Модда ўтказиш асослари - Geologiya - Referatlar

Модда ўтказиш асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1266 KB

Ko'chirib olish

Модда ўтказиш асослари Режа: 1. Умумий тушунчалар 2. Модда ўтказиш жараёни 3. Молекуляр диффузия 4. Конвекция ва модда бериш 5. Модда алмашиниш жараёнларининг ўхшашлиги 6. Модда ўтказишнинг ҳаракатлантирувчи кучи 7. Қаттиқ фазали системаларда модда ўтказиш жараёни 8. Модда ўтказиш жараёнларини жадаллаштириш 9. Модда алмашиниш ускуналарининг асосий ўлчамларини аниқлаш

1. УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР Бир фазадан иккинчи фазага модда ўтиши билан боғлиқ бўлган жараёнлар модда алмашиниш жараёнлари деб юритилади. Модда ўтиш жараёни фазалар ўртасида мувозанат ҳолат юз бергунга қадар давом этади. Бир фазанинг ичида эса модда концентрация юқори бўлган нуқтадан концентрацияси паст бўлган нуқтага томон ўтади. Саноатда модда алмашиниш жараёнлари биринчи навбатда суюқ ёки газ ҳолатидаги гомоген аралашмаларни ажратиш, уларни қуйиқлаштириш, оқова сувлар ва ишлаб чиқаришдан чиқиб кетаётган газларни тозалаш учун кенг ишлатилади. Нам материалларни қуритиш, қаттиқ жисм таркибидаги керакли компонентни эритиб олиш ёки эритмалардан кристалларни ажратиб олиш каби жараёнлар ҳам модда алмашиниш жараёнлари қаторига киради. Фазалар суюқ, қаттиқ, газ ва буғ ҳолатида бўлиши мумкин. Саноатда қуйидаги модда алмашиниш жараёнлари кенг тарқалган. Суюқликларни ҳайдаш ва ректификация қилиш. Бундай жараёнлар суюқ гомоген аралашмаларни суюқлик оқими ва аралашмани буғлатиш пайтида ҳосил бўладиган буғ билан ўзаро таъсири ёрдамида компонентларга ажратишга асосланган. Суюқ ва буғ фазалар орасида компонентларнинг ўзаро алмашиниш йўли билан суюқлик аралашмаларини ажратиш жараёни ҳайдаш деб аталади. Бу жараён иссиқлик таъсирида икки хил усул билан олиб борилади: оддий ҳайдаш (дистилляция) ва мураккаб ҳайдаш (ректификация). Саноатда ректификация суюқ аралашмаларни компонентларга ажратиш, ўта тоза суюқликларни олиш ва бошқа маҳсулотлар учун қўлланилади. Абсорбция. Газ ёки буғ аралашмаси таркибидаги бир ёки бир неча компонентнинг суюқ ютувчи моддада танлаб ютилиш жараёни абсорбция деб аталади. Ютувчи суюқлик абсорбент (ёки сорбент) дейилади. Тескари жараён, яъни ютилган компонентларнинг суюқ фазадан ажраб чиқилиши

десорбция деб аталади. Абсорбция жараёни технологик газларни ажратиш ва саноатдан чиқариб юбориладиган газларни тозалашда кенг қўлланилади. Адсорбция. Газ, буғ ёки суюқлик аралашмаларидан бир ёки бир неча компонентларнинг ғоваксимон қаттиқ моддага танлаб ютилиш жараёни адсорбция дейилади. Фаол юзага эга бўлган қаттиқ материаллар адсорбент деб аталади. Тескари жараён, яъни десорбция адсорбциядан кейин олиб борилади ва кўпинча ютилган компонентни адсорбентдан ажратиб олиш учун (ёки адсорбентни регенерация қилиш учун) қўлланилади. Бундай жараён аралашма таркибида оз миқдорда бўлган моддаларни ажратиб олиш мақсадида ишлатилади. Суюқликларни экстракциялаш. Бирор суюқликда эриган моддани танлаб таъсир қилувчи бошқа суюқлик ёрдамида ажратиб олиш жараёни экстракциялаш деб аталади. Бундай жараёнда бир ёки бир неча компонент бир суюқ фазадан иккинчи суюқ фазага ўтади. Экстракция жараёнини амалга ошириш эритувчини тўғри танлашга боғлиқ. Эритувчи суюқ аралашма билан аралашиб кетмаслиги керак ёки бўлмаса қисман аралашиб кетадиган бўлишлиги мумкин. Эритувчининг зичлиги экстракцияланиши лозим бўлган суюқлик зичлигидан кам бўлиши шарт. Экстракция усули суюқ аралашма таркибида нисбатан кам миқдорда эриган компонентларни ажратиб олиш учун ишлатилади. Қуритиш. Қаттиқ материаллар таркибидаги намликни асосан буғлатиш йўли билан ажратиб чиқариш қуритиш дейилади. Бу жараён иссиқлик ва намлик ташувчи агентлар (иситилган ҳаво, тутунли газ) ёрдамида олиб борилади. Қуритиш жараёнида намлик қаттиқ фазадан газ (ёки буғ) фазага ўтади. Техникада қуритиш жараёни қайта ишланаётган хом ашё ёки материалларни дастлабки сувсизлантириш ҳамда тайёр маҳсулотларни сувсизлантириш учун кенг ишлатилади. Кристалланиш. Суюқ эритмалар таркибидаги қаттиқ фазани кристаллар ҳолатида ажратиш жараёни кристалланиш деб юритилади. Бу жараён эритмаларни ўта тўйинтириш ёки ўта совитиш натижасида содир

бўлади. Кристалланиш пайтида модда суюқ фазадан қаттиқ фазага ўтади. Кристалланиш жараёнидан одатда ўта тоза моддалар олиш мақсадида фойдаланилади. Қаттиқ моддаларни эритиш ва экстракциялаш. Қаттиқ фазанинг суюқликка (эритувчига) ўтиши эритиш жараёни деб аталади. Қаттиқ ғоваксимон материаллар таркибидан бир ёки бир неча компонентларни танлаб таъсир қилувчи эритувчи ёрдамида ажратиб олиш жараёни экстракциялаш дейилади. Агар эриш жараёнида қаттиқ фаза тўла суюқ фазага ўтса, экстракциялаш пайтида эса қаттиқ фаза амалий жиҳатдан ўзгармай қолади, фақат унинг таркибидаги тегишли компонент суюқ фазага ўтади. Экстракция жараёни қаттиқ материаллар таркибидаги муҳим ёки заҳарли компонентларни ажратиб олиш учун қўлланилади. Модда алмашиниш жараёнлари нефть, турли углеводородлар ва бошқа аралашмаларни қайта ишлашда муҳим роль ўйнайди. Масалан, ректификация йўли билан нефтдан турли маҳсулотлар (бензин, керосин, дизель ёнилғиси, мазут, мойлар) олинади. Суюлтирилган газлардан ректификация қилиш орқали этилен, этан, пропан, бутан ва бошқа компонентлар ажратиб олинади. Вакуум остида ҳайдаш орқали махсус мойлар олиш мумкин. Абсорбция ва адсорбция жараёнлари табиий ва йўл-йўлакай учраган газлар ва нефтни қайта ишлаш корхоналари газларидан нефть кимёси саноати учун хом ашё ҳисобланган пропан-пропилен, бутан-бутилен ва бензин фракцияларини ажратиб олиш учун ишлатилади. Мойлар ишлаб чиқаришда бензин фракцияларидан ароматик углеводородларни ажратиб олиш ва нефть маҳсулотларини тозалашда экстракция жараёни қўлланилади. Катализатор ва адсорбентлар ни ишлаб чиқаришда қуритиш жараёнидан фойдаланилади. Мойларни депарафинизация қилишда, олтингугурт, парафинлар ва церезинларни ишлаб чиқаришда, ксилолларни ажратишда кристалланиш жараёни ишлатилади.

