текстураларнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Доналар ва цемент орасидаги нисбатга қараб қуйидаги асосий цементация турлари ажратилади (Швецов, 1958): базал,

туташиш ёки контактли, ғовакли цемент, тўлдирувчи цемент ва коррозион цемент. Т аркиби бўйича цемент карбонат ли , сульфат ли , кремни йли, темирли ва гилли бўлади . 2.3. Чўкинди жинсларнинг турлари Алюмосиликатли (бўлакли) чўкинди жинслар. Алюмосиликатли жинслар бўшоқ ёки цеметланган бўлиши мумкин. Бўшоқ жинсларга думалоқланган ёки қиррали бўлакларнинг тўпланишидан ҳосил бўлган турлари киради. Цементланган бўлакли жинслар бўшоқ жинсларнинг турли кимёвий моддалар ёрдамида бирикиши туфайли ҳосил бўлади. Кремнезёмли цемент (иккиламчи кварц, опал, халцедон) энг мустаҳкам, темирли цемент (лимонит) мустаҳкам, карбонатли (кальцит) ва сульфатли (гипс) мустаҳкамлиги паст ва гилли цемент номустаҳкам бўлади. Алюмосиликатли жинсларга харсанг ва ғўлакли конгломератлар, брекчиялар, гравелитлар, қумтошлар ва алевролитлар киради. Келиб чиқиши . Аюмосиликатли жинслар туб жинсларининг механик нураши туфайли вужудга келади. Ишлатилиши. Алюмосиликатли жинслар асосан қурилиш материаллари сифатида фойдаланилади. Г илли жинслар. Гилли жинслар табиатда жуда кенг тарқалган. Улар стратисферадаги чўкинди жинсларнинг ярмидан кўпини ташкил этади. Гилли жинслар типик бўлакли жинслар билан кимёвий жинслар ўртасида оралиқ вазиятни эгаллайди. Гилли жинсларнинг зичлашмаган ва метаморфизмга учрамаган турлари юқори ғовакликка (50-60%) эга бўлади. Сув билан ара лаштирилганда хамирсимон масса ҳосил қилади. Бу массадан турли идишлар ясаш мумкин. Улар оловда тобланганда тошдек қаттиқ ва мустаҳкам жинсга айланади.

Гилли жинслар минерал таркибига кўра каолинитли, гидрослюдали, монтмориллонитли, палигорскитли ва бошқа кўплаб турларга бўлинади. Келиб чиқиши . Гилли жинслар бирламчи тоғ жинсларнинг нураган зарралари ва коллоид-кимёвий маҳсулотларининг кристалланиши натижасида ҳосил бўлади. Ишлатилиши. Каолинитли гиллар муҳим фойдали қазилма ҳисобланади. Улар иссиқбардош ғиштлар – шамот ишлаб чиқаришда, фарфор ва фаянс саноатида, юқори вольтли электр изоляторлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Қоғоз ва резина саноатларида тўлдирувчи сифатида ҳамда совун, қалам ва бошқалар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Монтмориллонитли гиллар озиқ-овқат саноатида ёғ, вино ва шарбатларни, нефт маҳсулотларини тозалашда, бурғилаш эритмаларини тайёрлашда, совун ва атир-упа маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланилади. Тоза, юқори сифатли монтмориллонитли гиллардан дорилар тайёрланади. Ўзининг адсорбцион ва коллоидал хоссалари туфайли палигорскит гиллари нефтни қайта ишлаш саноатида, медицинада, фармакологияда, тузли қатламларни бурғилашда кенг қўлланилади. Карбонатли жинслар . Уларга оҳактошлар, доломитлар, бўр киради. Оҳактошлар терриген, биоген ва хемоген йўллар билан ҳосил бўлиши мумкин. Уларнинг тузилиши қатламли ёки ноқатламли бўлади. Қатламли оҳактошлар чўкинди ҳосил бўлиш жараёнларининг ўзгарувчанлиги туфайли ҳосил бўлади. Ноқатламий оҳактошлар эса асосан риф қурувчи организмлар фаолияти туфайли вужудга келади. Биоген оҳактошларни колониал ёки якка ҳолда ҳаёт кечирувчи скелети ёки чиғаноғи кальций карбонатдан иборат бўлган ҳайвон ва сувўтлари қолдиқлари тўплами ташкил этади (30, 31-расмлар).

