Spektral usullar - Geologiya - Referatlar

Spektral usullar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122 KB

Ko'chirib olish

Spektral usullar Reja: 1. Tahlilning fizik-kimyoviy usullari va ularning afzalliklari. 2. UF-, IQ- hamda mass-spektraskopiyalarinig ishlash prinsiplari. 3. YAMR-usulining nazariy asoslari. 4. neft va neft mahsulotlarining tuzilishini о‘rganishda YAMR-spektroskopiyasining ahamiyati.

Neft va gaz mahsulotlari tarkibidagi organik moddalarni tahlil qilish maqsadlarda fizik va fizik-kimyoviy xossalaridan foydalanish fizik- kimyoviy tahlil usullariga asoslangan. Fizik-kimyoviy tahlil usullari muhim afzalliklarga (yuqori yeyezgirlikka, natijalarning tez olinishiga) ega va qator kо‘rsatgichlari bо‘yicha klassik usullardan ustunlikka egadir. Fizik- kimyoviy tahlil usullarining yuqori sezgirligi, natijalarning tez olinishi, ularning universalligi, bu usullarni avtomatlashtirish mumkinligi va kо‘pgiia boshqa afzalliklari, ularni halq xо‘jaligida, fan va texnikaning turli sohalarida qullash imkonini beradi. Mahsulot sifatini oshirish va mehnat unumdorligini oshirish kabi muhim masalalarni hal qilishda ham g‘oyat muhim ahamiyatga zga. Shuningdek, bu fizik-kimyoviy usullar kimyo fanining yangi sohasi- kosmik tahliliy kimyoning asosini tashkil etadi. Neft va gaz mahsulotlarini tahlil qilishda hozirgi vaqtda fizik- kimyovny tahlil usullardan optik usullaridan Fotokolorimetrik, Ultrabinafsha (UB). Infrakizil (IQ), spektroskopiya, yadro magnit rezonansi (YAMR) elektronparamagnit rezonansi (EPR). mass-spektrometriY. rentgenostruktura, shuningdek xromatografiyaa usullari keng qо‘llaniladi. Ultrabinafsha spektroskopiya neft va gazdan sintez qilingan organik birikmalarni, shuningdek о‘simlik va hayvonlar organizmidan ajratib olingan yangi tabiiy birikmalarning tuzilishini о‘rganishda boshqa spektroskochо‘kqi usullar kabi katta ahammyatga ega. Moddaning har kanday shu moddaning ultrabinafsha spektrini olish mumkin. Buning uchun amalda moddalarni erituvchi sifatida 95 % li etil spirt, metil spirt, dietilefir, geksan va geptanlar ishlatiladi. UB- spektroskopiya tо‘lqin uzunligi 100-800 mmk bо‘lgan nurlar ta’sirida valent elektronlarning bir orbitaldan ikkinchisiga о‘tishda ular yutadigan nurning tо‘lqin uzunligi va jadalligini о‘lchashga asoslangan. Benzol uchta yutilish chiziqiga ega: A, [USHS ^180 mmk; ye -50000; 200mmk, ye - 70000; 230—260 mmk; ye - 200 (10™ rasm).

180 200 220 240 260 A im rasm. Neftdan olingan benzolning geptandagi UB stktri. Neft va gazni tarkibini о‘rganishda UB-spektroskopiyadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Shulardan ba’zilarini kо‘rib chiqamiz. 1. Ma’lum va noma’lum moddalarning UB-slektrini bir xil sharoitda olib, ayni moddalarning bir xil yoki bir xil emsligi isbotlash mumkin. 2. Molekula ichkda vodorod bog‘lanishlar bog‘ yoki yо‘qligini aniqlashda UB- spektrlardan foydaniladi. Agar vodorod bog‘lar mavjud bо‘lsa, batoxrom siljish kuzatiladi. 3. Yaigi modda 200-800 mmk sohada nur yutsa (tiiiq bо‘lmasa), demak u alkan alkanol alifatik amin va efirlar sinfiga mansub bо‘lmaydi. U holda yangi modda boshqa sinf birikmasi bо‘ladi. UB-spektroskopiyadan foydalanib, dialmashingan benzol hosilalaridagi о‘rinbosarlarning joylanish tartibni aniqlash mumkin. Sis-trans-izomerlarni farq qilishda UB-spektrlar yordam beradi. Trans-izomer odatda sis izomerga nisbatan nurni kо‘prok, yutadi hamda yutilish chiziqsi tо‘lqin uzunligi katta sohatomon siljigan, Shunday qiliib, UB- spektroskopiya funksional guruhlarning о‘zaro munosabatini, jumladan, - S=S-S=S- 9 ~S=S-S^S-, S^S- S^O, S " S -Ag va boshka oralatma bog‘laniishlarini о‘rgatadi. Infraqizil spektroskopiyadan foydalanib, neft va gaz mahsulotlari tarkibidagi moddalar tuzilishini aniqlash uchun quyidagilarni amalga oshirish mumkin. Birinchidan: Neftdan yoki gazdan ajratib olingan noma’lum moddaning IQ – spektrini ma’lum modda spektri bilan taqqoslab, ularning bir xiligini isbotlash,