Моддаларни ўтказиш мураккаб жараён бўлиб, бир ёки бир неча компонентни бир фазадан иккинчи фазага фазаларни ажратувчи юза орқали ўтишини белгилайди. Моддаларни бир фаза ичида тарқалиши моддаларнинг берилиши деб юритилади. Моддаларнинг берилиш тезлиги коэффициент β орқали ифодаланади. Моддаларни бир фазадан иккинчи фазага ўтказиш жараёнининг тезлиги эса коэффициент К билан белгиланади. Фазаларни ажратувчи юза қўзғалувчан ва қўзғалмас бўлади. Газ- суюқлик (абсорбция), буғ-суюқлик (ҳайдаш), суюқлик-суюқлик (экстракциялаш) системаларида борадиган модда алмашиниш жараёнидаги фазаларни ажратувчи юза қўзғалувчан бўлади. Қаттиқ фаза иштироки билан борадиган жараёнларда (адсорбция, қуритиш, экстракциялаш, кристалланиш) да фазаларни ажратувчи юза қўзғалмас бўлади. Модда алмашиниш жараёнларининг тезлиги асосан молекуляр диффузияга боғлиқ бўлгани учун, кўпинча бундай жараёнлар диффузион жараёнлар деб ҳам юритилади. Бир фазадан иккинчи фазага ўтаётган модданинг миқдори фазаларни ажратувчи юзага ва харакатлантурувчи кучга (концентрацияларнинг ўртача фарқига) мутаносиб бўлади. Фазалар таркиби қуйидагича ифодаланиши мумкин: 1) ҳажмий концентрация билан – бу миқдор берилган модданинг (фазанинг) ҳажм бирлигига тўғри келадиган миқдори (кг ёки моль ҳисобида), яъни кг/м 3 ёки кмоль/м 3 ; 2) массавий ёки моль улушлар билан – бу микдор берилган модда массасини бутун фаза массасига нисбати орқали; 3) нисбий концентрациялар билан – тарқалувчи модда массасининг модда алмашиниш жараёнида ўзгармай қоладиган ташувчи инерт компонент массасига нисбати орқали белгиланади. 2. МОДДА ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНИ Модданинг бир фазадан иккинчи фазага ажратувчи юза орқали ўтиш жараёни модда ўтказиш жараёни деб аталади. Модда ўтказиш мураккаб бўлиб, фазаларни ажратувчи юзанинг икки томонидан юз бераётган модда бериш жараёнларидан ташкил топган бўлади. 10.1-расмда суюқлик ва газ

(буғ) ёки икки суюқлик ўртасидаги модда ўтказиш жараёнини тушунтирувчи схема кўрсатилган. Фазалар бир-бирига нисбатан маълум тезликда, яъни тур булент режимда ҳаракат қилади ва қўзғалувчан ажратувчи юзага эга. 10.1 -расм. Модда ўтказиш жараёнининг схемаси. Тарқалувчи модда газ фазасидан (Ф У ) суюқлик фазасига (Ф Х ) ўтади. Газ фазасида тарқалувчи модда концентрацияси мувозанат концентрациясидан юқори. Тарқалувчи компонент Ф У фазанинг марказидан ажратувчи юзага ва ажратувчи юзадан Ф Х фазанинг марказига модда бериш жараёни орқали ўтади. Модда ўтказиш жараёнига ажратувчи юза ҳам қаршилик кўрсатади. Модда ўтказиш жараёни ҳар бир фазадаги турбулент оқимининг структурасига боғлиқ. Гидродинамикадан маълумки, турбулент оқимида қаттиқ юза устида чегара қатлам ҳосил бўлади. Ҳар бир фазада иккита зона бор: фазанинг ядроси (ёки фазанинг асосий массаси) ва фазанинг чегарасидаги юпқа чегара қатлам. Фазанинг ядросида модда асосан турбулент пульсациялар ёрдамида тарқалади ва тарқалувчи модданинг концентрацияси (у ва х) амалий жиҳатдан ўзгармас қийматга эга бўлади. Чегара қатламда турбулент режим аста-секин сўниб боради, натижада ажратувчи юзага яқинлашган сари концентрация ўзгариб боради. Ажратувчи Фазаларни ажратувчи юза Фаза Ф х Фаза Ф у

юзанинг ўзида модданинг тарқалиши жуда секинлашади, чунки модданинг ўтиши фақат диффузион тезлигига боғлиқ бўлиб қолади. Фазалар ўртасидаги ишқаланиш ва суюқ фаза чегарасидаги сирт таранглик таъсирида ажратувчи юза яқинида концентрация кескин, тахминан тўғри чизиқ бўйича ўзгаради. Шундай қилиб, турбулент оқимда фазанинг марказидан фазаларни ажратувчи чегарагача (ёки тескари йўналишда) модданинг берилиши молекуляр ва турбулент диффузиялар ёрдамида амалга оширилади. Чегара қатламда эса модданинг берилиши молекуляр диффузиянинг тезлигига боғлиқ. Демак, модданинг бир фазадан иккинчи фазага ўтиш жараёнини тезлатиш учун чегара қатлам қалинлигини камайтириш ва оқимнинг турбулентлик даражасини (маълум чегарагача) кўпайтириш лозим. Оқимнинг турбулентлик даражасини кўпайтириш учун фазанинг тезлигини ошириш (маълум чегарагача) зарур бўлса, чегара қатлам қалинлигини камайтириш учун эса ташқи кучлардан (масалан, аралаштириш, ультратовуш, пульсация ёки вибрация, электромагнит майдони ва ҳоказодан) фойдаланиш мумкин. Бир фазадан иккинчи фазага вақт бирлиги ичида ўтган модданинг массаси (М) модда ўтказишнинг асосий тенгламаси билан ифода қилинади: М = К У F (у – у*) , (10.1) М = К Х F (х – х*) , (10.2) бу ерда К У , К Х – газ ёки суюқлик фазалари концентрациялари орқали ифодаланган модда ўтказиш коэффициенти; F – фазаларнинг контакт юзаси; у, х – газ ёки суюқлик фазаларидаги иш концентрациялари; у* – суюқлик фазасининг марказидаги тарқалаётган модданинг концентрациясига мос газ фазасидаги мувозанат концентрацияси; х* – газ фазасининг марказидаги тарқалаётган модданинг концентрациясига мос суюқ фазадаги мувозанат концентрацияси. Мувозанат концентрацияларини ускуналарнинг ишлаш пайтида ўлчаб бўлмайди, уларнинг қийматлари махсус адабиётлардан олинади. Бу (10.1) ва (10.2) тенгламаларда жараёнларининг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида иш ва мувозанат концентрациялар (ёки аксинча) орасидаги