расм. Риф қурувчи колониал маржонлар. расм. Риф қурувчи колониал маржонлар. Биоген оҳактошларга оқ ёзув бўри – юқори ғовакликка эга бўлган юмшоқ жинс ҳам киради. У қуруқ ҳолда нисбатан мустаҳкам бўлади. Шлифда ва электрон микроскопда уларнинг оҳакли сувўтлари – кокколитофоридлар (70-85%), майда фораминифералар, иноцерамлар, денгиз типратиконлари ва чувалчангларнинг қолдиқларидан таркиб топганлиги кузатилади. Кимёвий оҳактошлар микрозаррали ва пелитоморфли, оолитли ва псевдооолитли турлардан иборат. Пелитоморф оҳактошлар диаметри > 0,005 мм бўлган кальцит зарраларидан ташкил топган бўлади. Пелитоморф оҳактошларнинг микроскопик намуналари зич, чиғаноқсимон синишли, оқишдан қорамтиргача ўзгарувчи рангда бўлади. Доломитлар. Доломитлар доломит минералидан ташкил топган бўлади. Улар да одатда кальцит, баъзан пирит, халцедон, кварц ва органик қўшимчалар кузатилади. Баъзи доломитларда ангидрит, гипс, қўрғошин ва рух сульфидларининг кристаллари учрайди. Аралаш таркибли карбонатли жинслар . Мергеллар. Мергеллар пелитоморф ёки микрозаррали кальцитдан (баъзан доломитдан) ва гил минералларидан таркиб топган бўлади. Гил минераллари жинсда текис тарқалган бўлади. Мергелларда гилли компонентлар миқдори 40-60% ни

ташкил этади. Улар гидрослюда, монтмориллонит, палигорскит ва бошқа гил минералларидан иборат бўлади. Келиб чиқиши. Карбонатли жинслар аксарият ҳолларда чўкинди ва органоген-чўкинди йўллар билан ҳосил бўлади. Амалий аҳамияти. Карбонатли жинслар халқ хўжалигининг турли соҳаларида кенг қўлланилади. Улар цемент ишлаб чиқаришда муҳим минерал хом ашё ҳамда қурилиш материали ҳисобланади. Доломитлар ва магнезитлардан оловбардош ғиштлар ишлаб чиқарилади. Кремнийли жинслар. Кремнийли жинсларга бутунлай ёки қисман кимёвий ва биоген йўллар билан ҳосил бўлган турли чўкинди ётқизиқлар киради. Улар қатламлар, қатламчалар, конкрециялар, баъзан оқма қобиқлар шаклида ётади. Кремнийли жинсларнинг таснифи уларнинг генезиси ва минерал таркибига асосланган. Генезиси бўйича бутунлай кимёвий (гейзеритлар, кремнийли конкрециялар) ва биоген (диатомитлар, спонголитлар, радиоляритлар) ёки биокимёвий (трепеллар ва опокалар) турларга бўлинади. Булардан кейингилари диагенез ва катагенез жараёнларида организмларнинг сезиларли даражада ўзгарган скелетлари тўпламидан иборат. Бу жараёнларда кремнезём эрийди, кўчириб ётқизилади ва қайта кристалланади. Биокимёвий кремнийли жинсларга яшмалар ҳам киради. Кремнийли жинслар минерал таркиби бўйича опалли, опал- халцедонли, тридимитли, халцедонли, халцедон-кварцли ва кварцли турларга бўлинади. Кремнийли жинсларнинг минераллари: кремнийнинг турли оксидлари ва гирооксидлари – таркибида 30% гача сув бўлган аморф опал, шунингдек халцедон, кварц, кварцин, кристобалит ва бошқалардир. Иккинчи даражали минераллари бўлиб карбонатлар, темир оксидлари ва гидрооксидлари, глауконит, хлоритлар, темир сульфидлари ва терриген қўшимчалар саналади.

Хемоген кремнийли жинслар . Гейзеритлар ва кремнийли туфлар, кремнийли конкрециялар, яшмаларнинг анча қисми, фтанитлар ва лидитлар кимёвий йўл билан ҳосил бўлади. Минерал таркиби бўйича опалли, опал-халцедонли, халцедон-кварцли ва кварц-кремнийли конкрециялар ажратилади. Ёш жинс ларда кремнийли конкрециялар опал ёки опал-халцедонли, қари жинсларда эса халцедон- кварцли бўлади. Органоген йўл билан ҳосил бўлган кремнийли жинслар . Кремнийли жинслар опалдан, халцедон гуруҳидаги минераллар ва чўкинди кварцдан таркиб топган бўлади. Улар совуқ денгизларда, камроқ кўл ҳавзаларида ўз скелетларида опал тўпловчи диатомли сувўтлари, радиолярийлар, булутлар ва бошқа организмларнинг бевосита иштирокида ҳосил бўлади (32-расм). Бундай жинсларга диатомитлар, радиоляритлар, спонголитлар, трепеллар ва опокалар киради. Келиб чиқиши . Органоген ва хемоген йўллар билан асосан сув ҳавзаларида тўпланади. Иссиқ минерал булоқлар ҳосилалари ҳисобланади. Вулканизм вилоятлардаги гейзерлар ва бошқа булоқлар учун характерли. Ишлат или ши. Кремнийли жинслар ҳам фойдали қазилмалар ҳисобланади. Яшма қадим-дан қўлланилиб келинган (вазалар, каминлар, устунлар ва б.). Ҳозирги пайтда яшмалар заргарлик буюм-лари, ҳованчалар, таянч призмалар тайёрлашда ва техник мақсадларда ишлатилади. Диатомитлар, трепеллар ва опокалар кремнийли цемент, иссиқлик ва шовқинтутувчи материаллар сифатида қўлланилади. Кремнийли жинслар портландцемент таркибига гидравлик қўшимча сифатида қўшилади. Уларга қўйиладиган асосий талаб бўлиб гидравлик фаоллиги, яъни кремнезёмнинг кальций оксиди билан бирикма ҳосил қилиш хусусияти ҳисобланади.

