Суюқликларни ҳайдаш - Geologiya - Referatlar

Суюқликларни ҳайдаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1003.47265625 KB

Ko'chirib olish

Суюқликларни ҳайдаш Режа: 1. Умумий тушунчалар 2. Суюқлик-буғ системаларининг мувозанати 3. Оддий ҳайдаш 4. Бинар аралашмаларни ректификация қилиш 5. Ректификацион колоннанинг моддий баланси 6. Иш чизиқларини у – х диаграмма c ида тасвирлаш 7. Флегма сони 8. Ректификацион колоннанинг иссиқлик баланси

1. УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР Икки ёки бир неча компонентлардан ташкил топган бир жинсли суюқлик аралашмаларини ажратишда ҳайдаш (дистилляция ва ректификация) усули кенг ишлатилади. Агар бошланғич аралашма учувчан ва учмайдиган компонентлардан иборат бўлса, бунда буғлатиш орқали суюқликни ташкил этувчи компонентларга ажратиш мум кин. Ҳайдаш йўли билан эса компонентлар турли учув- чанликка эга бўлган ҳолда ҳам суюқ аралашмаларни аж ратиш мумкин. Ҳайдаш йўли билан суюқликларни ажратиш бир хил ҳароратларда аралашма компонентларининг турлича учувчанликка эга бўлишига асосланган. Шу са бабли ҳайдаш пайтида аралашма таркибидаги ҳамма ком понентлар ўзларининг учувчанлик хусусиятига мутаносиб равишда буғ ҳолатига ўтади. Ҳайдаш жараёнидан ажралиб чиққан буғ конденса цияга учрайди, ҳосил бўлган конденсат дистиллят ёки ректификат деб аталади. Буғланмай қолган ва қийин учувчан компонентдан ташкил топган суюқлик эса қолдиқ деб юритилади. Буғ фазасининг енгил учувчан компонент билан бойиш даражаси асосан ҳайдаш усулига боғлиқ. Суюқ ликларни ҳайдашнинг иккита усули бор: 1) оддий ҳай даш (дистилляция); 2) мураккаб ҳайдаш (ректификация) . Аралашма компонентларининг учувчанлиги ўртасид аги фарқ анча катта бўлса, бунда оддий ҳайдаш усу лидан фойдаланилади. Оддий ҳайдаш пайтида суқлик нинг бир марта қисман буғланиши юз беради. Одатда бу усул суюқ аралашмаларни бирламчи ажратиш ҳамда му раккаб аралашмаларни кераксиз қўшимчалардан тозалаш учун ишлатилади. Суюқ аралашмани компонентларга тўла ажратиш учун ректификация усулидан фойдаланилади. Ректификация жараёни аралашмани буғлатишда ажралган буғ ва буғ нинг конденсацияланиши натижасида ҳосил бўлган

суюқ лик ўртасида кўп маротабалик контакт пайтидаги модда алмашинишга асосланган. Суюқ аралашмаларни ректификация ёрдамида ажратиш колоннали ускуналарда олиб борилади, бунда буғ ва суюқлик фазалари ўртасидаги узлуксиз ва кўп марота балик контакт юз беради. Бундай ҳолатда фазалар ўр тасида модда алмашиниш юз беради. Суюқ фазадан енгил учувчан компонент буғ таркибига ўтади, буғ фазасида ги қийин учувчан компонент эса суюқликка ўтади. Рек тификацион колоннанинг юқориги қисмидан чиқаётган буғ асосан енгил учувчан компонентдан иборат бўлиб, у конденсацияга учрагандан сўнг икки қисмга ажралади. Конденсатнинг биринчи қисми дистиллят ёки ректификат (юқориги маҳсулот) деб аталади. Конденсатнинг иккин чи қисми эса колоннага қайтарилади ва у флегма деб юритилади. Ускунага қайтарилган суюқлик (флегма) пастдан кўтарилаётган буғ билан учрашади. Колоннанинг пастки қисмидан, асосан қийин учувчан компо нентдан ташкил топган қолдиқ модда узлуксиз равишда чиқариб турилади. Нефть ва газни қайта ишлаш саноатида ректификация усули кенг ишлатилади. Ректификация жараёни ёрдамида нефтдан турли маҳсулотлар (бензин, керосин, дизель ёнилғиси, мазут, мой фракциялари ва бошқалар) олинади. Суюлтирилган газларни ректификация қилиш орқали этилен, этан, пропан, бутан ва бошқа компонентлар ажратиб олинади. Аралашма компонентларининг қайнаш ҳароратлари бир-бирига яқин бўлса, бундай аралашмаларни ажратиш анча қийин ҳисобланади. Бундай ҳолларда ҳайдашнинг махсус усуллари: экстрактив ректификация, азеотроп ректификация, молекуляр дистилляция ва паст ҳароратли ректификация жараёнларидан фойдаланилади.

2. СУЮҚЛИК-БУҒ СИСТЕМАЛАРИНИНГ МУВОЗАНАТИ Амалда кўпинча кўп компонентли аралашмаларни ажратишга тўғри келади, бироқ жараённинг назариясини ўрганиш учун икки компонентли, яъни бинар аралашмани ҳайдаш йўли билан ажратишни кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Бинар аралашма енгил ва қийин учувчан компонентлардан ташкил топган бўлади. Бинар аралашмаларининг синфланишини Д. П. Коновалов ишлаб чиққан (11.1-расм). Бу расмда турли бинар ара лашма буғларининг умумий босими ва суюқ фаза ўрта сидаги боғлиқлик кўрсатилган. Вертикал ўқда ўзгармас ҳарорат да аралашма буғининг умумий босими берил ган бўлса, горизонтал ўқда эса суюқ фазанинг таркиби (% ҳисобида) кўрсатилган. Агар аралашма компонентла ри ўзаро бир-бирида эримаса (ёки жуда оз миқдорда эриса), бу ҳолат 1-чизиқ орқали ифодаланади. Бунда аралашма буғларининг босими тоза компонентлар буғ босимларининг йиғиндисига тенг бўлади. 11.1.–расм. Бинар аралашмали учувчан суюқликларнинг синфланиши: 1-компонентлари ўзаро бир-бирида эримайдиган суюқликлар; 2- компонентлари бир-бирида қисман эрийдиган суюқликлар; 3-

компонентлари бир-бирида тўла эрийдиган ва буғлари босимнинг ўзгариши максимум орқали ўтган суюқликлар; 4-идеал системалар; 5- компонентлари бир-бирида тўла эрийдиган ва буғлари босимининг ўзгариши минимум орқали ўтган суюқликлар. Бинар аралашма компонентлари бир-бирида қисман эриса, бундай аралашма буғларининг босими 2-чизиқ бўйича ўзгаради. Ком понентлари ўзаро тўла ва исталган нисбатларда бир-бирида эрийдиган аралашмалар буғларининг босими 3- чизиқ бўйича ўзгаради. Бундай аралашма буғлари босим йиғиндисининг ўзгариши максимум орқали ўтади, бу ҳо лат максимал ҳароратдаги суюқ фазанинг тегишли таркиби билан белгиланади. Компонентлар бир-бирида тўла эриса, аралашма буғларининг умумий босими минимумга эга бўлади (5- чизиқ). Бир компонент иккинчи компонентда тўла эриса-ю, бироқ босим максимум ёки минимумга эга бўлмаса, бундай ҳо лат 4- чизиқ орқали ифодаланади. Бундай эритмалар идеал системалар деб юритилади . Шундай қилиб, p = ƒ (х) чизиқнинг кўриниши система компонентлари молекулаларининг ўзаро таъсири турлича бўлиши билан боғлиқ экан. Идеал эритмаларнинг хоссалари Раул қонуни билан ифодаланади. Бу қонунга кўра, идеал суюқ эритма компонентининг порцтал босими p i компонентнинг берилган ҳароратдаги тўйинган буғлари босими Р i нинг компонентнинг суюқ фазадаги моляр улушига кўпайтирилганига тенг , яъни : р i = Р i · Х i , (11.1) Аралашма буғи босимининг ўзгариши туғри чизиқдан четга чиқса, бундай эритмаларнинг ҳосил бўлиши маъ лум миқдордаги иссиқлик эффекти орқали боради. Бу ҳ ол компонентлар молекулалари ўртасида ўзаро таъсир кучи борлигидан далолат беради. Агар бир хил бўлмаган молекулалар ўртасидаги тор тишиш кучи бир хил бўлган молекулалар ўртасидаги тортишиш кучидан кам бўлса, аралашма буғлари босими нинг чизиғи идеал эритмалар чизиғининг юқориги