фарқдан фойдаланилади. Концентрацияларнинг бу фарқи системанинг мувозанат ҳолатдан қанча узоқлигини билдиради. Фазалар ажратувчи юза бўйлаб ҳаракат қилганда уларнинг концентрациялари ўзгаради, натижада жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳам ўзгаради. Шу сабабли модда ўтказишнинг асосий тенгламасига ўртача ҳаракатлантирувчи куч тушунчаси (ΔУ ЎР ёки ΔХ ЎР ) киритилади: М = К У F ΔУ ЎР , (10.3) М = К х F ΔХ ЎР , (10.4) Модда ўтказиш коэффициентлари (К У ёки К Х ) вақт бирлиги ичида фазаларнинг контакт юзаси бирлигидан, жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи бирга тенг бўлганда, бир фазадан иккинчи фазага ўтган модданинг массасини билдиради. Физик маъноси бўйича модда бериш β ва модда ўтказиш К коэффициентлари ўртасидаги фарқ бор, бироқ иккала коэффициент ҳам бир хил ўлчов бирликларига эга: м/с, кг/(м 2 ·с), кг/[м 2 ·с(моль улушлар)], с/м. (10.3) ва (10.4) тенгламалар ёрдамида фазаларнинг контакт юзаси F ва унинг қиймати орқали ускунанинг асосий ўлчамлари аниқланади. М нинг қиймати эса моддий баланс тенгламасидан топилади ёки ҳисоблаб чиқилади. Модда ўтказиш коэффициенти ва ўртача ҳаракатлантирувчи куч қийматлари тегишли тенгламалар ёрдамида аниқланади. Модда ўтказиш ва модда бериш коэффициентлари ўртасидаги боғлиқликни аниқлаш учун фазаларни ажратувчи юзада мувозанат ҳолат ўрнатилган деб фараз қилинади. Бундай ҳолат фазаларни ажратувчи чегарадан модданинг ўтишига қаршилик йўқ деган маънони билдиради. Натижада фазавий қаршилиқларнинг аддитивлик қоидаси келиб чиқади. Бу қоидага асосан К ва β ўртасидаги қуйидаги боғлиқликлар бор: Х У У m K     1 1 , (10.5) m K у X X      1 1 1 , (10.6) бу ерда m – мувозанат чизиғи қиялиги бурчагининг тангенси.

Бу тенгламаларнинг чап томонлари модданинг бир фазадан иккинчи фазага ўтиши учун умумий қаршиликни, ўнг томонлари эса фазалардаги модда бериш жараёнлари қаршиликларининг йиғиндисини билдиради. Шу сабабли (10.5) ва (10.6) ифодалар фазавий диффузия қаршиликларининг аддитивлик тенгламалари деб юритилади. Ҳар бир фаза диффузия қаршилигининг улуши гидродинамик шароитга, муҳитдаги диффузия коэффициентларининг қийматига ҳамда мувозанат шартларига боғлиқ. Айрим шароитларда бирор фазанинг диффузия қаршилиги иккинчисига нисбатан анча кам бўлиши мумкин. Масалан, Ф Х фазанинг қаршилиги анча кам бўлса, бу ҳолда модда бериш коэффициенти β Х нинг қиймати анча катта бўлади, ўз навбатида фазанинг диффузия қаршилиги 1/ β Х жуда кичик бўлади. (10.5) тенгламадаги m /β Х ( m нинг берилган қиймати бўйича) нисбатнинг қиймати жуда кичик. Ф Х фазадаги диффузия қаршилигини ҳисобга олмасдан қуйидаги ифодага эришамиз: К У ≈β У . Бу шароитда модда ўтказиш жараёнининг тезлиги Ф У фазанинг қаршилиги орқали аниқланади. Аксинча, масалан, Ф У фазанинг қаршилиги кам бўлса β У нинг қиймати жуда катта, 1/ β У · m нинг қиймати эса анча кичик бўлади. Бунда (10.6) тенгламадаги модда ўтказиш коэффициенти К Х модда бериш коэффициенти β Х га боғлиқ бўлиб қолади. Демак, К Х ≈β Х . Бу иккинчи мисолда модда ўтказиш жараёнининг тезлиги Ф Х фазанинг қаршилиги орқали топилади. Кўпчилик шароитларда фазаларнинг контакт юзаси F ни аниқлаш қийин. Шу сабабли модда бериш ва модда ўтказиш коэффициентларини ускунанинг иш ҳажми V га нисбатан олиш қулай ҳисобланади. Ускунанинг иш ҳажми билан фазанинг контакт ўртасидаги қуйидаги боғлиқлик бор: V = a F , (10.7) бу ерда a - фазаларнинг солиштирма контакт юзаси, бу ускунанинг иш ҳажми бирлигига нисбатан олинган юза, м 2 /м 3 .

Модда ўтказиш тенгламасидаги F нинг ўрнига a V ни қўйиб қуйидагиларни оламиз: М = К У · a V (у – у*) = К У V · V (у – у*), (10.8) М = К Х · a V (х – х*) = К Х V · V (х* – х), (10.9) бу ерда К У V = К У · a ва К Х V = К Х · a - модда ўтказишнинг ҳажмий коэффициентлари. Агар вақт бирлиги ичида тарқалаётган модданинг массаси кг/с, жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи эса кг/м 3 ҳисобида ўлчанса, у ҳолда модда ўтказишнинг ҳажмий коэффициентлари қуйидагича ифодаланади:  1 3 3           c м кг с м кг . β У V ва β ХУ нинг қийматлари тегишли критериал тенгламалар орқали топилади. Охирги тенгламалар (10.8) – (10.9) ёрдамида ускунанинг иш ҳажми V топилади, у орқали модда алмашиниш ускунасининг асосий ўлчамларини аниқлаш мумкин. 3. МОЛЕКУЛЯР ДИФФУЗИЯ Фаза ичида модданинг тарқалиши, умуман олганда, молекуляр диффузия билан (агар муҳит қўзғалмас бўлса) ёки бирданига молекуляр ва турбулент диффузиялар ёрдамида (агар муҳит ҳаракатчан бўлса) юз беради. Молекула, атом, ион ва коллоид заррачаларнинг тартибсиз иссиқлик ҳаракати таъсирида модданинг тарқалиши молекуляр диффузия деб аталади. Қўзғалмас муҳитда, ламинар оқимда ва турбулент оқимнинг фазаларни ажратувчи юзаси яқинидаги чегара қатламда модда молекуляр диффузия ёрдамида тарқалади. Молекуляр диффузия Фикнинг биринчи қонуни билан ифодаланади. Бу қонунга кўра, элементар юза dF дан маълум вақт d τ

давомида тарқалган модданинг массаси dM унинг концентрация градиентиdn dc га тўғри мутаносибдир : dM = - DdF dτ dn dc (10.10) ёки М = - DFτ dn dc . (10.11) (10.11) ифодага асосан, юз бирлигидан ( F =1) вақт бирлиги ичида (τ=1) модданинг молекуляр диффузия билан тарқалиши модданинг солиштирма оқими (ёки молекуляр диффузиянинг тезлиги) деб аталади: q м =  F M - D dn dc . (10.12) Тенгламанинг ўнг томонидаги минус ишора молекуляр диффузиянинг тарқалувчи компонент концентрациясининг камайиши томонга қараб боришини кўрсатади. Тенгламадаги мутаносибл ик коэффициенти D молекуляр диффузия коэффициенти деб аталади. (10.11) тенгламага асосан диффузия коэффициентининг ўлчов бирлигини аниқлаймиз:                     с м с м м кг м кг F dc dn M D 2 2 3 /  . Диффузия коэффициенти юза бирлигидан вақт бирлиги ичида, концентрация градиенти бирга тенг бўлганда, тарқалган модданинг массасини билдиради. Молекуляр диффузия коэффициенти физик ўзгармас катталик бўлиб, модданинг диффузия йўли билан қўзғалмас муҳитга кириш қобилиятини белгилайди. Диффузия коэффициентининг қиймати жараённинг гидродинамик шарт-шароитларига боғлиқ эмас. Диффузия коэффициенти тарқалувчи модда ва муҳитнинг хоссаларига, ҳарорат ва босимга боғлиқ. Одатда диффузия коэффициенти ҳароратнинг ортиши ва босимнинг камайиши (газлар учун) билан кўпаяди. Ҳар бир аниқ шароит учун D нинг қиймати тажриба йўли билан ёки тегишли