Озиқ-овқат ва нефт саноатларида кремнийли жинсларнинг фильтра- цион ва сўрувчи хосса- ларидан фойдаланилади. Озиқ-овқат ва минерал мойларни, глицеринни, мева шарбатларини ва шакар сиропини тоза- лашда игнасимон шаклдаги диатомитлар катта самара беради. Кимё саноатида диатомитлар ва трепел-лар ультрамарин ишлаб чиқаришда ишлатилади ҳамда каучук, пласт-масса, бўёқ ва портловчи моддаларга тўлдирувчи сифатида қўшилади. Кремнийли микро-организмлардан таркиб топган бўшоқ кремнийли жинслар упа-элик саноатида фойдаланилади. Сульфатли жинслар . С ульфат ли жинслар нинг б ош вакиллари гипс ва ангидрит ҳисобланади. Улар донали -кристалли структур али , шу номдаги минераллардан таркиб топган ва унча кўп бўлмаган гил, қум , органи к моддалар ва б . қўшимчалар га эга мономинерал жинслар ҳисобланади . Гипс типи к кимёвий денгиз чўкиндиси ҳисобланади . Ч ўкинди жинслар о расида қатламлар ҳосил қил иб ётади , ангидрит, галит, соф олтингугурт билан биргаликда учрайди , ангидрит нинг гидратацияси жараёнида ҳосил бўлиши мумкин . Гипс сульфид лар ва соф олтингугурт-нинг нураш расм. Радиолярийларнинг турлари.

зоналарида ҳам шаклланиши мумкин , бунда одатда гил ва бошқа моддалар билан ифлосланган зич ёки бўшоқ масс а вужудга келади . Гипс чуқурликларда (100-200 м) кристаллогидрат ли сувини йўқотиб ангидрит га айланади . Г ипс нинг битум лар билан ўзаро таъсири туфайли олтингугурт ҳосил бўлади. Олтингугуртнинг б аъзи кон лари , эҳтимол, шу йўл б илан пайдо бўлган. Ангидрит гипсдан фарқли ўлароқ қаттиқроқ (тирноқ билан тирналмайди) ва оғир. Келиб чиқиши . Сульфатли жинслар шўрлашган денгиз сувидан чўкмага ўтади (33-расм). Ишлатилиши. Бириктирувчи материал олиш учун ва иморатларнинг ички ва скульптура ишларида фойдаланилади. Ангидирит очиқ ҳавода тез нураб, гипсга айланиб кетади. Галоген жинслар. Г алоген жинслар о расида ош тузи, карналлит ва сильвинит кенг тарқалган . Бу гуруҳдаги жинслар кимёвий таркиби бўйича фарқланади, аммо ҳосил бўлиш шароитлари бўйича ўзаро жуда яқин. Ош тузининг структураси крис-талли, текстураси яхлит ёки қатламли бўлади. А сосан галит дан (99%) т аркиб топган. Қ ўшимчалар сифатида хлорид ли ва сульфатли туз лар , темир оксидлари ва г ил ли материаллар га эга . расм. Шўрлашган сувдан ҳосил бўлган г ипс кристаллари .