томо- нида жойлашади (1, 2 ва 3 чизиқлар). Агар бир хил бўлмаган молекулаларнинг тортишиш кучи бир хил бўл ган молекулаларнинг тортишиш кучидан катта бўлса, у ҳ олда босимнинг эгри чизиғи идеал эритмалар туғри чизиғининг пастидан ў тади (5-чизиқ). Бир хил бўлмаган молекулаларнинг ўзаро тортишиш кучи жуда кичик бўлса, бунда суюқ фаза икки қатламга бўлинади. Ҳар бир компонент суюқ фазадан буғ фазаси га ўз молекулаларини юборади. Умумий босим берилган ҳароратдаги тоза компонентлар босимларининг йиғиндисига тенг (1 ва 2 чизиқлар). Ҳайдаш жараёнини ҳисоблаш учун мувозанатда бўлг ан суюқ ва буғ фазалаининг таркибини билиш зарур. Суюқ лик ва буғ фазаларидан иборат бўлган икки компонент ли аралашмаларнинг эркинлик даражаси сонини билиш учун фазалар қоидасидан фойдаланилади: S = К – Ф + 2 = 2 – 2 + 2 = 2, (11.2) бу ерда S – эркинлик даражаси сони; Ф – фазалар сони (Ф=2); К – компонентлар сони (К=2). Шундай қилиб, системанинг ҳолатини белгиловчи учта катталик (ҳарорат, босим, концентрация) дан исталган иккитасини танлаш мумкин. Агар мисол тариқа сида босим ва ҳарорат танланса, у ҳолда система нинг таркиби (яъни суюқлик ва буғ фазаларидаги ком понентларнинг концентрацияси) маълум бир қийматга эга бўлади. Бинар системаларнинг мувозанат ҳолатдаги фазалар таркиби Д.П. Коновалов томонидан ўрганилган ва иккита қонун таклиф этилган. Коноваловнинг биринчи қонуни қуйидагича таърифл анади: «Суюқликка қўшилган компонент суюқлик устидаг и босимнинг ортишига ёки суюқлик қайнаш ҳароратининг пасайишига сабабчи бўлса, бундай ҳолатда буғнинг ушбу компонент билан бойиши юз беради».

Босим эгри чизиғи максимум ёки минимумга эга бўлган эритмалар учун суюқ фазанинг шундай таркиби маълумки, бундай шароитда ажралиб чиқаётган буғлар н и н г т а р к и б и с у ю қ ф а з а н и н г т а р к и б и б и л а н б и р х и л бўлиб қолади. Бундай аралашма азеотроп ёки алоҳида қайнатилган аралашма деб аталади. Конаваловнинг иккинчи қонуни азеотроп аралашма таркибини аниқлашга имкон беради: «Аралашманинг буғ босими (ёки қайнаш ҳароратлари) экстремумларида (яъни эгри чизиқларнинг максимал чўққиларида) суюқлик ва буғ фазаларининг таркиблари бир хил бўлиб қолади». Азеотроп системада босимнинг ўзгариши билан система мувозанатининг ўзгариши юз беради, натижада буғ фазасининг мувозанат таркиби ўзгаради. Бу ўзга ришнинг моҳиятини аниқлаш учун М.С. Вревский томони дан иккита қонун таклиф этилган: 1. Икки компонентли аралашманинг қайнаш ҳарорати (ёки босими) оширилганда буғларнинг таркибида буғланиши учун катта энергия талаб қилувчи компо нентнинг нисбий миқдори ортади. 2. Буғининг учувчанлиги максимумга эга бўлган эритмаларнинг ҳарорати (ёки босими) оширилганда, азеотроп аралашмаларда буғланиши учун катта энергия сарфини талаб қилувчи компонентнинг нисбий миқдори ортади. Буғининг учувчанлиги минимумига эга бўлган эритмаларнинг қайнаш ҳарорати оширилган да азеотроп аралашмада буғланиши учун кам энергия талаб қилувчи компонентнинг нисбий миқдори кўпаяди. 3. ОДДИЙ ҲАЙДАШ Суюқ аралашмаларни бир марта қисман буғлатиш йўли билан ажратиш жараёни оддий ҳайдаш деб аталади. Оддий ҳайдаш аралашма компонентларининг учувчанликлари ўртасидаги фарқ анча катта бўлгандагина ишлатилади. Одатда суюқ аралашмаларни бирламчи ажратиш ҳамда мураккаб аралашмаларни кераксиз қўшимчалардан тозалаш учун оддий ҳайдаш жараёнидан фойдаланилади.

Оддий ҳайдаш қуйидаги усулларга бўлинади: 1) фракцияли ҳайдаш; 2) дефлегмация билан ҳайдаш; 3) сув буғи билан ҳайдаш. Фракцияли ҳайдаш. Суюқликларни фракцияли ҳайдаш даврий ёки узлуксиз режимда олиб борилади. Ҳайдаш кубидаги суюқлик аста-секин буғлатилади. Ҳосил бўлган буғлар конденсаторга юборилади. Агар ҳайдаш жараёни даврий равишда олиб борилса, у ҳолда вақт ўтиши билан қолдиқ суюқликдаги ва дистиллятнинг таркибидаги енгил учувчан компонентларнинг миқдори камая боради. Шу сабабли ҳар хил таркибли дистиллятнинг фракциялари ажратиб олинади. Турли таркибга эга бўлган маҳсулотларни олишга мўлжалланган суюқликларни ажратиш усули фракцияли ҳайдаш деб аталади. 11.2-расмда фракцияли ҳайдаш учун даврий ишлайдиган қурилманинг схемаси кўрсатилган. Дастлабки аралашманинг маълум миқдори ҳайдаш кубига солинади. Ҳайдаш кубининг ичига змеевик жойлаштирилган бўлиб, у орқали сув буғи ўтади. Суюқлик қайнаш ҳароратигача иситилади. Ҳосил бўлган буғлар конденсатор - совиткичига юборилади. Дистиллят фракциялари тегишли идишларга тушади. Ҳайдаш жараёни тамом бўлгандан сўнг, қолдиқ суюқлик ҳайдаш кубидан тушириб олинади. Сўнгра цикл қайта такрорланиб, ажратилиши лозим бўлган суюқлик ҳайдаш кубига яна берилади. 11.2-расм. Оддий ҳайдаш қурилмасининг схемаси: Иссиқлик ташувчи Дистиллят 1 32 4 5 6Дастлабки аралашма Сув

1-ҳайдаш куби; 2-конденсатор-совитгич; 3-кузатиш фонари; 4,5,6-дистиллят йиғиладиган идишлар. Оддий ҳайдаш атмосфера босими ёки вакуум остида олиб борилиши мумкин. Вакуумни қўллаш натижасида иссиқликка чидамсиз аралашмаларни ажратиш имконияти пайдо бўлади. Вакуум қўлланилганда эритмаларнинг қайнаш ҳарорати пасаяди, шу сабабли ҳайдаш кубини иситиш да паст кўрсаткичли сув буғларидан фойдаланиш мум кин. Дефлегмация билан ҳайдаш. Суюқлик аралашмасининг ажратиш даражасини ошириш учун дистиллятнинг таркиби дефлегмация ёрдамида бойитилади (11.3-расм). Ҳайдаш кубидан чиқаётган буғлар дефлегматорга ўтади, у ерда буғлар қисман конденсацияланади. Дефлегматорда асо сан буғнинг таркибидаги қийин учувчан компонент кон денсацияланади ва ҳосил бўлган суюқлик (флегма) ҳайд аш кубига қайтиб тушади. Енгил учувчан компонент билан тўйинган буғлар конденсатор – совиткичга ўтади ва у ерда тўла 1 1 . 3 -расм. Дефлегмацияли оддий ҳайдаш қурилмасининг схемаси: 1-ҳайдаш куби; 2-дефлегматор; 3-конденсатор-совитгич; 4-йиғгич. Дастлабки аралашма ДистиллятСувСув2 1 4 4 43 Буғ

конденсацияланади. Ҳайдаш жараёнининг тугаши кубда қолган суюқликнинг қайнаш ҳарорати бўйича текширилади. Одатда қолдиқ суюқлик маълум таркибга эга бўлиши керак. Таркибида асосан қийин учувчан компонентни ушлаган қолдиқ суюқлик ҳайдаш ку бининг пастки қисмида жойлашган штуцер орқали тегиш ли идишга туширилади. Сув буғи билан ҳайдаш. Аралашманинг қайнаш ҳароратини пасайтиришга вакуум ишлатишдан ташқари унинг таркибига қўшимча компонентлар (сув буғи ёки инерт газ) киритиш йўли билан ҳам эришиш мумкин. Агар аралашманинг компонентлари сувда эримаса, у ҳолда ҳайдаш кубига қўшимча компонент сифатида сув буғи киритилади. Бу усулдан 100 0 С дан юқори ҳароратларда қайнайдиган моддаларнинг аралашмаларини ажратиш ёки уларни тозалаш учун фойдаланиш мумкин. Сув буғи билан ишлайдиган ҳайдаш қурилмаси 11.4-расмда кўрсатилган. Бу қурилманинг ҳайдаш куби қобиғига сусайтирилган буғ берилади. Дастлабки аралашма ҳайдаш кубига қуйилади, сўнгра барботёр Сув буғи Иссиқлик ташувчи Сув 2 31