тенгламалар ёрдамида аниқланади. Кўпчилик моддалар учун D нинг қиймати махсус адабиётларда берилган бўлади. Газлардаги диффузия коэффициенти, масалан А газининг В газидаги (ёки В газининг А газидаги) диффузия коэффициенти ( D , м 2 /с) қуйидаги тенглама билан ҳисобланиши мумкин: B A B A M M V V P T D 1 1 ) ( 10 3,4 23,1 3/1 2/3 7      , (10.13) бу ерда Т – абсолют ҳарорат, К; Р – абсолют босим, кгс/см 2 ; М А ва М В А ва В газларнинг моляр массалари; V A ва V B – А ва В газларининг моляр ҳажмлари. (10.13) тенгламадан маълумки, агар ҳарорат Т 1 ва босим Р 1 даги диффузия коэффициентининг қиймати D 1 аниқ бўлса, у ҳолда ҳарорат Т 2 ва босим Р 2 даги D 2 нинг қиймати қуйидаги тенглама орқали аниқланади: D 2 = D 1 2/3 1 2 2 1       T T P P . (10.14) 20 0 С ҳароратда суюқликда эриган газнинг диффузия коэффициенти ( D , м 2 /с) тахминий ҳисоблашлар учун қуйидаги тенгламадан топилиши мумкин: B A B A M M V V AB D 1 1 ) ( 101 23,1 3/1 6       , (10.15) бу ерда μ – суюқлик қовушоқлигининг динамик коэффициенти, МПа·с; V A ва V B – эриган модда ва эритувчининг моляр ҳажмлари; М A ва М B – эриган модда ва эритувчининг моляр массалари; А ва В – эриган модда ва эритувчининг ҳоссаларига боғлиқ бўлган коэффициентлар. Маълум ҳарорат t га тўғри келган газнинг суюқликдаги диффузия коэффициенти D t 20 0 С даги диффузия коэффициенти D 20 билан қуйидаги тахминий боғлиқликка эга: D t = D 20 [1 + в ( t – 20)] . (10.16) Ушбу тенгламадаги ҳарорат таъсирини ҳисобга олувчи коэффициент в қуйидаги эмпирик тенглама орқали аниқланиши мумкин:

в =3 2,0   , (10.17) бу ерда μ – 20 0 С даги суюқлик қовушоқлигининг динамик коэффициенти, МПа·с; ρ – суюқликнинг зичлиги, кг/м 3 . Газнинг бошқа бирор газ таркибида тарқалиш диффузия коэффициенти тахминан 0,1-1,0 см 2 /с; газнинг суюқликка ўтиш диффузия коэффициенти эса 10 4 –10 5 марта кам бўлиб, тахминан 1 см 2 /суткага тенг. Демак, молекуляр диффузия жуда секинлик билан борадиган (айниқса суюқликларда) жараёндир. 4. КОНВЕКЦИЯ ВА МОДДА БЕРИШ Фазаларнинг турбулент оқими шароитида моддаларнинг ҳаракат қилаётган муҳит заррачалари ёрдамида тарқалиши конвектив диффузия деб аталади. Баъзи бир ҳолатларда моддаларнинг турбулент пульсациялари таъсирида тарқалиши турбулент диффузия деб ҳам юритилади. 10.1-расмда кўрсатилган схемага кўра, газ фаза маркази (Ф У ) дан модданинг фазаларни ажратувчи юзага ўтиши ёки фазаларни ажратувчи юзадан модданинг суюқ фаза маркази (Ф Х ) га ўтиши конвектив диффузия (ёки модда бериш жараёни) орқали амалга ошади. Конвектив диффузия концентрация градиенти, муҳитнинг тезлиги ва физик хоссаларига боғлиқ. Конвектив диффузия икки хил бўлади: табиий (ёки эркин) ва мажбурий. Концентрациялар ёки ҳароратлар фарқи таъсирида суюқ муҳитнинг ҳар хил қисмларида зичликлар фарқи пайдо бўлади; бу зичликлар фарқи таъсирида модданинг тарқалиши эркин конвекция дейилади. Ташқи кучлар (насос, аралаштиргич ва бошқалар) таъсирида модданинг суюқлик ёки газ муҳитида тарқалиши мажбурий конвекция деб аталади. Агар тарқалувчи модда Ф У фазадан Ф Х фазага ўтади деб олинса, ҳар бир фазада вақт бирлиги ичида тарқалган модданинг миқдори М модда бериш жараёнининг асосий тенгламаси орқали топилади:

Ф У фазада М = β У F (у – у ч ), (10.18) Ф Х фазада М = β Х F (х ч – х), (10.19) бу ерда (у – у ч ) – модда беришнинг Ф У фазадаги ҳаракатлантирувчи кучи; (х ч – х) – модда беришнинг Ф Х фазадаги ҳаракатлантирувчи кучи; у ва х – ҳар бир фазанинг марказидаги ўртача концентрациялар ёки иш концентрациялари; у ч ва х ч – тегишли фазалар чегарасидаги концентрациялар; F – фазаларни ажратувчи юза; β У , β Х - Ф У ва Ф Х фазаларидаги модда бериш коэффициент лар и. Модда бериш коэффициенти (β У ёки β Х ) вақт бирлиги ичида, жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи бирга тенг бўлганда, юза бирлигидан фазаларни ажратувчи юзадан фазанинг марказига (ёки тескари йўналишда фазанинг марказидан ажратувчи юзага томон) ўтган модданинг массасини билдиради. Модда бериш коэффициенти физик ўзгармас катталик эмас, у фазанинг физик хоссаларига (зичлик, қовушоқлик ва ҳоказо), муҳитнинг гидродинамик режимлари (ламинар ёки турбулент оқим) га, модда алмашиниш ускунасининг конструктив тузилишига ва унинг ўлчамларига боғлиқ бўлган кинетик катталикдир. Шундай қилиб, модда бериш коэффициенти β нинг бир қатор ўзгарувчан омилларга боғлиқлиги сабабли, унинг қийматини ҳисоблаш ёки тажриба йўли билан топиш анча мураккабдир. Тарқалувч и компонент ва ҳаракатлантирувчи куч учун қабул қилинган ўлчов бирликларига кўра β нинг ўлчов бирлиги турлича бўлади (10.1-жадвал). Муҳит ёки оқимдаги молекуляр, турбулент ёки конвектив диффузиялар концентрацияларнинг фарқи бўлганда юз беради, шу сабабдан диффузияларни айрим пайтда концентрация таъсиридаги диффузия деб ҳам юритилади. Бироқ ҳароратларнинг фарқи бўлган шароитда ҳам диффузия рўй бериши мумкин.