Ж инс нинг ранги турли қўшимчалар га боғлиқ ҳолда оқ , мовий , пушти ва қизилдан қорагача. У шў р мазага эга , сувда осон эри йди . Сильвинит галит ва карналлит билан биргаликда тузли ётқизиқларда учрайди ва баъзан калийли тузларнинг йирик қатламли саноат конларини ҳосил қилади. Келиб чиқиши . Галоген (тузли) жинслар асосан эвапорит сув ҳавзаларида бевосита кимёвий чўкмага ўтиш орқали ҳосил бўлади (34-расм). Вулкан отилишида ҳам вужудга келади. Ишлатили- ши . Ош тузи сульфат кислота, хлор ва барча натрийли тузлар: сульфат, сода, олтингугуртли натр ҳамда натрий металини олиш учун хом ашё сифатида кенг фойдаланилади. Бундан ташқари, ош тузи керами-када, совун пиши-ришда, озиқ-овқат саноатида, металлургияда ва медицинада қўлланилади. С ильвинитнинг шаффоф кристаллари спектрографлар ва бошқа асбобларнинг оптик тизимларида қўлланилади. Асосий қисми калийли ўғитлар ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Каустобиолитлар. Нефть ва газ, кўмир ва ёнувчи сланецлар ҳамда бошқа табиий органик бирикмалар ер пўстида минерал ҳосилаларнинг алоҳида гуруҳини ҳосил қилади. Уларни ёнувчи фойдали қазилмалар ёки каустобиолитлар дейилади (юнонча – «каусто» – ёнувчи, «биос» – ҳаёт, «литос» – тош). Улар бирламчи манба – тирик мавжудотларнинг қолдиғидан 34-расм. Рападан чўкмага ў тган туз к ристаллари.

иборат бўлган органик моддаларнинг қайта ўзгариши натижасида вужудга келган. Барча ёнувчи фойдали қазилмалар икки йирик: кўмир ва нефт қаторига бўлинади. Биринчи гуруҳ асосан органик углер оддан, ик кинчиси эса углеводороддан таркиб топган. Органик углеродли каустобиолитлар. Органик углеродли каустобиолитларга торф, сапропел, ёнувчи сланецлар ва кўмир киради. Торф ботқоқликларда ҳосил бўлади. Ботқоқлик ўсимликлари (мох, ўтлар) қуриб, ботқоқликнинг кислородсиз тубига чўкади ва бактериялар ёрдамида парчаланади. Углеводородли каустобиолитлар. Нефт таркибида углерод (83-87%), водород (12-14%) ва кислород (1,5% гача) бўлиб, уларнинг миқдори кам ўзгаради. Кўмир қаторидаги каустобиолитларда эса компонентларнинг миқдор ўзгариши сезиларли даражада бўлади. Нефт тўпланишининг геологик шароитлари турли-тумандир. У қумлар, қумтошлар, алевролитлар, оҳактошлар ва бошқа ғовакли ҳамда дарзлашган жинслардаги бўшлиқларда тўпланади (35, 36-расмлар). Одатда бу жинслар денгиз, лагуна-қўлтиқ ва дельта ётқизиқларидир. расм. Нефт қазиб олиш. расм. Газ фонтани. Қаттиқ битумлар нефтнинг ўзгарган (оксидланган) маҳсулотлари бўлиб, нефтгазли вилоятларда учрайди. Нефт оксидланишининг биринчи

босқичида мальта ва кир, кейинги босқичида эса асфальт ва озокерит ҳосил бўлади. Келиб чиқиши . Органик углеродли каустобиолитлар ўсимлик қолдиқларининг чириши ва кейинги қайта ўзгариши туфайли ҳосил бўлади. Нефт ва газ ҳам органик моддаларнинг муайян шароитларда қайта ўзгариши туфайли вужудга келади. Ишлатилиши. Торф маҳаллий ёқилғи ва табиий ўғит сифатида ишлатилади. Кўмир ёқилғи сифатида, метал эритишда, кимё саноатида хом ашё сифатида қўлланилади. Сунъий мум (церезина) тайёрлаш да , газламаларга сингдиришда (брезент), медицинада ва б. фойдаланилади . Нефтдан бензин, керосин, солярка ва бошқа кўплаб маҳсулотлар олинади. Ёнувчи газлар ёқилғи сифатида ва турли синтетик материаллар: пластик масса, сунъий толалар ва б. олиш учун ишлатилади. Аллитли жинслар. Аллитли (алюминийли) жинслар аксарият ҳолларда Fe оксидлари миқдори юқори бўлган А1 гидроксидларидан таркиб топган бўлади. Улар миқдори ўзгарувчи турли минералларнинг – алюминий гидрооксидлари: гидрааргиллит (гиббсит), диаспор, бёмит аралашмасидан иборат. Алюминий оксидларининг миқдори аксарият ҳолларда 30-50 % ни ташкил этади. Аллитли (алюминийли) жинсларда қўшимчалар: темир оксидлари (10-30, баъзан 50% гача), шамозит, аморф кремнезём, каолинит, кальций ва магний карбонатлари ҳамда бўлакли минераллар - кварц, дала шпатлари, мусковит, рутил ва бошқалар кенг ўрин тутади. Уларнинг ранги темир оксидлар миқдорига боғлиқ ҳолда оқ, охрасимон-сариқ, қўнғир бўлиши мумкин. С труктур а -текстур авий томондан улар микро донали қаттиқ ёки гилга ўхшаган бўшоқ бўлиши мумкин. Бу гуруҳдаги жинс- лар нинг энг асосийларидан бири бокситлар ҳисоблана- ди. 37- расм. Боксит қазиб олиш.