11.4-расм. Сув буғи билан ҳайдаш қурилмасининг схемаси: 1-буғ ғилофли ҳайдаш куби; 2-конденсатор-совитгич; 3-сепаратор. орқали сув буғи юборилади. Аралашманинг буғланишидан ҳосил бўлган буғлар конденсатор-совиткичга берилади. Ҳосил бўлган конденсат кўрсаткич фонар орқали сепараторга тушади. Сепараторнинг пастки қисмидан гидравлик затвор орқали сув чиқариб юборилади, юқориги қисмидан эса сувда эримайдиган енгил компонент чиқарилади ва махсус идишга тушади. Сув буғи билан ҳайдаш номувозанат ҳолатда олиб борилади. Бу жараёнда кучли сув буғи икки хил (иссиқлик ташувчи ва қайнаш ҳароратини пасайтирувчи агент) вазифани бажаради. Жараённи даврий ёки узлуксиз усул билан олиб бориш мумкин. Айрим шароитларда сув буғи ўрнига инерт газлар (масалан, азот, углерод икки оксиди ва бошқалар) дан фойдаланилади. Инерт газлар қўлланил-ганда аралашманинг қайнаш ҳароратини анча пасайтириш мумкин. Бироқ ҳайдаш кубидан учиб чиқаётган буғ таркибида инерт газларнинг бўлиши конденсатор-совиткичда иссиқлик бериш коэффициентининг кескин пасайиб кетишига олиб келади. Натижада иссиқлик алмашиниш юзаси катталашиб кетади. Бундан ташқари, буғ-газ аралашмасининг конденсацияланиши туман ҳосил бўлишига олиб келади.

Бундай ҳолда эса аралашманинг ажратилиши қийинлашади ва тайёр маҳсулотнинг бир қисми инерт газ билан учиб кетади. 4. БИНАР АРАЛАШМАЛАРНИ РЕКТИФИКАЦИЯ ҚИЛИШ Ректификация принципи. Бир жинсли суюқ аралашмаларни компонентларга тўла ажратиш фақат ректификация усули билан амалга оширилиши мумкин. Ректификация жараёнининг моҳиятини t –х–у диаграмма си орқали тушунтириш мумкин (11.5-расм). Концентрацияси х 1 бўлган дастлабки аралашма қайнаш ҳарорати t 1 гача иситилганда, суюқлик 11.5-расм. Бинар аралашмаларни ректификация усули билан ажратишнинг диаграммада тасвирланиши. билан мувозанатда бўлган буғнинг ҳолати аниқланади (b нуқта). Бу буғ конденсация қилинганда концентрацияси х 2 га тенг бўлган суюқлик ҳосил бўлади (х 2 >х 1 ). Демак, суюқлик енгил учувчан компонент билан бирмунча тўйинган бўлади. Бу суюқлик ҳам қайнаш ҳарорати t 2 гача иситилганда буғ ҳосил бўлади ( d нуқта), буғ конденсацияланганда х 3 таркибли суюқлик олинади (х 3 >х 2 ). Шу йўсинда бирин-кетин бир неча марта суюқликни t 1 a b d f ec t 2 t 3 x 1 x 2 x 3 x 4 x,y t

буғлатиш ва буғни конденсациялаш жараёнларини ўтказиш орқали тайёр маҳсулот-дистиллят олиш мумкин. Дистиллят асосан енгил учувчан компонентдан ташкил топган бўлади. Диаграммадаги юқориги эгри чизиқ буғ фазасининг таркибини белгилайди, пастки эгри чизиқ эса қайнаш ҳароратларини ифодалайди. Бу диаграмма ёрдамида бирин-кетин бир неча марта конденсациялаш ва буғлатиш жараёнларини ўтказиш орқали таркиби асосан қийин учувчан компонентдан ташкил топган қолдиқ суюқлик олиш мумкин. Кўп марта буғлатиш жараёнини кўп поғонали қурилмаларда олиб бориш мумкин. Бироқ бундай қурилмалар қатор камчиликларга эга: ўлчами катта, юқори концентрацияли моддалар (дистиллят ёки қолдиқ) нинг чиқиши кам, атроф муҳитга кўп миқдорда иссиқлик йўқолади. Суюқ аралашмаларни бирмунча ихчам бўлган ректификацион колонналарда тўла ҳолда компонентларга ажратиш анча тежамлидир. Ректификация жараёни даврий ва узлуксиз равишда, босимнинг турли қийматларида (атмосфера босими остида, вакуумда, атмосферада босимдан юқори босимда) олиб борилади. Юқори ҳароратларда қайнайдиган моддаларнинг аралашмаларини ажратишда вакуум ишлатиш мақсадга мувофиқдир. Нормал ҳароратларда газ ҳолатида бўлган аралашмалар ажратилганда атмосфера босимдан юқори бўлган босим остида ишлайдиган қурилмалардан фойдаланилади. Даврий ишлайдиган ректификацион қурилмалар. Кичик ишлаб чиқаришларда даврий ишлайдиган ректификацион қурилмалар қўлланилади. Дастлабки аралашма ҳайдаш кубига берилади (11.6-расм). Куб ичига иситувчи змеевик жойлаштирилган бўлиб, аралашма қайнаш ҳароратигача иситилади. Ҳосил бўлган буғлар ректификацион колоннанинг охирги тарелкасининг пастки қисмига ўтади. Буғ колонна бўйлаб кўтарилган сари енгил учувчан компонент билан тўйиниб боради. Дефлегматордан колоннага қайтган бир қисм дистиллят флегма деб юритилади. Флегма (суюқ фаза)

колоннанинг энг юқориги тарелкасига берилади ва пастга қараб ҳаракат қилади. Суюқ фаза пастга ҳаракат қилишда ўз таркибидаги енгил учувчан 11.6-расм. Даврий ишлайдиган ректификацион қурилма схемаси: 1-ҳайдаш куби; 2-ректификацион колонна; 3-дефлегматор; 4-ажратгич; 5-совитгич; 6,7-йиғгичлар. компонентни буғ фазасига беради. Буғ ва суюқ фазаларнинг бир неча бор ўзаро контакти натижасида буғ фазаси юқорига ҳаракат қилгани сари енгил учувчан компонент билан тўйиниб борса, суюқлик эса пастга томон ҳаракат қилган сари таркибида қийин учувчан компонентнинг миқдори ошиб боради. Колоннанинг юқориги қисмидан буғлар дефлегматорга ўтади ва у ерда тўла ёки қисман конденсацияга учрайди. Буғлар тўла конденсацияланганда ҳосил бўлган суюқлик ажраткич ёрдамида икки қисм (дистиллят ва флегма) га ажратилади. Охирги маҳсулот (дистиллят) совиткичда совитилгандан сўнг йиғиш идишига юборилади. Кубда қолган қолдиқ суюқлик керакли таркибга эришгандагина жараён тўхтатилади, қолдиқ туширилади ва цикл қайтадан бошланади. Қолдиқнинг тегишли таркибига эга бўлишини унинг қайнаш ҳароратига қараб аниқланади. КонденсатДастлабки аралашма Буғ Қолдиқ Сув Сув Дистиллят2 1 5 6 74 3

Узлуксиз ишлайдиган ректификацион қурилмалар. Бундай қурилмалар саноатда кенг ишлатилади. Узлуксиз ишлайдиган ректификацион қурилманинг принципиал схемаси 11.7-расмда кўрсатилган. Қурилманинг асосий қисми ректификацион колоннадир. Колонна цилиндрсимон шаклда бўлиб, унинг ичига тарелкалар ёки насадкалар жойлаштирилган бўлади. 11.7- расм. Узлуксиз ишлайдиган ректификацион қурилма схемаси: 1-иситкич; 2-ректификацион колонна; 3-дефлегматор; 4-ажратгич; 5- совиткич; 6-дистиллят учун йиғгич; 7-қайнатгич; 8-қолдиқ маҳсулот учун йиғгич. Дастлабки аралашма одатда иситкичда қайнаш ҳароратигача иситилади, сўнгра колоннанинг таъминловчи тарелкасига берилади. Таъминловчи тарелка колоннани икки қисмга (юқориги ва пастки колоннага) бўлади. Юқориги колоннада буғнинг таркиби енгил учувчан компонент билан т ў йиниб боради, натижада таркиби тоза енгил учувчан компонентга яқин бўлган буғлар дефлегматорга берилади. Пастки колоннадаги суюқлик таркибидан максимал миқдорда енгил учувчан компонентни ажратиб олиш Конденсат Дастлабки аралашма Буғ СувСув Конденсат Қолдиқ Дистиллят1 7 8 65 2 3 Буғ 4