10.1-жадвал. Модда бериш коэффициентининг ўлчов бирликлари Ҳаракатлантурувчи кучнинг ифодаланиши Модда бериш коэффициентининг ўлчов бирлиги Ҳажмий концентрация фарқи, кг/м 3 βс     с м Нисбий концентрация фарқи, кг/кг β G     с м кг 2 Моль улушлари фарқи β G      ри мольулушла м кг 2 Газ ёки буғ фазаси учун парциал босим фарқи, Н/м 2 β P     м с Ҳароратларнинг фарқи таъсирида модданинг тарқалишига термодиффузия деб аталади. Масалан, қиздирилган газлар аралашмаси совуқ девор ёнидан ҳаракат қилган пайтда енгил молекулалар термодиффузия таъсирида девор томон силжийди, оғир молекулалар эса иссиқлик манбаи томон ҳаракат қилади. 5. МОДДА АЛМАШИНИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ЎХШАШЛИГИ Модда бериш коэффициенти β нинг қийматини аниқ ҳисоблаш учун ҳаракатланувчи муҳитдаги конвектив диффузиянинг дифференциал тенгламасини гидродинамиканининг Навье-Стокс ва оқимнинг узлуксизлиги тенгламалари билан биргаликда, тегишлича бошланғич ва чегара шартлари асосида, интеграллаш лозим. Бироқ бу тенгламалар тизими амалий жиҳатдан умумий ечимга эга эмас. Шу сабабли асосий тенгламалар тизимини ечмасдан туриб ўхшашлик назариясининг услублари ёрдамида модда ўтказиш жараёнини ифодаловчи ўзгарувчанлик катталиклари ўртасидаги боғлиқликни

ҳосил қилиш мумкин. Бундай боғлиқликни ифодаловчи тенгламалар модда беришнинг умумий ёки критериал тенгламалари деб аталади. Ўхшашлик назарияси услублари ёрдамида бир неча диффузион ўхшашлик мезонлари ҳосил қилинган. Булар жумласига Нуссельт (Nu′), Фурье (Fо′), Пекле (Pe′), Прандтл (Pr′) диффузион ўхшашлик мезонлари киради. Нуссельт диффузион мезони қуйидаги кўринишга эга:D uN   , (10.20) бу ерда β – модда бериш коэффициенти; ℓ – ускунанинг аниқловчи ўлчами; D – молекуляр диффузия коэффициенти. Ўхшаш тизимларнинг ўхшаш нуқталарида Nu′ мезони бир хил қийматга эга бўлади. Бу ўхшашлик мезони фазалар чегарасидаги модда ўтказиш тезлигини ифодалайди. Фурье диффузион мезони қуйидаги катталиклар орқали белгиланади: 2 D oF  , (10.20) бу ерда τ – жараённинг давомийлиги. Фурье мезони нотурғун ҳолдаги модда бериш жараёнларини ифодалайди. Нотурғун ўхшаш тизимларнинг ўхшаш нуқталарида Фурье мезони бир хил қийматга эга. Пекле диффузион мезони қуйидаги кўринишга эга: D w eP   , (10.22) бу ерда w – оқимнинг тезлиги. Пекле мезони ўхшаш тизимларнинг ўхшаш нуқталарида конвектив ва молекуляр диффузиялар орқали ўтаётган модда массаларининг нисбати даражасини ифодалайди. Кўп ҳолларда Pe ′ мезони ўрнига Прандтл диффузион мезони ишлатилади: g D w D w eP         / / Re rP   . (10.23)

Прандтл мезони ўхшаш оқимларнинг ўхшаш нуқталарида суюқлик (газ) нинг физик хоссалари нисбатининг ўзгармаслигини ифодалайди. Газлар учун Pr ′ нинг қиймати 1 га яқин, суюқликлар учун эса Pr ′ ≈ 10 3 . Модда бериш жараёнларининг ўхшашлигини ҳосил қилиш учун гидродинамик ўхшашлик шартлари ҳам бажарилиши керак. Ўхшаш оқимларнинг ўхшаш нуқталарида гидродинамик ўхшашлик мезонлари ҳам бир хил қийматларга эга бўлиши шарт. Гидродинамик ўхшашлик мезонлари қаторига Рейнольдс ( R е), Фруд ( Fr ) ва Галлилей ( G а) мезонлари киради. Модда алмашиниш жараёнлари ўхшаш бўлиши учун геометрик ўхшашлик шартлари ҳам ҳисобга олиниши керак. Геометрик ўхшашлик симплекслар орқали ифода қилинади. Симплекслар (масалан, Г 1 , Г 2 ) тизимининг геометрик ўлчамлари (ℓ 1 , ℓ 2 ) нинг бирор белгиланган ўлчам (масалан, ℓ 0 ) га нисбатлари билан аниқланади. Нуссельт диффузион мезони асосий аниқланиши лозим бўлган мезон бўлиб, унинг бошқа мезонлар ва симплекслар билан боғлиқлиги қуйидаги умумий кўринишга эга: ),,Re,,,( 21 ГГFrePoFfuN   (10.24) ёки ) , , Re,,rP, ( 2 1 Г Г Ga oF f uN    . (10.25) Турғун модда бериш жараёни учун Фурье мезонини тушириб қолдирса бўлади, бунда юқоридаги ифодалар қуйидаги кўринишни олади: ),,Re,,( 21 ГГFrePfuN   (10.26) ёки ) , , Re,,r (P 2 1Г Г Ga f uN   . (10.27) Агар модда бериш жараёнига оғирлик кучларининг таъсири жуда кам бўлса, бунда (10.27) ифодадан Галилей мезони ҳам чиқариб ташланади:

),Re,,r(P 21 ГГfuN   . (10.28) (10.24) – (10.28) ифодалар модда бериш жараёнининг умумий ёки критериал тенгламалари деб аталади. Бу критериал тенгламалар даража кўрсатгичлари билан ҳам ифодаланиши мумкин: q P n m w D A uN                          0 2 0 1          . (10.29) Охирги тенгламага кирган коэффициент А ва даража кўрсатгичлари m , n , p ва q нинг қийматлари тажриба натижаларини қайта ишлаш орқали топилади. Критериал тенгламалардан топилган Nu ′ мезонининг қиймати орқали модда бериш коэффициенти β ни аниқлаш мумкин: β =  D uN  . Модда бериш коэффициентларининг қийматлари орқали модда ўтказиш коэффициенти К топилади. 6. МОДДА ЎТКАЗИШНИНГ ҲАРАКАТЛАНТИРУВЧИ КУЧИ Модда ўтказиш жараёни ҳаракатлантирувчи кучининг қиймати фазалар ҳаракатининг ўзаро йўналишига ва уларнинг ўзаро таъсир (ёки контакт) қилиш усулига боғлиқ. Фазалар ажратувчи юза бўйлаб ҳаракат қилганда уларнинг концентрацияси ўзгаради, натижада ҳаракатлантирувчи кучнинг қиймати ҳам ўзгаради. Шу сабабли модда ўтказишнинг асосий тенгламасига ҳаракатлантирувчи кучнинг ўртача қиймати деган катталик (ΔУ ЎР ёки ΔХ ЎР ) киритилган. Фазалар ҳаракати қарама-қарши бўлган колоннали қурилма учун модда ўтказиш ўртача ҳаракатлантирувчи кучининг қийматини аниқлаймиз (10.2-расм). Модда ўтказиш жараёнини қуйидаги шартлар бўйича боради, деб қабул қиламиз: 1) мувозанат эгри чизиғи маълум у* = ƒ (х); 2) газ ва суюқ фазаларнинг сарфлари ўзгармас ( G = const , L = cons t ), яъни иш чизиғи тўғри