Келиб чиқиши . Бокситларнинг келиб чиқиши экзоген. Улар, асосан, тропик иқлим шароитларида нураш қобиқларида ҳосил бўлади (37-расм). Ишлатилиши . Бокситлар алюминий маъдани ҳисобланади. Улардан абразивлар, оловбардош материаллар олиш ҳамда флюс, адсорбент, тез қотувчи портландцемент сифатида, электрокорунд, аччиқтошлар олишда фойдаланилади. Фосфатли жинслар. Фосфатлар тарқалиши бўйича чўкинди жинслар орасида нисбатан кейинги ўринларни эгаллайди. Уларга 50% дан ортиқ аморфли ёки микрокристалли апатит гуруҳидаги минераллардан (ёки Р 2 О 5 га ҳисоблаганда 18% дан ортиқ) таркиб топган жинслар киради. Апатит гуруҳидаги минераллардан таркиб топган, деярли ҳар доим органик моддалар, Са, Мg ва Fе карбонатлари, гилли минераллар, қум- алеврит ўлчамидаги бўлакли доналар, пирит, темир гидрооксидлари, кварц, аутиген опал, халцедон, глауконит учрайди. Фосфатли жинсларнинг асосий жинс ҳосил қилувчи минераллари фосфор кислотасининг тузлари: гидроксилапатит, карбонатапатит ва уларга яқин бўлган – даллит, курскит, франколит ҳамда аморф фосфат – коллофанит ҳисобланади. Фосфоритларнинг муҳим таркибий қисми бўлиб кальцит, магний ва темир карбонатлари саналади. Фосфатли жинсларнинг таснифи уларнинг келиб чиқиши, минерал таркиби ва структура-текстура хусусиятларига асосланган. Фосфоритлар таркибида фосфор оксиди (Р 2 О 5 ) миқдори 40% гача бориши мумкин. Фосфатли жинслар ташқи кўриниши ва структура-текстуравий хусусиятлари бўйича турли-тумандир. Уларнинг орасида оқ, кул ранг, тўқ кул ранг, қора ва яшилсимон кул ранг турлари учрайди. Бунда фосфоритлар конгломератлар, қумтошлар ва алевролитларга ўхшаб кетади.

38-расм. Фосфорит конкрециялари. 39- расм. Донали фосфоритлар. Фосфоритларнинг структураси оолитли, псевдооолитли, сфе ролитли, органоген-реликтли, органоген ва бўлакли бўлади (38,39-расмлар). Келиб чиқиши . Фосфоритлар кимёвий (биокимёвий) ва биоген йўллар билан ҳосил бўлиши мумкин. Қатламли фосфоритларнинг энг йирик конлари кембрий (Қоратов, Қозоғистон), перм (Қояли тоғлар, АҚШ), юқори бўр ва палеоген (Шимолий Африка, Шимолий Америка) ётқизиқларида мавжуд. Ўрта Осиёда, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам фосфорит конлари топилган. Улар токембрий, палеозой ва мезокайнозой ётқизиқларида учрайди. Буларнинг орасида бўр-палеоген ётқизиқлари билан боғлиқ донали ва донали-детритли турлари истиқболга эга. Ишлатилиши. Фосфоритлар муҳим агрокимёвий маъдан ҳисобланади. Улардан суперфосфат, иккиланган суперфосфат, аммофос, нитрофос ва нитрофос каби минерал ўғитлар ишлаб чиқилади. Ўзбекистонда иккита суперфосфат (Самарқанд, Қўқон) ва битта аммофос (Олмалиқ) заводлари ишлаб турибди. 3. Метаморфик жинслар 3.1. Метаморфик жинсларнинг ҳосил бўлиш шароитлари