керак, бунда қайнатгичга кираётган суюқликнинг таркиби асосан тоза ҳолдаги қийин учувчан компонентга яқин бўлиши керак. Шундай қилиб, колоннанинг юқориги қисми буғ таркибини оширувчи қисм ёки юқориги колонна деб аталади. Колоннанинг пастки қисми эса суюқликдан енгил учувчан компонентни максимал даражада ажратувчи қисм ёки пастки колонна деб аталади. Колоннанинг пастидан юқорига қараб буғлар ҳаракат қилади, бу буғлар колоннанинг пастки қисмига қайнатгич орқали ўтади. Қайнатгич одатда колоннанинг ташқарисида ёки унинг пастки қисмида жойлашган бўлади. Бу иссиқлик алмашгич ёрдамида буғнинг юқорига йўналган оқими ҳосил қилинади. Колоннанинг тепасидан пастга қараб суюқлик ҳаракат қилади. Буғлар дефлегматорда конденсацияга учрайди. Дефлегматор совуқ сув билан совитилади. Ҳосил бўлган суюқлик ажраткичда икки қисмга ажратилади. Биринчи қисм – флегма колоннанинг юқориги тарелкасига берилади. Шундай қилиб, колоннада суюқ фазанинг пастга йўналган оқими юзага келади. Иккинчи қисм – дистиллят совитилгандан сўнг йиғгичга юборилади. Дефлегматорда буғлар тўла ёки қисман конденсацияга учрайди. Биринчи ҳолда конденсат иккига бўлинади. Биринчи қисм – флегма колоннага қайтарилади, иккинчи қисм эса дистиллят (ректификат ёки юқориги маҳсулот) совиткичда совитилгандан сўнг йиғиш идишига юборилади. Иккинчи ҳолда эса дефлегматорда конденсацияга учрамаган буғлар совиткичда конденсацияланади ва совитилади; бу ҳолда ушбу иссиқлик алмашгич дистиллят учун конденсатор – совиткич вазифасини бажаради. Колоннанинг пастки қисмидан чиқаётган қолдиқ ҳам икки қисмга бўлинади. Биринчи қисм қайнаткичга юборилади, иккинчи қисм (пастки маҳсулот) эса совиткичда совитилгандан сўнг йиғиш идишига тушади. Ректификацион қурилмалар одатда назорат-ўлчаш ва бошқарувчи асбоб-ускуналар билан жиҳозланган бўлади. Бу асбоб-ускуналар ёрдамида

қурилманинг ишини автоматик равишда бошқариш ва жараённи мақбул режимларда олиб бориш имкони пайдо бўлади. 5. РЕКТИФИКАЦИОН КОЛОННАНИНГ МОДДИЙ БАЛАНСИ Ректификация жараёнини ҳисоблаш ва таҳлил қилишда фазалар таркиби ва миқдори моль улушларда ифодаланади. Ҳисоблаш ишларини осонлаштириш учун қуйидаги шартлар қабул қилинади: 1) колоннадан чиқиб, дефлегматорга кираётган буғнинг таркиби (у д ) ва колоннага қайтиб тушаётган флегманинг таркиби (х д ) бир хил қийматга эга, яъни у д =х д ; 2) қайнатгичдан чиқиб, колоннада кўтарилаётган буғнинг таркиби колоннанинг пастки қисми (куб-буғлатгич) дан чиқаётган суюқликнинг таркибига тенг, яъни у w =x w . 11.8-расмда кўрсатилган схемага кўра ректификацион колоннанинг моддий балансини тузамиз: - оқимлар бўйича G F = G Д + G W ; (11.3) - енгил учувчан компонентлар бўйича G F x f = G Д x д + G W x w ; (11.4) бу ерда G F , G Д , G W – дастлабки аралашма, дистиллят ва қолдиқ 11.8-расм. Ректификацион колоннанинг моддий балансини аниқлашга доир:

1-колонна; 2-куб-буғлатгич; 3-дефлегматор. маҳсулотнинг массавий ёки моль ҳисобидаги сарфлари; х f , х д , х w – енгил учувчан компонентнинг дастлабки аралашма, дистиллят ва қолдиқ маҳсулотдаги массавий ёки моль улушлари ҳисобидаги таркиби. Колонна юқориги қисмининг моддий баланси. Таъминловчи тарелканинг тепа қисми учун қуйидаги моддий баланс тенгламалар и ни ёзиш мумкин: - оқимлар бўйича G V = G R + G Д ; (11.5) - енгил учувчан компонентлар бўйича G V y = G R x + G Д x D ; (11.6) бу ерда G V , G R , G Д – колоннада кўтарилаётган буғ, флегма ва дистиллятнинг моль ҳисобидаги сарфлари; х ва у – колоннанинг берилган кесимига тўғри келган суюқлик ва буғ таркибидаги енгил учувчан компонентнинг ускуна баландлиги бўйича ўзгарувчан концентрациялари (моль улушлари ҳисобида); х D – енгил учувчан компонентнинг дистиллятдаги таркиби (моль улушлари). Моддий баланс тенгламасини моль ҳисобидаги нисбий сарфлар бўйича (1 кмоль дистиллятга нисбатан) қайта ечиб, V = G V / G Д ва R = G R / G Д деб оламиз. Бундай ҳолатда V = R +1, Vy = Rx + x D . Натижада қуйидаги ифодаларга эришамиз: y= R V x+xD V ёки y= R R+1x+ xD R+1 . (11.7) (11.7) тенглик колоннанинг юқориги буғ таркибини оширувчи қисми учун иш чизиқ тенгламаси деб аталади. Бу тенгламада R /( R +1)= tgα иш чизиғининг абсцисса ўқига оғиш бурчаги тангенси; х D /( R +1)= В чизиқнинг у-х диаграммасидаги ордината ўқи бўйича ажратилган кесмаси. Демак, охирги тенгламадан қуйидагича ёзиш мумкин: у = tgα х + В . (11.8) (11.8) ифода колоннанинг юқорги қисми учун иш чизиғи тенгламаси деб аталади.

Колонна пастки қисмининг моддий баланси. Бундай ҳолат учун қуйидаги моддий баланс тенгламаларини ёзиш мумкин: - оқимлар бўйича G V + G W = G F + C R ; (11.9) - енгил учувчан компонентлар бўйича G V y + G W x W = ( G F + G R ) x ; (11.10) бу ерда G W – куб қолдиғининг сарфи (моль ҳисобида); х W – куб қолдиғидаги енгил учувчан компонентнинг таркиби (моль улушлари). (11.10) тенгламани моль ҳисобидаги нисбий сарфлар бўйича (1 кмоль дистиллятга нисбатан) қайта ечиб ва W = G W / G Д , F = G F / G Д деб белгилаб, қуйидаги ифодаларга эга бўламиз: V + W = R + F ; Vy + Wx W = (R + F)x ; бундан y= R+F R+1 x+1− F R+1 xW . (11.11) Бу тенгламалардан y= R+F R+1=tg β,1− E R+1xW= C деб оламиз , бу ерда tg β – иш чизиғининг абсцисса ўқи бўйича ажратган кесмаси . Шундай қилиб , охирги тенгламани қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин : у = tg βх + С . (11.12) (11.12) ифода колоннанинг пастки ( суюқликдан енгил учувчан компонентни максимал ажратувчи ) қисми учун иш чизиғи тенгламаси деб аталади . 6. ИШ ЧИЗИҚЛАРИНИ У – Х ДИАГРАММА C ИДА ТАСВИРЛАШ Ректификацион колонна иш чизиқларини у-х диаграммада тасвирлаш учун (11.9-расм), абсцисса ўқига суюқликларнинг берилган таркиблари х F , x W ва х D ларнинг қийматлари жойлаштирилади. Қабул қилинган шартга кўра, юқориги тарелкадан чиқаётган буғнинг ва дистиллятнинг таркиблари ўзаро тенг (яъни у Д =х D ). х D нуқтадан диагонал билан кесишгунча вертикал

