logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geologiya
  4. Petrografiya asoslari

Petrografiya asoslari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

285 KB
Ko'chirib olish
Petrografiya asoslari Reja: 1. Petrografiya, petrografiyani tekshirish usullari haqida tushuncha 2. Tog` jinslari haqida umumiy ma’lumot 3. Magmatik tog` jinslari va ularning qurilish xossalari 4. CHo`kindi tog` jinslari va ularning qurilish xossalari Tayanch so`z va iboralar: petrografiya, tog` jinslari, optik usullar, kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar, kristaloptika moddalar, izatrop moddalar, anizatrop moddalar, magmatic tog` jinslar, cho`kindi tog` jinslar, metamorfik tog` jinslar, vulqon hodisalari, batolitlar. Petrografiya, petrografiyani tekshirish usullari haqida tushuncha Tog` jinslarini tekshirish katta nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. Petrografiya, umuman, butun yer po`stidagi yoki uning ayrim qismlaridagi tog` jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkibini hamda kelib chiqishini o`rganadi. Binobari, petrografiya biron bir xududning geologik tarixini to`g`ri tasavvur qilishga ilgari topilgan foydali qazilmalarni to`g`ri baholash va yangi qazilmalarni qidirib topishga yordam beradi, undan tashqari, tog` jinslarini qurilish hom ashyolari sifatida ishlatish usullsrini va turlarini to`g`ri tanlashga yordam beradi. To`g` jinslari xilma xil va murakkab bo`lganlaigi uchun ularning xususiyati va tarkibi xar xil. Bu tog` jinslarining tekshirish usullsri ham turlicha. Ular 3ta yirik guruhga bo`linadi: 1. Optik usullari- bu guruhda kiritsalloptika, imyersiya, fedyerov stolchasi bilan tekshirish usullarini o`z ichiga oladi. Bu usullari minerallarning optika hususiyatlarini mahsus optika asboblari, umuman polyarizastion mikroskop bilan tekshirishga asoslangan. 2. Kimyoviy va fizik-kimyoviy usullari - bu usulda tog` jinslarni va ularni tashkil etgan ayrim minerallarning tarkibini mukammal o`rganish va ularni vujudga kelishini fizik-kimyoviy qonunlar nuqtqiy nazaridan talqin etadi va ular quyidagicha: a) petrokimyo usuli b) mineralogik, geokimyoviy tekshirish usuli c) ekspyeriment tajriba usuli Bularning ichida ekspyerement ya’ni tajriba ishlari alhida o`rin tutudi, olimlar katta bosim ostida va yuqori temperaturada tajriba o`tkazib, sun’iy yo`llar bilan turli minerallar va tog` jinslarining birikmasini hosil qiladilar. Bu ishlarning barchasi tog` jinslarining paydo bo`lishini aniqlashga yordam beradi. Eng muhimi tog` jinslarining qurilish san’atiga yaroqli yoki yaroqsizligini, texnika protseslariga aloqasini bilish uchun turli aparatlar yordamida, ularning zichligi, elektr issiqlik hamda seysmik to`lqinlarini o`tkazuvchanligi kabi hususiyatlarini o`rganadi. 3. Dalada o`tkaziiladigan tekshirishlar. Bu usulda tog` jinslarining ma’lum maydonga tarqalishi, ularning tabiatda tutgan o`rni va shakli bir biriga bo`lgan munosabati aniqlanadi. Dalada o`tkaziiladigan tekshirishlar kesmalar hamda turli to`g jinslarining diqqatiga sazovar qismlarini maxsus haritalar tuzish fatosuratlar olish yoki rasmini chizish bilan qayd etiladi. Shuningdek, shliflar yasash, analizlar qilosh uchun kerak bo`lgan miqdorda toshlardan namunalar olinadi.Kristaloptika, izatrop