agar spektrlar bir xil bо‘lmasa-yu, har ikkala moddaning kо‘pgina xususiyatlari bir –biriga yaqin bо‘lsa, bu yangi modda yetarli darajada tozalanmaganligini kо‘rsatadi. Shunday qilib, IQ- spektroskopiya moddalarning tozalik darajasini aniqlashga ham imkon beradi. Ikkinchidan: Turli tip bog‘lari bо‘lgan izomerlar IQ – spektroskopiyadan foydalanib osongina aniqlash mumkin, Masalan SNO formulaga ikki modda etil spirt va dimetil efir muvofiq, keladi. Etil spirtda O-N bog‘, dimetil – efirda esa S- O bor mavjud. Shuningdek spirt spektrida O- N, dimetil efirda esa – O bog‘ning yutilish maksimumi kuzatiladi. Izomerlarni bilib olishga doir yana bir misol keltiramiz. Neftdan olingan aromatik moddalarni aromatik halqalardagi S- N bog‘larning yassi bо‘lmagan tebranishlari 700-800 sm sohada kuzatiladi. Ortodialmashingan benzol hosilalarida esa bu soha 735- 770sm ga muvofiq keladi. Meta – va para- dialmashingan hosilalar muvofiq ravishda 750- 810 sm, 800-860 sm sohalarda maksimumlarga ega. Kо‘rinib turibdiki, dialmashilgan benzal hosilasining IQ – spektrini olish bilan uning qaysi izomer ekanligi tо‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Izomerlarning spektrini etalon namuna bilan taqqoslab kо‘rib, aralashmadagi har bir izomerning nisbiy miqdorini, ham aniqlasa bо‘ladi. Uchi nchi dan. Nom a’ l um m odda m ol ekul asi da qanday gur uhl ar borligi yoki biror molekulada reaksiya natijasida qanday bog‘lar hosil bо‘lgani (yoki yо‘qolgani) IQ-spektrda shu bog‘larning yutilishi m a ks i m um i n i k uz at i s h bi l a n an i q l a na di . M as al an , N- N gur uh metillansa yoki atsetillansa reaksiya mahsuloti spektrida K-N ning y u t i l i s h m a k s i m u m i y о ‘ q o l i b , о ‘ r n i g a M - m e t i l v a N - a t s e t i l guruhlarining tavsifiy chastotalari paydo bо‘ladi. Bundan tashqari, IQ-spektrlardan foydalanib, faqat muayyan guruh tо‘g‘risida emas, balki uning yon guruhlari tо‘g‘risida ham ma’lumot olish mumkin. Ayni guruhning maksimumi uni kanday atom va guruhlar о‘rab turganligiga qarab bir oz о‘zgaradi. Masalan, tо‘yingan aldegid va kegonlarda karbonil guruh 1705- 1725 sm~' da maksimumga ega bо‘lsa, karbonil elektronoakseptor (YE, S1, S=K, > S~O) guruhlar bilan bevosita tutash bо‘lgan hollar (a-taloid yog‘ ketonlar hamda a-dekotonlar)da