ўтказилади, натижада а нуқтага эга бўламиз. R нинг қиймати маълум деб ҳисобланилади. Ордината ўқига В=х D /(R+1) (11.8-тенгламага асосан) кесмани жойлаштирилади, бунда d нуқта ҳосил бўлади. d ва а нуқталар тўғри кесма ёрдамида бирлаштирилади. х F нинг қийматига тўғри келган нуқтадан а чизиғи билан кесишгунча вертикал кесма ўтказилади, бунда b нуқта ҳосил бўлади. аb тўғри кесмаси колонна юқори қисмининг иш чизиғини ифодалайди. 11.9- расм. Ректификацион колонна иш чизиқларини у-х диаграммасида тасвирлаш. Қабул қилинган шартга кўра у W =x W , шу сабабдан х W нинг қийматига тўғри келган нуқтада диаграмма диоганали билан кесишгунча вертикал кесма ўтказилиб, с нуқтага эга бўлинади. с нуқта b нуқта билан тўғри кесма орқали У , У *

бирлаштирилади. Ҳосил бўлган вс кесмаси пастки колоннанинг иш чизиғини ифодалайди. Иш чизиқлари ( а b , bс) ректификация колонна юқориги ва пастки қисмларидаги иш концентрацияларининг ўзгаришини ифода қилади. Иш чизиқлари ёрдамида концентрациялар ўзгариши поғоналарининг сони аниқланади. 11.10-расмда концентрация поғоналарининг сонини график усул билан аниқлаш йўли тасвирланган. Юқориги ва пастки колонналар иш чизиқлари К нуқтасида кесишади. Мувозанат чизиғи ва иш чизиқлари ўртасида учбурчак поғоналар ўтказиб концентрациялар ўзгариши поғоналарининг сони (ёки назарий тарелкалар сони) аниқланади. Графикдан кўриниб турибдики, бизнинг мисолимизда юқориги колоннага 3 та концентрация поғоналари, пастки колоннага эса 6 та концентрация поғоналари тўғри келади. 11.10-расм. Концентрация поғоналари сонини график усул билан аниқлаш. Назарий тарелкаларнинг сони n Н га асосланиб ҳақиқий тарелкаларнинг сони п Ҳ аниқланади: nX= nн η , (11.13) К ХУ х F х D

бу ерда η – тарелкаларнинг фойдали иш коэффициенти. Ушбу фойдали иш коэффициентининг қиймати тарелканинг констркциясига, тарелкалар оралиғидаги масофага, буғнинг тезлигига ва аралашманинг физик хоссаларига боғлиқ бўлиб, катта чегараларда (0,25÷0,90) ўзгаради. Ҳайдашнинг турли усуллари учун фойдали иш коэффициентининг қабул қилиб олинган ўртача қийматларидан фойдаланилади. 7. ФЛЕГМА СОНИ Флегма миқдорининг дистиллят миқдорига нисбати флегма сони деб аталади. Бу сон ректификацион колонна ишларини таҳлил қилишда муҳим аҳамиятга эга. Дистиллятнинг берилган таркиби х D ўзгармас бўлса, В кесманинг катталиги (11.9)-расм) фақат флегма сонига боғлиқ бўлади, чунки В=х D / ( R +1). Бунда R нинг кўпайиши билан В кесмаси камаяди, в нуқтаси вертикал бўйича пастга тушади ва силжиш ( R =∞ бўлганда) то диаграмма диоганали билан кесишгунча давом этади ( b / нуқтаси). Бунда жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи (у*- у) максимал қийматига эга бўлади. R нинг камайиши билан b нуқтанинг ўрни вертикал бўйича юқорига силжийди. Бундай ҳолатда жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи камаяди ва R маълум бир минимал қийматга эга бўлганда (қачонки b нуқтаси b // ҳолатни эгаллаганда) ҳаракатлантирувчи куч нулга тенг бўлиб қолади. Демак колоннанинг ишлаши учун зарур булган флегма сонининг қиймати R мин ва R =∞ чегаралари оралиғида бўлиши зарур. Бунда флегманинг иш сонини аниқлаш учун R мин нинг қиймати маълум бўлиши керак. R мин нинг қиймати одатда ҳисоблаш йўли билан топилади. R мин ни аниқлаш учун b // нуқтасидан (11.9-расм) а нуқтасининг ординатаси билан кесушгунча горизонтал кесма b // е ўтказилади. R мин бўлганда юқориги колонна иш чизиғи қиялик бурчагининг тангенси а b // е учбурчаги а е ва b // е катетларининг нисбати орқали аниқланади:

tg α= yД− yF ¿ хД− хF = хД− yF ¿ хД− хF . (11.14) Юқориги колонна иш чизиғининг тенгламасига асосан ва флегма сони минимал қийматга эга бўлганда tgα = R мин /( R мин +1). Иккала ифодаларни солиштириб, қуйидаги тенгламага эришамиз: Rмин = хД− yF ¿ уF ¿− хF . (11.15) Колоннанинг ўлчамлари ва иссиқлик ташувчи агентларнинг миқдорлари (иситкич учун сув буғи, дефлегматор учун совуқ сувнинг сарфи) флегма сонига қараб ўзгаради. Капитал маблағ ва колонналарни ишлатиш учун зарур бўлган сарфлар ҳам флегма сонига боғлиқ. Шу сабабли ҳақиқий флегма сонини ҳисоблаш катта аҳамиятга эга. Ҳақиқий флегма сонини график усулда аниқлаш мумкин. 11.11-расмдан кўриниб турибдики, колонналарни ишлатиш учун зарур бўлган ҳаражатлар (Х) флегма сонига (R) тўғри мутаносиблик равишда ортиб боради (1-чизиқ). Капитал маблағлар ва флегма сони 11.11-расм. Флегма сонининг мақбул қийматини аниқлашга доир: 1-қурилмани ишлатиш билан боғлиқ бўлган сарфлар; 2-капитал ҳаражатлар; 3-умумий ҳаражатлар. X R мин R опт R3 2 1

оралигидаги боғлиқлик маълум минимумга эга (2-эгри чизиқ). Умумий сарфлар ва флегма сони ўртасидаги боғлиқлик ҳам минимум нуқтаси билан белгиланади (3-эгри чизиқ), бу минимумга тўғри келган R ҳақиқий флегма сонининг мақбул(оптимал) қиймати (R опт ) ни ташкил этади. Амалиётда иш флегма сони тахминий ҳисоблашлар асосида аниқланади: R= φ R мин , бу ерда φ – флегманинг кўпроқ олинишини ҳисобга олувчи коэффициент ( φ >1). Агар ажратилаётган системалар учун φ нинг қиймати аниқ бўлмаса, бундай ҳолатда иш флегма сонини аниқлаш учун қуйидаги эмпирик боғлиқликдан фойдаланиш мумкин: R = 1,3 R мин + 0,3 . Икки хил чегараланган режимларда (R= R мин ва R=∞) флегма сони, колоннанинг иш баландлиги ва ректификация учун иссиқлик сарфи ўрталаридаги боғлиқликликни кўриб чиқамиз. Колоннанинг иш баландлиги концентрация ўзгаришларининг назарий сонига мутаносибдир. R=∞ бўлганда иш чизиқлари диаграмманинг диоганали бўйлаб жойлашади, жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи Δ у = у*-у ёки Δ х = х -х* энг катта қийматига эга бўлса, керак бўлган назарий поғоналар сони эса энг кичик қийматга тенг бўлади (11.12-расм, а). Демак R =∞ б ў лганда колонна учун иш баландлиги энг кам бўлиши керак. Бироқ флегма сони R фақат D =0

11.12-расм. Флегма сони билан ректификацион колонна баландлигининг ўзаро боғланиши: а) R = ∞ бўлганда; б) R мин бўлганда. бўлгандагина чексиз қийматга эга бўлади. Бунда дистиллят олинмайди, буғларнинг тўла конденсацияланишидан ҳосил бўлган ҳамма суюқлик колоннага флегма сифатида қайтарилади. Бу режимда колонна ўзича ишлайди ва тайёр маҳсулот бермайди. Шу сабабли R=∞ бўлгандаги режим нормал ишлаб чиқариш шароитларида қўлланилмайди. Флегма сонининг кўпайиши билан қайнаткичдаги буғланиши лозим бўлган суюқлик миқдори ортади. R=∞ бўлганда максимал катта миқдордаги суюқлик буғланиши керак. Бу ҳолат ўз навбатида энг катта миқдордаги иситувчи буғ сарфини талаб қилади. R мин бўлган режимда иш чизиғи мувозанат чизиғи билан кесишади (11.12-расм, б); бу нуқтада ҳаракатлантирувчи куч нулга тенг бўлади. Бунда назарий поғоналар сони энг катта кийматга эга бўлади. Демак, R мин бўлган режим учун ректификацион колонна чексиз катта баландликка эга бўлиши зарур. Бир хил шароитларда иситувчи буғнинг сарфи флегма сонига пропорционал бўлганлиги учун R мин режимда иситувчи буғнинг сарфи энг кам қийматга тенг бўлади. Шундай қилиб , флегма сони ортиши биланхх FR=∞ х Dх F х Wа bУ R=R мин с ба х хУ* У У х W х* х D х D