va anizatrop moddalar haqida tushuncha.Petrografiyaning tekshirish usullaridan biri optik usuldir. Optika usuli o`zining mukammal va osonligi jihatidan bazi kristllangan jins va minerallarni o`rganishda birdan bir usuldir. Bu usulda minerallarning optik hususiyatlari, polyarisaztion mikroskop yordamida aniqlanadi. Minerallarning optik ko`rsatkichlari ularning Kristal, shakllari, tarkibi va simmetriya qonuniyatlariga bog`liq bo`lganligi uchun kristaloptika usuli deyiladi. Kiristaloptika usuli yordamida kiristal tuzilishga ega bo`lgan minerallardan nur tolqinlarining o`tish hodisalari o`rganiladi. Kiristalooptika asosan nurni va unung turli sharoitda tarqalishini kuzatish orqali olib boriladi. Hozirgi zamon fiziklari tassavurucha nur elektromagnit to`lqinlarini organuvchi fanning bir qismidir. Elektromagnit to`lqinlari elektr\E-E1\ va magnit\M-M1\ tolqinlaridan iborat. Bu to`lqinlar bir biriga va shu bilan birga yorug`lik enyergiyasi nurning tarqalish yo`nalishiga perpendikulardir. Xuddi mana shu yorug`lik enyergiyasi tarqaladigan yo`nalish nur deb ataladi. Minerallarning to`g`ri aniqlashda ularning nur sindirish ko`rsatkichi muhim ko`rsatkichlardan biri xisoblanadi. Yorug`lik 2 xil bo`ladi: 1. Oddiy nur- bu yorug`lik to`lqinlari yo`nalish chizig`iga doim pyerpendikulyar bo`lgan holda, uning har xil kesmasida tebranib boradi. 2. Polyarisaztiyalangan nur- yorug`lik faqat bir tekisdagina tebranib boruvchi to`lqinlardan iborat bo`ladi, ya’ni to`lqinlarning faqat bir tekislikdagina tebranuvchi qismi qolib boshqa tomondagilarni esa biror jism yoki muhitda yutilgan ya’ni polyarizastiyalashgan boladi. Polyarizastiyalangan nur quyidagi shartlarga javob berishi kerak. 1. yorug`lik manbaining bitta bo`lishi 2. bir tekislikda tebranishi 3. bir yo`nalishda bo`lishi, bir xil to`lqin uzunligiga ega bo`lishi kerak. Yer po`stida uchraydigan minerallar optik hususiyatlarga ko`ra 2 asosiy katta guruhga bo`linadi; 1. optik izotrop guruh. 2. optik anizatrop guruh Optik izatrop guruhga kub, singoniyali minerallar va amorf moddlar kiradi. Ularning tuzilishi, xususan optik xususiyatlari (nur tarqalish tezligi va sinash ko`rsatkichi) hamma yo`nalishida bir xildir. Kub singoniyali izatrop minerallardan flyuorid, granit, shpinel va boshqalarni amorf moddalarga esa sun’iy shisha va vulqon shishasi, apal, kaxrabo, (yantar) smola kabilarni ko`rsatish mumkin. Izotrop jisimlarning zichligi hamma yo`nalishda bir xil. Bunday hususiyat jisimlarning xossalarining belgilash va boholashda katta ahamiyatga ega. Optik aniztrop jismlarda bu xususiyatlar butunlay boshqacha. Bu guruhga geksogonal, tetragonal, rombik, monoklin va tiriklin singoniyali minerallar kiradi. Minerallarning xossalarining belgilash va boholashda ularning optic xususiyatlarining ahamiyati kattadir. Bu hususiyatlar minerallarni tashkil qilgan tog` jinslarining xossasi va xususiyatlariga to`g`ridan to`g`ri ta’sir qiladi. Shuning uchun tog` jinslarini o`rganishda minerallarning optik xusuyatlarini baholash alohida ahamiyatga ega. Tog` jinslari haqida umumiy ma’lumot Yer qobig`ining qalin qatlamlarini hosil etgan bir yoki bir necha mineraldan tashkil topgan tabiiy birikmalari tog` jinslari deb yuritiladi. Bir xil minerallardan tashkil topgan tog` jinslari