чизиқдан иборат; 3) ускунанинг баландлиги бўйича модда ўтказиш коэффициентлари ўзгармайди (К У = const ; К Х = cons t ). 10.2-расм . Модда ўтказишнинг ҳаракатлантирувчи кучини аниқлашга доир. Газ фазасининг концентрацияси бўйича модда ўтказиш ҳаракатлантирувчи кучининг ўртача логарифмик қиймати қуйидаги тенглама билан топилади: кu ка кu ка б б б б У У У У у у у у у у у у Уўр             lg3,2 ln ) ( ) ( *0 0 * *0 0 * , (10.30) бу ерда у б , у 0 – газ фазадаги бошланғич ва охирги концентрациялар; *бу , *0у – газ фазанинг бошланғич ва охирги концентрацияларига мос келган мувозанат концентрациялар; Δ У ка – ускунанинг биринчи (ёки иккинчи) чеккасидаги концентрацияларнинг катта фарқи; Δ У кu – ускунанинг иккинчи (ёки биринчи) чеккасидаги концентрацияларнинг кичик фарқи. Суюқ фазанинг концентрацияси бўйича модда ўтказишнинг ўртача ҳаракатлантирувчи кучи қуйидагича аниқланади:

кu ка кu ка б б б б ўр Х Х Х Х х х х х х х х х Х             lg3,2 ln ) ( ) ( * 0 *0 * 0 *0 , (10.31) бу ерда х б , х 0 – суюқ фазадаги бошланғич ва охирги концентрациялар; *бх , *0х – суюқ фазанинг бошланғич ва охирги концентрацияларига мос келган мувозанат концентрациялар; Δ Х ка – ускунанинг биринчи (ёки иккинчи) чеккасидаги концентрацияларнинг катта фарқи; Δ Х кu – ускунанинг иккинчи (ёки биринчи) чеккасидаги концентрацияларнинг кичик фарқи. Агар 2    Кu Кa У У бўлса, техник ҳисоблашлар учун модда ўтказишнинг ҳаракатлантирувчи кучи ўртача арифметик қиймат орқали топилади: 2 ku ka ўр У У У     . (10.32) Худди шунга ўхшаш, 2 ku ka ўр Х Х Х     . (10.32 а) Модда алмашиниш жараёнларини ҳисоблаш ишларида ўртача ҳаракатлантирувчи куч билан бир қаторда, ўтказиш бирлигининг сони ва унинг баландлиги тушунчаларидан ҳам фойдаланилади. Ўтказиш бирлигининг сони ва ўртача ҳаракатлантирувчи куч ўртасида қуйидаги маълум боғлиқлик бор: ўр б oy у у y n    0 ; (10.33) ўр б oх х х х n    0 . (10.34) Шундай қилиб, ўтказиш бирлиги сони модда ўтказиш жараёнининг ўртача ҳаракатлантирувчи кучига тескари мутонасибдир. Ўтказиш бирлиги сони ҳаракатлантирувчи куч бирлигига мос келган фаза иш концентрациясининг ўзгаришини белгилайди. Ўтказиш бирлиги сонидан модда алмашиниш ускуналарининг иш баландлигини аниқлаш, айниқса фазаларнинг контакт юзасини топиш қийин бўлган пайтларда фойдаланилади.

Концентрациянинг ўзгариши газ фаза бўйича олинган пайтда ўтказиш бирлигининг баландлиги қуйидаги тенглама бўйича аниқланади: as K G h y oy  , (10.35) a – фазаларнинг ҳажм бирлигига тўғри келган контакт юзаси; S – ускунанинг кўндаланг кесим юзаси. Агар концентрациянинг ўзгариши суюқ фаза бўйича олинса ўтказиш бирлигининг баландлиги: as K L h х oх . (10.36) Ўтказиш бирлигининг баландлиги узунлик бирлиги орқали ўлчанади: [h oy , h ox ] = [м] . Ўтказиш бирлигининг баландлиги битта ўтказиш бирлигига эквивалент бўган ускунанинг баландлигини ифодалайди. Ўтказиш бирлигининг баландлиги модда ўтказиш коэффициентига тескари мутаносибдир. Демак, ускунада модда ўтказиш жараёни қанча тез борса, ўтказиш бирлигининг баландлиги шунча кичик бўлади. Ўтказиш бирлигининг баландлиги кўпинча тажриба йўли билан топилади.

7. ҚАТТИҚ ФАЗАЛИ СИСТЕМАЛАРДА МОДДА ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНИ Нефть ва газни қайта ишлаш технологиясининг айрим модда алмашиниш жараёнлари (адсорбция, қуритиш, кристалланиш) қаттиқ фаза- суюқлик (газ ёки буғ) системаларида боради. Бундай жараёнларнинг ўзига хос алоҳида ҳусусиятлари бор. Ғоваксимон қаттиқ материал ва ҳаракатланувчи суюқлик (газ ёки буғ) фаза ўртасидаги модда ўтказиш жараёни икки босқичдан иборат: 1) тарқалувчи модданинг қаттиқ жисм ғоваклари ичидан фазаларни ажратувчи юза тамон (ёки тескари йўналишда) ички модда бериш (ёки модда ўтказувчанлик) таъсирида силжиши; 2) шу ўтган модданинг суюқлик (газ ёки буғ) муҳитида ташқи модда бериш жараёни ёрдамида тарқалиши. Бошқача айтганда, қаттиқ фазали системалардаги модда ўтказиш жараёни ички ва ташқи диффузиялардан ташкил топган. Мисол тариқасида текис юзали қаттиқ жисмдан суюқлик фазасига модданинг бир ўлчамли оқим билан ўтишини кўриб чиқамиз (10.3-расм). Дастлабки вақт моменти τ 0 да қаттиқ жисм концентрацияси ўзгармас бўлади (С б =const). Модданинг жисм юзасига яқин қатламлардан суюқ фазага ўтиши сабабли қаттиқ жисмда вақт давомида ўзгариб турувчи концентрациялар градиенти dc/dx ҳосил бўлади. Вақтнинг τ 1 , τ 2 , …, τ n моментларида қаттиқ фазанинг марказидаги концентрациялар с 1 , с 2 , …, с n бўлса, фазаларни ажратувчи чегарада эса бу қийматлар камаяди ва с 1r , с 2r , …, с nr га тенг бўлади. Сўнгра тарқалувчи модда чегара қатлам орқали суюқ фазанинг марказига ўтади. Суюқликнинг чегара қатламида концентрациянинг ўзгариши тўғри чизиқ бўйича боради, чунки бу юпқа қатламда жараённинг тезлиги асосан молекуляр диффузияга боғлиқ. Суюқ фазанинг марказида концентрация аста- секин камайиб, мувозанат концентрациясига яқинлаша боради. Бу ерда модданинг тарқалиш тезлиги асосан конвектив диффузияга боғлиқ.

10.3-расмда тарқалувчи модда концентрациясининг ўзгариш эпюри (АВСДЕ) кўрсатилган. τ = ∞ бўлганда қаттиқ фазадаги концентрация мувозанат концентрацияси с* гача камаяди. Қаттиқ жисмдаги концентрация материалнинг ўлчами бўйича ҳам, вақт давомида ҳам ўзгаради: с=ƒ(х); с= φ(τ). Шу сабабли қаттиқ фаза ичида компонент нинг модда ўтказувчанли к таъсирида тарқалиши нотурғун жараён бўлади. Қаттиқ фазадаги модда ўтказувчанлик жараёни молекуляр дуффузия учун Фикнинг биринчи қонуни билан ифодаланади: dn dc F D M M    , (10.37) бу ерда D М – модда ўтказувчанлик коэффиценти. Модда ўтказувчанлик коэффиценти ички диффузия жараёни тезлигини ифода этиб, ҳарорат ўтказувчанлик ёки молекуляр диффузия коэффициентлари каби м 2 /с ҳисобида тажриба йўли билан топилади. 10.3- расм. Қаттиқ фазали системалардаги модда ўтказиш жараёнининг схемаси. Қаттиқ фаза юзасидан суюқлик (газ ёки буғ) муҳитига модда бериш жараёни қуйидаги тенглама билан ифодаланади: М = β F τ (с r – с*) = β F τΔс , (10.38) Фазаларни ажратувчи юза С б С б С 1 r С 2rС 1 С 2 С n С nrС С * τ 0 τ 1 τ 2 τ n τ = ∞ B E С * С xДA