колоннанинг баландлиги камаяди, иситувчи буғ сарфи эса ортади. Шу билан бирга, флегма сони ортганда колоннага қайтаётган суюқлик миқдори ҳам ортади, бу ҳол ўз навбатида колонна диаметрининг катталашувига олиб келади. 8. РЕКТИФИКАЦИОН КОЛОННАНИНГ ИССИҚЛИК БАЛАНСИ Узлуксиз ишлайдиган ректификацион колонна (11.8-расм) учун қуйидаги иссиқлик балансини тузиш мумкин. Иссиқликнинг кириши: куб-буғлатгичда иситувчи буғ билан Q К ; дастлабки аралашма билан Q F = G F i F . Иссиқликнинг сарфи: буғларнинг конденсацияланиши натижасида дефлегматордан чиқаётган сув билан Q C ; дистиллят билан Q Д = G Д i Д ; кубдаги қолдиқ билан Q W = G W i W ; атроф муҳитга йўқотишлар билан Q Й . Бу ерда i F , i Д , i W – дастлабки аралашма, дистиллят ва куб қолдиқнинг энтальпиялари. Шундай қилиб, иссиқлик баланси тенгламасини қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин: Q K + Q F = Q C + Q Д + Q W + Q Й . (11.16) Q ларнинг ўрнига уларнинг қийматларини қуйиб ва Q C = G V r Д = G Д ( R +1) r Д (бу ерда r Д – дефлегматордаги буғнинг конденсацияланиш солиштирма иссиқлиги) ҳисобга олиниб, иссиқлик баланси тенгламасини Q К га нисбатан ечамиз: Q К = G Д ( R +1) r Д + G Д i Д + G W i W - G F i F + Q Й . (11.17) Куб - буғлаткични иситиш учун сарф бўладиган иситувчи буғнинг миқдорини қуйидаги тенглама орқали аниқлаш мумкин: Gиб= Q K rиб хиб , (11.18)

бу ерда r иб – иситувчи буғнинг конденсацияланиш (ёки буғ ҳосил қилиш) солиштирма иссиқлиги; х иб – иситувчи буғнинг қуруқлик даражаси. Дефлегматордаги буғни конденсациялаш учун зарур бўлган сувнинг сарфи қуйидагича топилади: GC= QC CC(t0− tб) = G Д(R+1)rД СС(t0− tб) , (11.19) бу ерда С С – сувнинг солиштирма иссиқлик сиғими; t б ва t 0 – сувнинг бошланғич ва охирги ҳароратлари. 9. РЕКТИФИКАЦИЯ ЖАРАЁНИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР Суюқ аралашмаларни ректификациялаш йўли билан ажратиш жараёнининг самарадорлиги қуйидаги асосий омилларга боғлиқ бўлади: 1. Суюқлик ва буғ фазаларининг ўзаро таъсири учун колоннанинг юқори қисмини флегма билан таъминлаш усуллари; 2. Колоннанинг пастки қисмига иссиқликни бериш усуллари; 3. Ректификацион колоннага киритилаётган хом ашёнинг ҳарорати; 4. Босимнинг ректификация жараёнига таъсири; 5. Ректификацион колоннага сув буғининг киритилиши. Ректификацион колоннанинг нормал ишлашини таъминлаш учун унинг юқориги қисмидан, буғларни қисман конденсациялаш ва флегма оқимини ташкил этиш мақсадида, маълум микдордаги иссиқлик узатилади. Саноат амалиётида колоннанинг юқориги қисмидан иссиқлик узатишнинг уч хил асоси фойдаланилади: юзали парциал конденсатор, суюқликнинг совуқ ҳолатда сочиб берилиши, суюқликнинг циркуляция йўли билан сочиб берилиши. Парциал конденсатор. Ушбу усул қўлланилганда, колоннанинг юқориги тарелкасидан чиқаётган буғлар парциал конденсаторга киради ва у ерда қисман конденсацияга учрайди. Конденсаторда ҳосил бўлган флегма

оқими тўғридан-тўғри колоннанинг юқориги тарелкасига оқиб тушади, ректификат буғлари эса ускунадан ташқарига узатилади. Колоннанинг юқориги қисмини суюқлик билан таъминлаш усулида ректификат буғлари ва флегма оқими ўзаро мувозанат ҳолатида бўлади, яъни парциал конденсатор битта назарий тарелкага эквивалент бўлади. Ректификацион колонналарнинг иш унумдорлиги кичик бўлган шароитларда, уларнинг устки қисмидан иссиқликни узатиш учун парциал конденсатор ишлатилади. Суюқликнинг совуқ ҳолатда сочиб берилиши. Иссиқлик узатишнинг ушбу усули нефть ва газни қайта ишлаш корхоналарида энг кўп қўлланилади. Буғлар оқими колоннанинг юқориги тарелкасидан конденсаторга юборилади, у ерда буғлар тўла конденсацияланади ва совийди. Ҳосил бўлган совуқ суюқлик икки қисмга ажралади: ректификат оқими, юқориги тарелкага қайтарилаётган совуқ суюқлик (флегма) оқими. Флегма оқими пастки тарелкадан кўтарилаётган буғлар билан контактга учрайди. Натижада буғлар совийди ва қисман конденсацияга учраб, суюқликнинг пастга қараб йўналган оқимини ташкил қилади. Ушбу оқимнинг миқдори ректификациялаш жараёнини таъминлайди. Колоннанинг юқориги қисмига кираётган суюқлик тўла буғланади ва ректификат буғлари билан биргаликда конденсаторга киради, у ерда эса буғлар ўз иссиқлигини совитувчи агентга беради. Шундай қилиб, маълум миқдордаги совуқ суюқлик колоннанинг юқориги тарелкаси ва конденсатор ўртасида доимо циркуляция қилиб, иссиқликни ташувчи агент вазифасини бажаради. Иссиқликни узатишнинг ушбу усилидан фойдаланилганда, ишлатишга қулайлик яратиш мақсадида конденсатор-совитгични ректификацион колоннанинг хоҳлаган баландлигига мослаб ўрнатиш имконияти юзага чиқади. Бироқ иссиқликни узатиш учун насос ўрнатилиши керак бўлади ҳамда колоннанинг юқориги қисмига суюқликни узатиш учун қўшимча энергия сарфланади. Суюқликни циркуляция йўли билан сочиб бериш. Нефтни қайта ишлаш корхоналарида буғланмайдиган суюқликни циркуляция усули билан

сочиб бериш усули кенг ишлатилади. Бундай ҳолатда флегманинг бир қисми юқориги тарелкадан совутгичга юборилади ва у ерда маълум ҳароратгача совитилиб, юқориги тарелкага қайтарилади. Бу ерда совуқ флегма пастки тарелкадан чиқаётган буғлар билан контактга учрайди. Натижада буғлар совиб, қисман конденсацияланади, ҳосил бўлган флегма оқими ректификациялаш жараёнини амалга оширади. Юқориги тарелкадан ректификат буғлари узатилади. Айрим шароитларда, буғларни циркуляция қилинаётган флегма билан контактини яхшилаш учун битта эмас, балки икки ёки учта тарелкадан фойдаланилади. Иссиқликни узатишнинг ушбу усулидан кўпинча заҳарли хом ашёларни қайта ишлашда (айниқса сув буғи иштирок этганда) фойдаланилади, чунки бундай шароитларда конденсатор ва совутгичлар коррозияга учрайди. Ректификацион колоннанинг юқориги қисмидан иссиқликни узатиш учун баён қилинган усуллардан ташқари бошқа усуллар (флегмани ўта совитиш билан парциал конденсациялаш, суюқликни циркуляция билан сочиб бериш контуридан дистиллятнинг иккинчи оқимини ажратиб олиш ва ҳоказо) дан ҳам фойдаланиш мумкин. Ҳар бир аниқ шароит учун иссиқликни узатишнинг энг мақбул усули танлаб олинади. Ректификациялаш жараёнини амалга ошириш учун колоннанинг пастки қисмига иссиқлик киритилади. Бунда пастки тарелкадан оқиб тушаётган суюқликнинг бир қисми буғланади, натижада ректификациялаш жараёни учун зарур бўлган буғларнинг юқорига йўналган оқими пайдо бўлади. Колоннанинг пастки қисмига иссиқликни киритишнинг қуйидаги асосий усуллари мавжуд: иссиқлик алмашиниш қувурларининг змеевиги, буғ бўшлиғи бўлган иситгич, циркуляция қилинаётган иссиқ оқим. Ректификацион колоннанинг нормал ишлаши, яъни олдиндан берилган таркибли ректификат ва қолдиқни олиш, хом ашёни колоннага қандай ҳолатда беришга боғлиқдир. Хом ашё одатда колоннага икки хил – суюқ ва буғ ҳолатида берилади. Ректификацион колоннанинг ишини таҳлил