Ер пўстида жойлашган тоғ жинслари вақт ўтиши билан ўзининг кимёвий таркибини ўзгартирмасдан туриб структура ва бошқа хоссаларини кескин ўзгартириши мумкин. Бундай ўзгаришларнинг сабаби узоқ вақт давомида юқори босим ва ҳарорат ҳамда минераллашган сувлар таъсиридир. Метаморфизмга магматик жинслар ҳам, чўкинди жинслар ҳам учраши мумкин. Метаморфизмнинг яққол мисоли - яхлит магматик жинсларнинг перидотитга, ўзининг таркибида ингичка толали минерал – асбестга эга бўлган қатламли жинсларнинг серпентинитга айланишини кўрсатиш мумкин. Метаморфизм деганда термодинамик шароитларнинг (биринчи навбатда ҳарорат ва босим ) кучли ўзгаришини келтириб чиқарувчи турли эндоген геологик жараёнлар таъсирида тоғ жинсларининг ўзгариши ва қайта ўзгариши тушунилади. Метаморфизмга барча генезисдаги - чўкинди, магматик ва метаморфик тоғ жинслари учраши мумкин . Бирламчи тоғ жинсларининг ўзгариш даражаси (ме таморфизм даражаси) турлича – жинсларнинг таркиби ва кўриниши унча сезиларли бўлмаган ҳолдан тўлиқ ўзгаришигача етади. Метаморфик тоғ жинслари ер юзасида ҳам, ер пўстининг чуқурлигида ҳам кенг тарқалган. Улар қадимий токембрий қалқонлари майдонларида, ўзгача ёшдаги бурмали вилоятларда ҳамда платформали минтақалар фундаментининг тузилишида иштирок этувчи магматик жинсларнинг ҳосилалари сифатида ривожланган . Метаморфик жинслар таркиби ва структураси бўйича жуда ҳам турли- туман бўлиб, уларда бир қатор қимматли фойдали қазилмалар: олтин, уран, молибден, вольфрам, темир, қимматбаҳо ва техник тошлар , керамик хом ашёлар учрайди. Турли гнейс лар , м армарлар , сланецлар ажойиб қурилиш ва безак материаллари ҳисобланади . М етаморфизм о миллари. Т оғ жинслар и метаморфизм ининг б ош сабаблари бўлиб ҳарорат, босим ва кимёвий фаол моддалар – эритма лар ва учувчи бирикмалар ҳисобланади.

М етаморфизм ж араён лари 250° - 300° д ан 800°С гача ҳарорат оралиғида содир бўлади . Ҳ арорат нинг 10°С га ошиши кимёвий реакция тезлигини икки марта , 100°С ошиши эса тахминан 1000 мартагача оширади . Ҳ арорат нинг ошиши чуқурлик флюид ларининг чиқиб келиши , ички иссиқлик оқимининг маҳаллий ошиши ва баъзи бошқа сабаблар орқали содир бўлади . Босим дислокация характеридаги фаол тектоник ҳаракатларда юзага келади. Босим тоғ жинсларининг деформациясини, улардаги фазовий мўлжалланиш қонуниятларини келтириб чиқаради . М асалан, пластин кали минераллар уланиш текисликлари бўйича босим йўналишига перпендикуляр жойлашган бўлади, шу туфайли тоғ жинсларида слан е ц ли текстуралар шаклланади . Кимёвий фаол моддалар ( сув , карбонат ангидрит , водород, хлор, олтингугурт бирикмалари ) янги минералларнинг ҳосил бўлишида қатнашади, кристаллар орасидаги кимёвий реакцияларнинг осон кечишида катализатор лар ҳисобланади , уларнинг структурасига киради ва эски минерал мажмуаларининг янгилари билан ўрин алмашинишини таъминлайди . Булардан ташқари вақт омилини ҳам кўзда тутиш даркор, токи бу жараён лар жуда узоқ давом этади ва геологик вақт миқёсида амалга ошади . Метаморфик жинсларнинг таснифи метаморфизм турлари ва босқичларига асосланган. Метаморфик жинслар учун кварц, дала шпатлари, слюдалар, пироксенлар, амфиболлар ва оливин гуруҳидаги минераллар билан бир қаторда андалузит, кианит, силлиманит, гранатлар, кордиерит, ставролит, волластонит, везувиан, эпидот, хлорит, тальк, серпентин ва графит характерлидир. 3.2. Метаморфик жинсларнинг хоссалари

Метаморфик жинсларнинг магматик ва чўкинди жинслардан асосий фарқи уларнинг минерал таркибида ҳамда структуравий ва текстуравий хусусиятларидадир. Метаморфик жинслар фақат юқори ҳарорат ва босим шароитларида барқарор бўлган минераллардан таркиб топган бўлади. Уларга магматик жинсларнинг кўпчилик минераллари: кварц, альбит ва бошқа плагиоклазлар, калийли дала шпатлари (микроклин), слюдалар (мусковит ва биотит), роговая обманка, пироксен (авгит), магнетит, гематит ҳамда чўкинди жинсларнинг характерли минераллари (кальцит) киради. Бундан ташқари, метаморфик жинсларда фақат уларгагина хос бўлган минераллар: серпентин, гранат, графит ва б. бўлади. Метаморфик жинсларнинг структураси. Умуман метаморфик жинслар учун сланецли ва кристалли структура характерли. Сланецли структурада метаморфик жинслар аниқ ифодаланган варақсимон ажралишга (сланецлар, гнейслар) эга. Кристалли структурада эса - кристалли тузилишли (мармар, кварцит ва б.) бўлиб, айниқса доналарнинг варақли, тангачали, игнасимон ва таблеткасимон шакллари характерли, баъзи ҳолларда улар кристалл-доналидир. Метаморфик жинсларнинг текстураси энг муҳим аниқловчи белгилари бўлиб саналади. Доналарнинг ўзаро жойлашуви ва турига кўра яхлит, сланецли, линзасимон, гнейсли, йўл-йўлли, толали ва тартибсиз текстуралар ажратилади: Алоҳидалик. Метаморфик жинслар магматик жинслардан алоҳидалик шакллари бўйича фарқ қилади. Уларда сланецланишнинг ривожланиши туфайли чўкинди қатламли жинслардаги алоҳидаликка ўхшашлик сақланиб қолади. Уларда кливаж, яъни кўп қисми сланецланишга параллел бўлган майда дарзланиш алоҳидалиги кенг ривожланган бўлади. 3.3. Метамофик жинсларнинг турлари