yutilish nisbatan yuqori chastotali soha (muvofik, ravishda 1725-1745 sm* 1 , 1710- 1730 sm" 1 ) da ku:zatiladi. Aksincha, karbonil elektronodonor guruhlar (aromatik halqa yoki qо‘shbog‘) bilan bog‘langan hollarda esa, yutilish 20-40 sm" 1 kam chastotali tomon siljiydi. Tо‘rtinchidan: Qaytar organik reaksiyalarni sifat va miqdoriy jihatdan о‘rganishda IQ-spektroskopiyadan foydalaniladi. Buning uchun speyurdagi yutilish jadallikligi alohida komponentlarning yutilish jadallikligi bilan taqqoslanadi. Beshinchidan: IQ-spektroskopiyadan foydalanib, molekulaning konfiguratsiyasi va konformatsiyasi tо‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Masalan, tebranganda S=S bog‘ni ng uzayi shi S - S b o g ‘ n i n g y u t i s h maksimumi bо‘lmaydi, sis-izomerda esa mavjud. Siklogeksanning konformatsiyasini IQ~spekgrlardan foydalanib aniqlash mumkin. Ekvatorial S-X bog‘ aksial bog‘ga nisbatan 1 0-50 sm~' ga katta. Oltinchidan: IQ-spekgroskopiya tadqiqiga yana bir misol keltiramiz. G i d r o k s i l g u r u h n i n g y u t i l i s h m a k s i m u m i 3 5 0 0 - 3 6 5 0 s m " d a kuzatiladi. Gidroksil guruh vodorod bog‘lanish hosil qilgan hollarda yutilish qisqa chastotani soha tomon siljiydi va yutilish maydoni kengayadi. Vodorod bog‘lanishi qancha mustakam bо‘lsa, siljish shuncha kuchli bо‘ladi. 3500- 3650 sm" 1 dagi ensiz yutilish maksimumi odatda bog‘lanishsiz erkin gidroksil guruh uchun xosdir. Agar vodorod bog‘-lanish juda mustahkam bо‘lsa (masalan, xelat birikmalar) siljish 2500-3200 sm"" gacha bо‘lishi mumkin. Yettinchidan: Vir necha bosqichda boradigan kimyoviy reaksiyalarning yо‘nalishini IQ-spektrlari yordamida nazorat qilib turish mumkin. Spektroskop , moddalarni yadromagnit rezonans usulida tekshirishda tekshiralayotgan moddaga kuchli magnit maydoniga tik ravishda klistron (generator) yordamida ma’lum takrorlikda radio tо‘lqin beriladi. Yuqoridagi tenglamaga muvofik, N- ning ma’lum qiymatida tenglamaning о‘ng tamoni V ga teng bо‘ladi, ya’ni tenglama sharti bajariladi, Bunda magnitlangan modda tomonidan radio tо‘lqin (energiya) yutiladi. Bu hol shkalada maksimumlar shaklida namoyon bо‘ladi. Shkala t birligida belgilanib, 1 dan to 10 gacha bо‘lingan bо‘ladi. Shkalaning uzunligi maydon deb

hisoblansa, 1 dan to 5 gacha bо‘lgan masofa kuchsiz va 5 dan 10 gacha bо‘lgan masofa kuchli maydon deb yuritiladi. Kuchsiz maydonda gidroksil ON, karboksil - SOON, aldegid K.-SOON, benzol S 6 N 6 , suv N 2 O dagi protonlar aks etadi. Kuchli maydonda esa metin - SN, metilen - SN 2 va metil SN 3 protonlari aks etadi. Shu bilan birga protonlarga molekuladagi q о ‘shni protonlar va boshqa funksional guruhlar ta’sir etadi, natijada shkalada protonlarning k о ‘rinishi har xil b о ‘ladi. Masalan ajratilgan metil guruh b о ‘lsa, uning uchta protoni shkalada bitta ch о ‘qqili uch protonga teng b о ‘lgan singletga ega b о ‘ladi. Agar metil guruhning yonidagi uglerodda bitta proton b о ‘lsa uning ta’sirida ikkita ch о ‘qqili uch protonga uch protonga teng b о ‘lgan dublet hosil b о ‘ladi. Shunday kilib, YAMR usuli molekuladagi iodorod atomlarining sonini va kanday xolagda joylashganligini yaqqol k о ‘rsatib, birikmaning tuzilishini aniqlashda katta yordam beradi. YAMR— spektometrshshg umumiy kurinishi Lekin ana shu kichik miqdor, energiya (DE) moddaning radio chastotali t о ‘lqin yutishi va uni k о ‘zatish uchun kifoY. Pog‘onalar energiyalarining farqi tashqi maydonning kuchlanganligiga t о ‘g‘ri proporsionaldir. Yadro magnit rezonansini kuzatish uchun modda ampulaga solinib, yuqori kuchlanishli doimiy magnit maydoniga kiritiladi (7.3-rasm). Ampulaga g‘altak о ‘ralgan b о ‘lib, undan radio chastotali о ‘zgaruvchan tok о ‘tkaziladi. Tokning chastotasini generatordan о ‘zgartirib turish mumkin. Ampulaga о ‘ralgan g‘altakdaya о ‘tgan tok о ‘zgaruvchan magnit maydoni hosil qiladi, Energiya modda tomonidan ana shu maydon k о ‘rinishida yutiladi. Generatordan berilayotgan chastota (v) ni oshira borib u n i shunday qiymatga yetkazish mumkinki, bu kiymat (7.9) tenglamani qanoatlantiradi. Ana shu paytda modda energiya yutadi. Odatda bunda rezonans vujudga keldi deyiladi. Modda energiya yutganda zanjirdagi tok kamayib ketadi. Energiya yutilishi tugagandan keyik, zanjirdagi tok asli holiga kaytadi. Endi chastotaning har kanday о‘zgartirilish moddaga ta’sir qilmaydi. Spektrdagi chо‘kki (chо‘kki) signal deyiladi. Chastota ( V ) doimiy qoldirilib, magnit maydoni kuchlanganligi (I 0 ) о‘zgartiriladi. (I 0 ) qiymati (7.9) tenglamani qanoatlantirganda rezonans kuzatiladi.