қилиш ва жараён учун энг мақбул режимни аниқлашда қуйидаги омиллар ҳисобга олиниши мақсадга мувофиқдир: иссиқлик ва совуқликнинг сарфлари; тегишли иссиқлик ва совуқлик ташувчи агентларнинг борлиги; қайнатгич, хом ашёни иситгич ва конденсаторларнинг зарур бўлган юзалари; колоннанинг ўлчамлари ва бошқалар. Ректификацион коланнадаги босимни танлаш биринчи навбатда зарур бўлган ҳарорат режими билан боғлиқдир: агар колоннадаги ҳарорат кўпайтирилиши керак бўлса, колоннадаги босимнинг қиймати атмосфера босимига нисбатан оширилади; колоннадаги ҳароратни пасайтириш кўзда тутилган пайтда, босим вакуум ҳосил қилиш орқали камайтирилади. Қайнаш ҳароратлари паст бўлган ва кичик молекулали углеводородлар (пропан, бутан, изобутан, пентан ва бошқалар) ни ажратишда ректификациялаш жараёни юқори ҳароратда (оқибат натижада юқори босимда) олиб борилади. Колоннанинг юқориги қисмида ҳароратнинг кўтарилиши (ўз навбатида босимнинг ошиши) конденсатор юзасининг камайишига олиб келади, чунки бундай шароитда конденсацияга учраган ректификат буғлари ва совитувчи агент ҳароратларининг ўртача фарқи ортади. Шу билан биргаликда, колоннада босим ортган пайтда, унинг пастки қисмидан олинаётган қолдиқнинг ҳарорати ҳам кўтарилади. Бундай ҳолатда, иссиқлик ташувчи ва пастки маҳсулот (қолдиқ) ҳароратлари ўртача фарқининг камайиши туфайли иситгичнинг юзаси ортиб кетади. Вакуум ҳосил қилиш йўли билан ректификацион колоннадаги босим қийматини камайтириш орқали колоннадаги ҳароратни пасайтириш имконияти юзага чиқади. Бундай ҳолат, айниқса, ўта юқори қайнаш ҳароратларига эга бўлган ёки иссиқликка бардош беролмайдиган компонентларни ажратишда қўл келади. Масалан, атмосфера босимида қайнаш ҳарорати 500 0 С дан юқори бўлган мой дистиллятларини вакуум остида 400 0 С дан паст бўлган ҳароратда ректификациялаш мумкин бўлади.

Юқорида баён қилинганлардан маълумки, босимнинг қиймати ректификацион колоннанинг бир қатор кўрсатгичларига сезиларли даражада таъсир қилади, бунда айрим кўрсатгичлар яхшиланса, қолганлари эса ёмонлашади. Шунинг учун, ҳар бир аниқ шароит учун босимни танлашдан олдин кўзланган жараён ҳар томонлама чуқур таҳлил қилиниши лозим. Кўпчилик ҳолатларда, жараённинг ҳароратини пасайтириш ҳамда нефть маҳсулотлари (мазут ва бошқа оғир нефть қолдиқларини ҳайдашда) парчаланишининг олдини олиш мақсадларида ректификацион колоннага сув буғи киритилади. Ускунада вакуум ҳосил қилиш орқали ҳам суюқликнинг қайнаш ҳароратини пасайтириш мумкин. Нефтни қайта ишлаш корхоналарида аралашманинг қайнаш ҳароратини пасайтириш учун иккала усул ҳам қўлланилади. 10. КЎП КОМПОНЕНТЛИ АРАЛАШМАЛАРНИ РЕКТИФИКАЦИЯЛАШ Саноатда кўпинча бинар аралашмаларни эмас, балки кўп компонентли аралашмаларни ажратишга тўғри келади. Бундай аралашмаларни ректификациялаш анча мураккаб ва кам ўрганилган жараён ҳисобланади. Агар бинар аралашмалар иккита эркинлик даражасига эга бўлса, кўп компонентли аралашмаларнинг эркинлик даражаси компонентларнинг сонига тенг бўлади. Шу сабабли кўп компонентли аралашмаларни ректификациялаш жараёнини таҳлил қилиш ва ҳисоблаш анча мураккабдир. Кўп компонентли аралашмаларни ажратиш жараёни учун зарур бўлган ускуналарни ўзаро боғлаш ҳам анча мураккаблашади. Бундай аралашмаларни битта колоннада ажратиш мумкин эмас. Умумий ҳолда колонналарнинг сони компонентларнинг сонидан битта кам бўлади, демак компонентлар сони n та бўлган аралашмани ажратиш учун n -1 та колонна керак бўлади. Компонентларнинг сони кўпайиши билан оддий колонналарни бир-бирига боғлашнинг турли вариантлари юзага чиқади: колонналарни кетма-кет боғлаш; колонналарни кетма-кет ва параллель боғлаш; бир ёки бир

неча компонентларнинг рециркуляцияси мавжуд бўлган ҳолатда колонналарни боғлаш; оддий колонналарни битта агрегатга бириктириш (мураккаб колонналар). Мисол тариқасида уч (А, В ва С) компонентли аралашмани бирин- кетин боғланган иккита колоннали ректификацион қурилмада ажратишни кўриб чиқамиз. Ажартиш жараёни икки хил вариант бўйича олиб борилади; а) А ва В компонентлар С компонентга нисбатан учувчан; б) А компонент В ва С компонентларга нисбатан учувчан (11.13-расм). Биринчи вариант бўйича биринчи колоннадан ёмон учувчан компонент С қолдиқ сифатида ажратиб олинади. Қолган иккита компонент А ва В конденсацияланишдан сўнг иккинчи колоннага юборилади, у ердан А компонент дистиллят сифатида ажратиб олинади, чунки А компонент В компонентга нисбатан бироз учувчан. В компонент эса қолдиқ бўлади. А+В компонентларини иккинчи колоннага буғ ҳолида бериш иқтисодий жиҳатдан тежамли ҳисобланади; бунда биринчи колоннага тегишли бўлган дефлегматорда фақат флегма учун етарли бўлган буғ конденсацияланади. 11.13-расм. Уч компонентли аралашмани ажратадиган ректификацион қурилманинг схемаси:

а-А ва В компонентлар С компонентга нисбатан кўпроқ учувчан; б-А компонент В ва С компонентларга нисбатан кўпроқ учувчан; 1,2- колонналар. Иккинчи вариантга кўра биринчи колоннадан энг учувчан А компонент дистиллят сифатида ажратиб олинади, қолган иккита В+С компонентларнинг аралашмаси иккинчи колоннага насос ёрдамида берилади. Иккинчи колоннадан нисбатан учувчан бўлган В компонент дистиллят сифатида олинади. С компонент эса қолдиқ сифатида ажратилади.