бу ерда β – модда бериш коэффиценти; F – фазаларнинг контакт юзаси; с r – фазалар чегарасидаги концентрация; с* - мувозанат концентрацияси; Δс – концентрация лар айирмаси; τ – жараённинг давомийлиги. (10.37) ва (10.38) тенгламаларнинг ўнг томонларини бир-бирига тенглаштириб, қуйидаги ифодани оламиз: C dn dc DM     . (10.39) Олинган (10.39) тенгламанинг ўнг томонини чап томонига бўлиб ва математик белгиларини ҳисобга олмасдан, ўлчамсиз ўхшашлик мезони ҳосил қиламиз: i DM    . (10.40) Бу ўхшашлик мезони қаттиқ ва суюқлик (газ ёки буғ) фазалари чегарасида тарқалувчи модда ўтиш жараёнининг ўхшашлигини белгилайди ва Био диффузион мезони деб юритилади. Био мезони таркибиги ташқи ва ички диффузия тезликларини белгиловчи коэффициентлар (β ва D М ) нинг нисбати киритилган. Шу сабабли бу мезон қаттиқ фазали системаларда борадиган модда алмашиниш жараёнларини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Био мезонининг сон қиймати кичик бўлганда, модда ўтказиш жараёнининг тезлиги ташқи диффузиянинг тезлиги билан белгиланади. Био мезонининг қиймати катта бўлса, у ҳолда модда ўтказиш тезлиги ички диффузиянинг тезлиги орқали ифодаланади. Қаттиқ фазанинг марказида модда ўтказиш жараёнининг ўхшашлигини ифодалаш учун модда ўтказувчанликнинг дифференциал тенгламасини ўхшашлик назарияси усуллари билан қайта ишлаб, қуйидаги ифодани олиш мумкин:   0 2 F DМ   . (10.41) Фурье мезони ( F 0 ′) қаттиқ фаза ичида тарқалувчи компонентнинг модда ўтказувчанлик йўли билан ўтиш тезлиги ўхшашлигини ифодалайди.

Модда ўтказувчанлик йўли билан модда ўтиш жараёнининг ўхшашлигини тўла ифодалашда геометрик ўхшашлик ҳам ҳисобга олиниши керак. Масалан, модданинг бир ўлчамли оқими учун х/б симплекси ишлатиш мумкин (бу ерда х – қаттиқ жисмдаги берилган нуқтанинг координатаси, б – қаттиқ жисмнинг аниқловчи геометрик ўлчами). Шарсимон қаттиқ жисмлар учун аниқловчи геометрик ўлчам сифатида радиус ишлатилади, чексиз пластиналар учун аниқловчи ўлчам сифатида пластина қалинлигининг ярми олинади. Аниқловчи катталик сифатида концентрацияларнинг ўлчамсиз симплексидан фойдаланилади: *c c c c б r   , бу ерда с – вақтнинг τ момент и учун қаттиқ фазанинг берилган нуқтасидаги концентрация; с б – қаттиқ фазадаги бошланғич концентрация; с r – фазаларни ажратувчи чегарадаги концентрация; с* - суюқ фазадаги мувозанат концентрация си . Шундай қилиб, қаттиқ фазалардаги модда ўтказувчанликнинг (бир ўлчамли оқим учун) умумий тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади: ) , , ( * б x oF iB f c c c c б r      . (10.42) Бу функционал боғлиқлик оддий геометрик жисмлар (чексиз пластина, узлуксиз цилиндр, шар) учун аналитик ечимга эга. Бошқа шаклдаги қаттиқ жисмлар учун (10.42) боғлиқлик асосида қаттиқ жисм ҳажми бўйича ўртача концентрациялар тажриба йўли билан топилади ва тажриба натижалари қайта ишланиб ҳисоблаш тенгламаси чиқарилади. (10.42) тенглама орқали қаттиқ заррачаларнинг вақт бўйича ўртача концентрацияси топилади. Бу қиймат асосида жараённинг кинетик ва унинг самарадорлиги ҳақида тегишли маълумотлар олиш мумкин. 8. МОДДА ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ЖАДАЛЛАШТИРИШ

Модда алмашиниш жараёнларини жадаллаштиришдан кўзланган асосий мақсад тегишли ускуналарнинг самарадорлигини оширишдан иборат. Бунда ускунанинг иш ҳажми бирлигига нисбатан олинган катталикларнинг ўзгариши ҳисобга олинади: тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришнинг кўпайиши; ёнилғи, буғ, хом ашё ва энергия сарфларининг камайиши; ускунани тайёрлаш учун сарфланадиган металлнинг миқдори ва ҳоказо. Бундан ташқари, жадаллаштириш самарадорлигини аниқлашда назорат-ўлчов асбоблари ва автоматлаштириш учун кетган сарфлар, ускунанинг мураккаблиги ва унинг қисмларини тайёрлаш имкониятлари, ускунанинг ишлатиш ва уни бошқариш учун зарур ишчи кучига сарфлар ҳисобга олинади. Модда алмашиниш ускуналарининг ишини жадаллаштириш учун уларда кетадиган жараёнларнинг физик моҳиятини чуқур ўрганиш керак. Модда ўтказишнинг асосий тенгламаси М=КF Δ C τ га кўра, бир фазадан иккинчи фазага ўтган модданинг миқдори М фазаларнинг контакт юзаси F га, модда ўтказиш коэффициенти К га ва ҳаракатлантирувчи куч Δ C га тўғри мутаносиблик равишда боғланган. Шу сабабли ҳар бир аниқ шароит учун жараённи жадаллаштиришнинг энг мақбул усулини ишлатиш мақсадга мувофиқ бўлади. Модда алмашиниш жараёнини жадаллаштиришда фазаларнинг контакт юзасини кўпайтириш катта аҳамиятга эга. Қаттиқ фазали системалар (адсорбция, кристалланиш, қуритиш, экстракциялаш, эритиш) даги фазаларнинг контакт юзасини кўпайтириш учун қаттиқ заррачаларнинг ўлчами кичрайиши билан жараённинг тезлиги кўпаяди. Бироқ заррачанинг ўлчамини жуда ҳам кичрайтириб юбориш ярамайди, чунки бунда ускуна ичидаги гидравлик қаршилик ортиб кетиб, суюқ фазада қаттиқ модда заррачаларининг концентрацияси кўпаяди (натижада суюқ фазани фильтрлаш қийинлашади). Ҳар бир аниқ технологик жараён учун қаттиқ заррачанинг мақбул ўлчамлари тажриба йўли билан топилади. Суюқлик-суюқлик системали жараёнлар (масалан, суюқликларни экстракциялаш) да контакт юзасини кўпайтириш учун фазалардан бири