Минтақавий метаморфизм жинслари. Минтақавий метаморфизм нинг энг кенг тарқалган жинслари бўлиб, яшил сланецлар, кристалли сланецлар, гнейслар, амфиболитлар, мармарлар, кварцитлар саналади. Улар одатда фаол деформацияланган, мураккаб бурмаланган қатламлар, линзалар ва қатламалар шаклида ётади. Яшил сланецлар метаморфизмнинг энг паст даражаси ҳисобланиб, хлорит, альбит, актинолит, эпидот, кварц, серицит сингари паст ҳароратли минераллар мажмуаси билан характерланади. У ёки бу минералларнинг устуворлиги бўйича хлоритли, эпидот-актинолитли, серицит-хлоритли ва бошқа турлари ажратилади. Бундай жинсларнинг текстур аси сланецли , структураси майда донали бўлади ; одатда реликт ли структуралари сақланиб қолади . Ҳарорат юқорироқ бўлганда слюд али , силлиманит - мусковит ли ва ставролит - силлиманит ли слан е ц лар шаклланади . К ристалли слан е ц лар метаморфизм нинг ўрта ва юқори босқичларида (амфиболит ли ва гранулит ли фаци ялар ) ҳосил бўлади , слан е ц ли ва гнейс ли текстур ага , майда ва ўрта донали структур ага эга бўлади . Уларнинг таркибига плагиоклаз, роговая обманка, биотит, пироксен лар , гранат лар , эпидот ва бошқа минераллар киради . К варц ва кали йли дала шпатлари одатда учрамайди . Г нейс лар метаморфизм нинг ўрта ва юқори босқичларида вужудга келади , минерал таркиби бўйича гранит ларга яқин , яъни дала шпатлари ва кварц га бой бўлади . Рангли минерал лардан слюд алар , роговая обманка, пироксен лар , гранат лар , дистен, силлиманит ва баъзи бошқа минераллар учраши мумкин . Улар гнейс ли текстур ага , м айда ёки ўрта донали структур ага эга бўлади . Бирламчи жинсларнинг табиатига боғлиқ холда пара ва орто г нейслар ажратилади . Чўкиинди жинслар метаморфизмида парагнейс лар , магмати к жинслардан эса ортогнейс лар вужудга келади .

Амфиболит лар меланократ ли , кристалл донали жинслар бўлиб, массив ёки тартибсиз текстурали , асосан рогов ая обманк адан, камроқ плагиоклаз дан таркиб топган . П ироксен лар ва гранат лар ҳам учраши мумкин . Мармарлар 50% дан кам бўлмаган карбонатларга эга метаморфик жинслардир . Таркиби бўйича улар кальцит ли , кальцит - доломит ли ва доломит ли турларга бўлинади . Тоғ жинсида силикат лар (ёки кварц) миқдори 5 дан 50% гача бўлганда силикатли мармарлар ёки калъцифирлар дейилади. Кварцит лар асосан кварцдан таркиб топган метаморфик жинслар ҳисобланади . Таркибида дала шпатлари , биотит , темирли бирикмаларнинг мавжудлиги бўйича уларнинг кварцитлар, кварцит-сланецлар каби турлари ажратилади . Амалий аҳамияти . Кварцитлар жуда мўртлиги билан фарқ қилади ва қийин қайта ишланади; юқори иссиқбардош, кислота ва ишқорбардошлиги туфайли асосан динас ишлаб чиқаришда ва абразив материал сифатида ишлатилади. Кварцитларнинг чиройли турлари ажойиб декоратив ва сайқал тошлари ҳисобланади. Сланецлар иссиқбардош, изоляцион материаллар, безак буюмлар тайёрлашда фойдаланилади. Амфиболитларнинг қ ора рангли турлари тақинчоқ ва сайқал тошлари ҳисобланади. Плиталар тайёрлаш учун фойдаланилади. Мармарлар қурилиш материали сифатида қўлланилади. Ультраметаморфизм жинслари. Ультраметаморфизмда асосан мигматитлар, гранитлар ва гнейс-гранитлар пайдо бўлади. Мигматитлар таркиби бўйича биржинсли бўлмаган йўл-йўлли текстурали жинслардир. Улар меланократли субстратда лейкократли қатламчаларнинг ривожланганлиги билан характерланади. Мигматитлар таркибининг асосини ўрта ва юқори даражали метаморфизм жинслари - кристалли сланецлар, гнейслар, амфиболитлар ташкил этади. Мигматитларнинг лейкократли қисми одатда кварц-дала шпатили таркибга эга бўлиб, у аплитларга ва пегматитларга яқин.