11. КОМПОНЕНТЛАРНИНГ ҚАЙНАШ ҲАРАРАТЛАРИ БИР-БИРИГА ЯҚИН БЎЛГАН ВА АЗЕОТРОП АРАЛАШМАЛАРНИ РЕКТИФИКАЦИЯЛАШ Суюқ аралашмаларни ректификациялаш пайтида компонентларнинг осонроқ ажралиши нисбий учувчанлик коэффициентининг қиймати α билан белгиланади. Идеал эритмалар учун ушбу коэффициентнинг сон қиймати ажралиши лозим бўлган компонентлар тўйинган буғлари босимларининг нисбати орқали аниқланади: α= P1 P2 . (11.20) Қайнаш ҳароратлари бир-бирига жуда яқин бўлган компонентлар тўйинган буғлари босимларининг қийматлари ҳам бир-бирига яқинлашади, бундай ҳолатда α нинг миқдори камаяди. Агар α<<1,05 бўлганда, бундай аралашмаларни оддий ректификация йўли билан ажратиш амалий жиҳатдан мумкин эмас, чунки катта миқдордаги назарий тарелкалар сони ва флегма сони талаб қилинади. Агар компонентлар азеотроп аралашма ташкил этса, яъни аралашма маълум бир ҳароратда қайнаса ва α=1 га тенг бўлганда, оддий ректификация усулини қўллаш орқали аралашмани алоҳида компонентларга ажратиш мумкин эмас. Бундай шароитда хоҳлаган таркибдаги дастлабки аралашмани ректификациялашда компонентлардан биттаси азеотропни ташкил этади. Шундай қилиб, тарелкалар сони ва флегма сони жуда катта қийматларга эга бўлганда, компонентларнинг қайнаш хароратлари бир- бирига жуда яқин бўлган аралашмаларни оддий ректификация усули билан ажратиш мумкин бўлса, азеотроп аралашмаларни эса бундай усул билан ажратиш имконияти йўқ. Умумий ҳолатларда, идеал эритмаларнинг қонуниятларига бўйсунмайдиган аралашмалар учун нисбий учувчанлик коэффициенти қуйидаги ифода ёрдамида топилади:

α= P1γ1 P2γ2 , (11.21) бу ерда γ 1 ва γ 2 – ажраётган компонентларнинг фаоллик коэффициентилари. Аралашмага ажратувчи агент қўшилганда, турли учувчанликка эга бўлганликлари туфайли ажралаётган компонентлар идеал эритмаларнинг қонуниятларидан турлича узоқлашади, оқибат натижада ушбу компонентлар фаоллик коэффициентларининг нисбати γ 1 /γ 2 нинг қиймати 1 дан анча каттароқ бўлиши мумкин. Компонентларнинг қайнаш ҳароратлари бир-бирига яқин бўлган аралашмалар – ароматик, парафин ва нафтен углеводородларни (масалан, парафин ва нафтен углеводородларидан бензолни ажратиб олиш) ҳамда парафин ва тўйинмаган углеводородларни (бутен ва бутадиен аралашмаларидан изо- ва нормал бутанларни ажратиб олиш) ректификациялаш жараёни ажратувчи агент иштирокида амалга оширилади. Ажратувчи агент учувчанлигининг ажралаётган компонентлар учувчанликларига нисбатларига кўра ажратиш жараёнида азеотроп ёки экстрактив ректификациялаш усули қўлланилади. Азеотроп ва экстрактив ректификациялашда ишлатилинадиган ажратувчи агент қуйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: 1) ажралаётган компонентлар нисбий учувчанлик коэффициентларини имкон борича оширишни таъминлаш; 2) нисбатан осон регенерация қилиш мумкинлиги; 3) ажаралаётган компонентларни яхши эритиш, колоннадаги мавжуд ҳарорат режимида суюқ фазанинг қатламланишини йўқ қилиш, чунки бундай ҳолатда ажратиш жараёни ёмонлашади; 4) иссиқлик таъсирига чидамлилик, аралашма компонентлари билан кимёвий реакцияга кирмаслик, жиҳозларни коррозияга учратмаслик, заҳарлиги йўқ, нархи арзон. Саноатда қўлланилинадиган ажратувчи агентлар юқоридаги талабларга маълум бир даражада жавоб беради. Парафин ва ароматик

углеводородларни азеотроп ректификациялаш ёрдамида ажратишда ажратувчи агент сифатида метанол, этанол, метилэтилкетон ва бошқалар ишлатилади. Ушбу углеводородларни экстрактив ректификациялашда эса ажратувчи агент ҳолатида фенол, фурфурол каби моддалар қўлланилади. Азеотроп ректификациялаш. Ажратилиши зарур бўлган икки компонентли азеотроп аралашмага учинчи компонент қўшилади. Бунда учинчи компонент аралашма компонентларининг бирортаси билан янги азеотроп аралашма ҳосил қилади. Ушбу азеотроп аралашма даслабки аралашмага нисбатан яхшироқ учувчан бўлади. 11.14-расмда азетроп ректификациялаш қурилмасининг битта варианти тасвирланган. Колонна 1 га суюқ азеотроп аралашма (А+В) берилади. 11.14-расм. Азеотроп ректификациялаш қурилмаси: 1-колонна; 2-дефлегматор; 3-чўктириш ускунаси. Колоннанинг юқориги қисмига учинчи компонент С юборилади. Колоннада янги азеотроп аралашма (В+С) ҳосил бўлади, ушбу аралашма компонентлари суюқ ҳолатда амалий жиҳатдан бир-биридан ўзаро эримайдли. Шу сабабдан дистиллят дефлегматор 2 да совитилгандан сўнг чўктириш ускунаси 3 да В ва

С компонентларига ажратилади. В компоненти узатилади. С компоненти эса колоннага қайтарилади. А компоненти колоннанинг пастки қисмидан қолдиқ маҳсулот сифатида ажратилади. Азетороп ректификациялаш жараёни даврий ва узлуксиз режимларда олиб борилиши мумкин. Кўпчилик шароитларда азеотроп ректификациялаш учун экстрактив ректификациялашга нисбатан кўпроқ иссиқлик сарфи талаб қилинади. Бундан ташқари азеотроп ректификациялаш жараёни учун тегишли ажратувчи агентни танлаш анча қийин вазифа ҳисобланади. Экстрактив ректификациялаш. Компонентларнинг қайнаш ҳароратлари бир-бирига жуда яқин бўлган суюқ аралашмаларни ажратиш жуда қийин вазифа ҳисобланади. Бундай аралашмаларнинг фазавий мувозанат эгри чизиқлари у-х диаграмма си нинг диагонал чизиғига жуда яқин келади, шу сабабдан флегманинг кўпроқ олинишини ҳисобга олувчи коэффициентнинг қиймати катта бўлган шароитда ҳам ректификацион колоннадаги зарур бўлган тарелкаларнинг сони анча ортиб кетади. Бундай аралашмаларни ажратиш жараёни асосий компонентларнинг учувчанлигини анча орттириб юборадиган учинчи компонент (ажратувчи агент) дан фойдаланишга асосланган. Учинчи компонент аралашманинг иккала компонентларига нисбатан кам учувчан ва аралашмада ёмон учувчан компонентни яхши эритиб юборадиган бўлиши керак. Масалан, н-бутан ( t қай =0,5 0 С) ва псевдобутилен ( t қай =0,3 0 С) аралашмасига ацетон ( t қай =56 0 С) қўшилади. Ацетон псевдобутиленни яхши эритади, н-бутанни эса эритмайди. Шундай қилиб, суюқ аралашмаларни ажратувчи агент ёрдамида компонентларга ажратиш экстрактив ректификациялаш дейилади. Экстрактив ректификациялашнинг схемаси 11.15-расмда тасвирланган. Бундай қурилма иккита ректификацион колоннадан иборат бўлиб, биринчисига А ва В компонентлардан ташкил топган аралашма берилади. Биринчи колоннанинг юқориги қисмидаги тарелкалардан биттасига ажратувчи агент С юборилади. В компоненти ажратувчи агент С да яхши эрийди, бироқ А ва С компонентлари ўзаро эримайди (ёки қисман

эрийди). В компоненти нисбатан юқори ҳароратда қайнайди. С компоненти суюқ ва буғ фазалари таркибидаги В компонентни экстракциялайди. Биринчи колоннадан В+С аралашмаси колдиқ маҳсулот сифатида ажралади, дистиллят эса амалий жиҳатдан тоза бўлган А компонентидан иборат бўлади. 11.15-расм. Экстрактив ректификациялаш қурилмасининг схемаси: 1,2-колонналар; А,В-аралашманинг асосий компонентлари; С- ажратувчи агент. Экстрактив ректификациялашдан сўнг В+С аралашмаси иккинчи колоннага юборилиб, у ерда бир-биридан ажратилади. Ушбу колоннадан В компоненти дистиллят сифатида ажратиб олинади. Қолдиқ маҳсулот ҳолатида ажралган С компоненти қайтадан ишлатиш учун биринчи колоннага қайтарилади. Экстрактив ректификациялаш фақат узлусиз режимда олиб борилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с. 11. Расчеты основных процессов и аппаратов нефтепереработки. Справочник. Под редакцией Судакова Е.Н. – М. Химия, 1979. – 568 с. 12. Абросимов А.А. Э.К. Экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов. – М.: Барс, 1999. – 732 с.

O'xshashlar

Суюқликларни экстракциялаш

Нефтни ҳайдаш асослари

Модда ўтказиш асослари

Ректификацион колонналарни ишлаши. АТ, АВТ, ЭЛОУ – АТ, ЭЛОУ – АВТ қурилмаларини ишлаш қонуниятлари

Қудуқларни мустаҳкамлаш ва қатламларни ажратиш