майда заррачаларга ажратилади. Суюқлик-газ (буғ) системаларидаги жараёнлар (абсорбция, ректификация) нинг контакт юзасини кўпайтириш учун суюқлик ускунага сочилиб берилади, яъни кўпикли ва эмульсия режимлари ҳосил қилинади; бунда қўзғалувчан насадкадан фойдаланилади. Ҳаракатлантирувчи кучни кўпайтириш учун оқимларнинг ҳаракат йўналишини тўғри танлаш керак. Модда алмашиниш жараёнининг тезлигини [J, кг/м 2 ·с] қуйидаги ифода билан топиш мумкин: J=К Δ С. Бу тенгламадан кўриниб турибдики, жараённинг тезлиги ўртача ҳаракатлантирувчи кучга тўғри мутаносиблик билан боғланган. Ҳаракатлантирувчи кучнинг қиймати ускунадаги моддий оқимларнинг режимга, уларнинг йўналиши ва фазаларни аралаштириш усулига боғлиқ. Моддий оқимлар бир-бирига нисбатан идеал равишда қарама-қарши йўналган бўлса (бундай ҳолат идеал сиқиб чиқариш режимига мансуб), ускунада бораётган жараён оқимининг йўналиши (ёки ускунанинг баландлиги) бўйича концентрацияларнинг энг катта градиентига эга бўлади. Бунда модда алмашиниш жараёни ҳаракатлантирувчи кучнинг максимал қиймати билан давом этади. Аммо ҳақиқий ускуналарда қарама-қарши оқимларнинг ҳаракати идеал сиқиб чиқариш режимидан маълум даражада чекланган бўлади, натижада ускунанинг баландлиги бўйича иккала фазанинг концентрациялар градиенти камаяди. Бунда модда алмашиниш жараёнининг ўртача ҳаракатлантирувчи кучи ҳам камаяди. Демак, ҳаракатлантирувчи кучни максимал қийматгача кўпайтириш учун жараённи идеал сиқиб чиқариш ҳолатига яқин режимда олиб бориш мақсадга мувофиқ экан. Модда ўтказиш коэффициенти асосан қуйидаги катталикларга боғлиқ: К = ƒ (β 1 , δ 1 , δ 2 , β 2 …) , (10.43) бу ерда β 1 , β 2 – фазалардаги модда бериш коэффициентлари; δ 1 , δ 2 – ҳар бир фаза томонидаги чегара қатламининг қалинлиги. Жараённи жадаллаштириш учун β 1 ва β 2 нинг қийматларини кўпайтириш, δ 1 ва δ 2 нинг қийматларини эса камайтириш зарур.

Модда бериш коэффициентларини ошириш учун жараённи турбулент режимда олиб бориш керак. Турбулентликни кўпайтириш учун моддий оқимлар тезлигини ошириш ва ҳароратларни кўтариш лозим. Ҳарорат оширилганда қовушоқлик ва сирт таранглик кучи камаяди. Системанинг турбулентлиги ошганда уюрма оқимлар ҳосил бўлади, бу ҳол чегара қатламлар қалинлигининг камайишига ва фазалар контакт юзаларининг янгиланишига олиб келади. Шундай қилиб, оқимдаги турбулент даражасининг ортиши ва фазалар контакт юзаларининг янгиланиши сабабли модда ўтказиш коэффициентининг қиймати орта боради. Бундан ташқари, модда ўтказиш коэффициентининг ортишига қўшимча импульслар ҳам таъсир қилади. Модда алмашиниш жараёнларини жадаллаштириш учун қуйидаги қўшимча импульслардан фойдаланиш мумкин: гетероген системаларда мавҳум қайнаш қатламини қўллаш; электромагнит ва ультратовуш майдонлари таъсиридан фойдаланиш; механик тебранишлар (пульсацион ва вибрацион тебранишлар) ни ишлатиш; ўзгарувчан ҳарорат майдонини ҳосил қилиш ва ҳоказо. 9. МОДДА АЛМАШИНИШ УСКУНАЛАРИНИНГ АСОСИЙ ЎЛЧАМЛАРИНИ АНИҚЛАШ Модда алмашиниш ускуналарини технологик ҳисоблашда уларнинг асосий ўлчамлари (диаметр ва иш баландлиги) аниқланади. Ускунанинг диаметри. Бундай мақсад учун сарф тенгламасидан фойдаланилади: V C = S · W 0 , (10.44) бу ерда V C – тегишли фазанинг ҳажмий сарфи (масалан, абсорбция жараёнида газнинг сарфи, ректификацияда эса буғнинг сарфи ва ҳоказо); W 0 – шу фазанинг мавҳум ёки келтирилган тезлиги (ёки тегишли фазанинг

ускуна тўла кесимига нисбатан олинган тезлиги); S – ускунанинг кўндаланг кесими юзаси. Думалоқ кўндаланг кесимли ускуналарда S =π D 2 /4 бўлгани сабабли: V C = 0 2 4 W D , бундан 0 4 w V D C   . (10.45) Одатда V C берилган бўлади ва ускунанинг диаметри D ни топиш учун тегишли фаза (масалан, газ ёки буғ) нинг мавҳум тезлигини қабул қилиш керак. Тезликни қабул қилишда қуйидаги ҳолат ҳисобга олиниши керак: оқимнинг тезлиги ортиши билан модда ўтказиш коэффициентининг қиймати кўпаяди, бироқ тезлик ортиши билан ускунанинг гидравлик қаршилиги ҳам ортади (натижада жараённи олиб бориш учун зарур бўлган энергия сарфи ортади). Шу сабабли ҳар бир аниқ шароит учун техник-иқтисодий ҳисоблашлар орқали газ ёки буғнинг мақбул тезлиги қабул қилинади. Ускунанинг баландлиги. Модда алмашиниш ускунасининг баландлиги фазалар контакти узлуксиз ёки поғонали бўлишига кўра икки хил усулда аниқланади. Масалан, фазалар узлуксиз контактда бўлган ускуналарнинг баландлиги қуйидаги модда ўтказиш тенгламалари орқали топилади: М = К у a VΔ У ўр (10.46) ёки М = К х a VΔ Х ўр , (10.47) бу ерда F = a V – фазаларнинг контакт юзаси; a - фазаларнинг солиштирма контакт юзаси; V – ускунанинг иш ҳажми. Ускунанинг иш ҳажми: V = S · H (бу ерда Н – ускунанинг иш баландлиги). (10.46) ва (10.47) тенгламалардаги V нинг ўрнига SH ни қўйиб, уларни Н га нисбатан ечсак, қуйидаги ифодаларни оламиз:

ўр у У aS K M H   (10.48) ёки ўр Х Х aS K M H   . (10.49) (10.48) ва (10.49) тенгламалар бўйича Н ни ҳисоблаш учун алоҳида солиштирма контакт юзаси a ва модда ўтказишнинг юза бўйича олинган коэффициенти К У ёки К Х нинг қийматларини ёҳуд шу катталикларнинг солиштирма контакт юзаси билан кўпайтмасидан иборат бўлган модда ўтказишнинг ҳажмий коэффициентлари (К У · a = К У V ёки К Х · a = К УХ ) ни билиш зарур. Айниқса, фазаларнинг контакт юзасини аниқлаш қийин бўлганда К V ни топиш мақсадга мувофиқдир. Ускунанинг иш баландлиги ўтказиш бирлигининг баландлиги ва ўтказиш бирлигининг сони кўпайтмаси билан ҳам топилиши мумкин: H = h o у · n o у (10.50) ёки H = h o х · n o х . (10.51)

Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с. 11. Расчеты основных процессов и аппаратов нефтепереработки. Справочник. Под редакцией Судакова Е.Н. – М. Химия, 1979. – 568 с. 12. Абросимов А.А. Э.К. Экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов. – М.: Барс, 1999. – 732 с. 13. Бакиров Т.М. Перв и чная переработка природных газов. – М.: Химия, 1987. – 256 с.

O'xshashlar

Иссиқлик ўтказиш асослари

Грунтшунослик асослари

Нефтни ҳайдаш асослари

Нефткимёвий жараёнларнинг назарий асослари

Кокслаш асослари. Кокс ишлаб чиқариш усуллари