Hozir 40,60,100 Mgs (megagers 10 6 gers) chastotada ishlaydigan spektrometrlar mavjud. Yadro magnit rezonansi (YAMR)-spektrlar odatda eritmalarda (modda suyuq bо‘lsa, shu holicha) olinadi. Eritmaning konsentratsiyasi 5-20 % atrofida bо‘ladi. Spektr olish uchun zarur bо‘lgan modda miqdori 25-30 mg. Erituvchi sifatida YAMR-spektr bermaydigan (SS1 4 S81) yoki boshqa organik birikmalar (rezonans bermaydigan sohada energiya yutuvchi moddalar (SEXLz- deyteroxloroform) ishlatiladi. Yadro magnit rezonansi (YAMR) - spekgr tо‘rtta kattalik bilan tavsifianadi; 1. Signallar (chо‘qqi) chо‘qqilarning о‘rni. 2. Signallar soni 3. Signallar jadalligi.4. Signallarning ajralib ketishi. Yadro magnit rezonansi speyurlardagi signal (chо‘qqi) chо‘qqilar soni turlicha bо‘ladi. Spektrdagi chо‘qqilar sonini turlicha о‘rab olingan protonlar belgilaydi. Boshqacha aytganda, bir xil tipdagi protonlar bitta chо‘qqi beradi. Masalan, spektrda beshta bо‘lsa, shu modda molekulasidagi vodorod atomlari besh xil deymiz. Bir xil о‘rab olingan protonlar (ya’ni beshta chastotada protonlardir: 3 SN 2 - Sl SN 3 - SN 2 - O- SN 3 SN 3 -SN 2 -SN 2 -Sl A a ь a a c 1) (2) (3) (1) da metil guruhidagi uchta proton (a), metilen guruhidagi ikkita proton (b) ekvivalentdir. Shuningdek, (2) da oltita proton (a, a) о‘zaro ekvivalent va hokazo. Mass-spektrometriya moddani tekshirishning shu modda massasini (kо‘pincha, massaning zaryadga nisbati t/ye ni) va tekshirilayotgan moddadan olinadigan yoki о‘rganilayotgan aralashmada bor bо‘lgan ionlarning nisbiy N 3 a

miqdorini aniqlashga asoslangan usuldir. Bu usulda modda mass-spektral asboblar yordamida tekshiriladi. Mass-spektrometriya usuli bilan molekuladagi funksional guruhlar molekulaning qaysi joyida joylashganligini, ayniqsa, molekulaning tashqarisiga joylashgan yon zanjirlarni aniqlash mumkin. Bu usul bilan neftdan olingan yangi birikmalarning tuzilishini aniqlashda ayniqsa ahamiyatli bо‘lib, tahlil uchun oz miqdorda (1-2 milligramm) modda sarflanadi va qisqa vaqt ichida ma’lumot olinadi. Tekshirilayotgan modda gaz, suyuq qattik bо‘lishidan qatiy nazar, ular past haroratda bug‘ qolatiga о‘tkaziladi. Sо‘ngra elektron oqimi bilan molekulaga kuchli zarba beriladi, natijada molekula elektron chiqarib, musbat zaryadli zarrachaga aylanadi. Bu zarrachalar magnit maydoniga ta’sir etib, kollektor orqali hisobga olinadi. Ma sa l a n, at se t o n m ol ek ul as i g a el ek t r o nl ar oq i m i t a’ si r ettirilganda dastlab u musbat zaryadli zarracha (a) ga aylanadi, sо‘ngra metil radikal chiqib ketib 43 t/ye massasiga ega bо‘lgan zarracha (b) hosil bо‘ladi