Гнейс-гранитлар - метаморфик жинсларнинг гранитизацияси жараёнида тўлиқ ўзгарган гранит таркибли ва гнейсли текстурага эга жинслардир. Амалий аҳамияти. Амалий аҳамиятга эгамас. Контакт метаморфизми жинслари. Улар роговиклар ва скарнлардан таркиб топган. Минерал таркиби пироксенлар, плагиоклазлар, гранатлардан иборат. Паст ҳароратли турлари эпидот, актинолит, карбонатлар ва маъданли минераллардан таркиб топган бўлади. Келиб чиқиши. Роговиклар ёндош алюмосиликатли жинсларга, скарнлар эса ёндош карбонатли жинсларга нордон магманинг ёриб кириши туфайли контакт метаморфизми зонасида модда алмашуви натижасида ҳосил бўлади . Бу жараёнларда иссиқ магматоген эритмалар қатнашади. Силикатлар ва алюмосиликатлардан (пироксенлар ва гранатлар) таркиб топган оҳакли ва магнийли минераллардан (форстерит, диопсид, шпинел, флогопит) иборат магнезиал скарнлар ажратилади. Оҳакли скарнлар аксарият ҳолларда паст ва ўрта чуқурлик (10-12 км гача) шароитларида постмагматик босқичда вужудга келади. Магнезиал скарнлар ёриб кирувчи магма билан доломитлар орасида кечадиган реакция жараёнлари таъсирида ёки катта чуқурлик шароитларида (10-12 км дан ортиқ) ҳосил бўлади. Амалий аҳамияти . Скарнлар муҳим амалий аҳамиятга эга. Улар билан мис, темир (магнетит), молибден (молибденит), вольфрам (шеелит), қалайнинг (касситерит) фойдали қазилма конлари боғлиқ. Шу туфайли саноат аҳамиятига эга конларнинг алоҳида скарнли тури ажратилади. Динамометаморфизм жинслари. Тектоник ер ёриқларининг сурилиш юзалари бўйлаб тоғ жинсларининг ҳаракати туфайли ҳосил бўлади. Бунда вужудга келадиган кучли босим шароитларида тоғ жинсларининг (гранитлар, гнейслар, кристалли сланецлар, кварцитлар ва б.) чанглар даражасигача бурдаланиши, кукунга айланиши ва зичлашиши амалга ошади.

Динамометаморфизм маҳсулотлари бурдаланиш даражаси бўйича тектоник брекчиялар, катаклазитлар ва милонитларга ажратилади. Тектоник брекчиялар турли ўлчамдаги тоғ жинсларининг қиррали ва линзасимон бўлакларидан таркиб топган, уларнинг ораси ўша жинсларнинг майдаланган материаллари билан тўлдирилган бўлади. Тектоник брекчияларнинг структураси брекчияли, текстураси эса тартибсиз. Қатламланишнинг кузатилмаслиги ва бўлакларининг биржинслилиги характерли. Катаклазитлар тоғ жинсларининг майда бурдаланган қиррали бўлакларидан таркиб топган бўлиб, ўша жинсларнинг талқонга айланиб кетган материаллари билан цементланган. Катаклазитлар учун цементли структура, массив, баъзан мўлжалланган текстура характерли. Милонитлар ишқаланишдан талқонга айланиб кетган ва урчуқлар ҳосил қилувчи жинслар бўлиб, йўл-йўлли текстурага эга. Уларнинг бундай текстураси талқонга айланиб кетган масса орасида дағалроқ бўлакларнинг юпқа линзасимон қатламлари мавжудлиги билан ифодаланган.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Минераллар ва тоғ жинслари ҳақида асосий маълумотлар

Тог жинслари

Метаморфик тог жинслари

Асосий тоғ жинсларини ташкил этадиган минераллар. Тоғ жинсларининг классификацияси

Тог жинслари хакида умумий маълумотлар