Boshkacha aytganda mass-spekgrometriya gaz holagidagi moddani chuqur vakuumda (10 ,10" mm. simob ustunida) elektronlar oqimi bilan bombardimon qilib parchalsh va hosil bо‘lgan ion-«bо‘lak»larni tahlil qilishga asoslangan. Odatda elektronlar oqimi energiyasi 50-70 elektron-volt (ev.) atrofida bо‘ladi. Bu energiya ionlanish energiyasidan va molekuladagi bog‘larni uzish uchun kerakli energiyadan ancha kо‘p. Bombardimon qilayoggan elektronlar ta’sirida moddadan bitta elektron ajralib chiqadi. Bu elektron geteroatomning umumlashmagan juftining yoki q о ‘shbog‘, yoxud aromatik sistemaning bitta elektroni b о ‘lishi mumkin. Natijada molekulyar ion deb ataluvchi kation (M1) hosil b о ‘ladi. Hosil b о ‘lgan ion (M4) ning molekulyar massasi dastlabki organik moddaning molekulyar massasi bilan bir xil b о ‘lishi о ‘z- о ‘zidan tushunarli. Shunday qilib bir vaqtning о ‘zida moddaning molekulyar massasi kam shakllanadi: M e M 2 e o r g a n i k m o d d a m o l e k u l y a r i o n S о ‘ngra hosil b о ‘lgan molekulyar ion (Mt) ning bir qismi, bazan hammasi parchalanady. Ayrim hollarda neytral molekulalar xam hosil b о ‘lishi mumkin. Qizig‘i shundaki, ionlar, asosan, musbat bir zaryadlidir. Kamdan-kam hollarda musbat ikki va manfiy zaryadli b о ‘lishi kuzatiladi. Elektronlar chuqur vakuumda bombardimon qilingani uchun ionlar kam hosil b о ‘ladi. Bu esa, о ‘z navbatida spektrning murakkablashib ketmasligi ta’minlaydi. Tahlil qilinadigan moddaning juda kam miqdori (1mg va hatgo 10"l mg) mass-spektrometriyani fizik usullar ichida oldingi о ‘rinlardan biriga q о ‘yadi. Ba’zan molekulyar ion (M) maksimal jadallikga ega bо‘ladi. Abssissa uchining о‘ng tomonidan eng chetki chо‘qqi molokulyar ionga muvofiq keladi deb qarash mumkin edi. Kо‘p hollarda haqiqatdan ham shunday. Lekin goho chetlanish kuzatiladi. Molekulyar ion spektrda umuman bо‘lmasligi ham mumkin, ya’ni u tо‘la fragmentlanishga uchragan. Ba’zan spektrda (M+1), (M+2) kabi ionlar ham ishtirok etadi. Ularning hosil bо‘lishiga sabab izotoplardir. Masalan, benzol spektrida S 6 N 6 + formulaga

mos keluvchi molekulyar ion (M t ; t/ye 78) bilan birgalikda M +1 (t/ye 79) va M+2(t/ye 80) chо‘qqilar ham mavjud. Birinchisi (t/ye S 5 13 S 2 Nb 4 va S 6 N 5 O + , ikkinchisi esa( t/ye 80) S 4 13 S 2 Nb + , S 13 5 SN 5 O + , va SbNL*, ionlar hisobiga vujudga keladi. Lekin birikmalarga og‘ir izotop ( S ,V) lar miqdori kam bо‘lgani uchun M+1 va M+2 chо‘qqilar jadallikligi kam bо‘ladi. Benzoldagi chо‘qqilar jadallikligi kam bо‘ladi. Benzoldagi bu chо‘qqilar jadallikligi muvofiq ravishda 6,58 va 0,18 % ga teng. Og‘ir izotopning molekuladagi miqdori qancha kо‘p bо‘lasa, M+1 va M+2 ionlarning jadallikligi shuncha yuqori bо‘ladi. Savol tug‘iladi: mass-spektrda M+1, M+2, M+3 ionlar bо‘lsa, molekulyar ionni qanday aniqlash mumkin. Spektr oxiridagi chо‘qqilar (maksimumlar) ichida molekulyar ionni bilib olish qiyin emas. Odatda nisbatan jadallikligi yuqori bо‘lgan chо‘qqi M+ ga muvofiq keladi. M+1 va M+2 chо‘qqilarni hosil qiluvchi og‘ir izotoplarning nisbiy miqdori kam bо‘lgani uchun M+1 va Mn-2 chо‘qqilarning jadallikligi deyarli barcha hollarda juda past bо‘ladi (xlor va brom almashingan birikmalar bundan mustasno).

O'xshashlar

Geoaxborotlar tizimlarida masofadan turib zondlash haqida umumiy ma’lumotlar

Spodumen, gausmonit, braunit minerallar

Geoxronologiya va geologik yosh haqida ma'lumot

Xromatografik analizning mohiyati

Gоrizоntаl kоn lаhimlаrining ko’ndаlаng kesim yuzаsi vа shаkli