monominerallar deb ataladi. Masalan qumtosh faqatgina qumdan iborat. Tabiatdagi keng tarqalgan tog` jinslari polimineralli (ko`p mineralli) bo`lib, masalan, granit tog` jinsi tarkibiga dala shpati, slyuda, kvarts minerallari kiradi. Tog` jinslari yerning ichki qismida va sirtida bo`lib turadigan turli geologik jarayonlar mahsulidir. Tog` jinslari hosil bo`lish sharoitiga ko`ra uch turga bo`linadi: magmatik, cho`kindi va metamorfik jinslar bo`lib, bular ham o`z navbatida guruhchalarga bo`linadi. Magmatik (otqindi) tog` jinslari-magmaning-silikatli suyuq qizigan yeritmani yer bag`rida yoki yuzasiga chiqib qotib qolishidan hosil bo`ladi. Boshqa tog` jinslarining hammasi magmatik tog` jinslaridan turli yo`llar bilan hosil bo`ladi. CHo`kindi jinslarni shakllanishiga quruqlikda va suv havzalarida sodir bo`lgan kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlar sabab bo`ladi. Metamorfik (shakli o`zgargan) jinslar esa magmatik, cho`kindi jinslarning yuqori harorat va bosim ta’sirida o`zgarishidan hosil bo`lgan. Yer qobig`ida magmatik tog` jinslari eng ko`p tarqalgan (95%)bo`lib, cho`kindi va metamorfik jinslar esa 5% tashkil etadi. Tog` jinslari hosil bo`lish sharoitiga qarab bir-biridan mineral tarkibi, strukturasi (tuzilishi) va teksturasi bilan farq qiladi. Struktura deganda mineral agregatlarining o`lchamlari, soni, shakli va tog` jinsining ichki tuzilishi tushuniladi. Tog` jinslarining strukturasi uch hil ko`rinishda bo`ladi: kristalli, nokristalli va aralash strukturali. Kristall ko`rinishidagi struktura tog` jinsi va uni tashkil etgan mineralning bir vaqtning o`zida hosil bo`lishida namoyon bo`ladi. Bu kristalli ko`rinish magmatik, metamorfik va ba’zi bir cho`kindi tog` jinslari uchun haraktyerlidir. Nokristall strukturali tog` jinslari ichida-parchalangan (jinsni boshqa tog` jinsi parchalari, komponentlari tashkil etadi) va organogen (turli organizmlar skeletlari qoldiqlari) strukturali tuzilish ko`zga tashlanib turadi. SHuningdek, aralash strukturali: masalan, porfirli- yashirin kristalli massali alohida minerallarning joylashuvini haraktyerlovchi, organogenli parchali (nokristal), jinslarning parchalari, organik qoldiqlar va boshqalardan tuzilganligi bilan haraktyerlanadi. Kristallarning o`lchamiga ko`ra: yirik donador struktura-kristallarning diametri 5 mm dan katta, o`rta donador struktura 5-1 mm, mayda donador struktura 1 mm dan kichik va turli donali strukturalar bo`ladi. Donalar o`zaro joylashuvi bo`yicha bir jinsli donador, tartibsiz yoki tartibli joylashgan donalarga bo`linadi. Tekstura yirik hajmdagi tog` jinsining tuzilishini, yotish xususiyatini, jins tashkil etgan minerallarning o`zaro joylashuvini ko`rsatadi. Tog` jinslarining yotish shakli bo`yicha zich (massivli) va g`ovakli strukturalarga bo`linadi. Massivli (zalvorli) tekstura-turli sharoitda hosil bo`lgan kristalli jinslar uchun, g`ovakli tekstura-nokristal cho`kindi jinslar va ba’zi bir effuziv (oqma) jinslar uchun haraktyerlidir. Minerallarning fazoviy joylashishiga qarab bir jinsli va bir jinsli bo`lmagan tekstura bo`ladi. Bir jinsli tekstura-strukturaning, tarkibning va rangning butun jins bo`yicha bir xil bo`lishligidir. Bir jinsli bo`lmagan teksturada esa-bu ko`rsatgichlar turli xil ko`rinishda bo`ladi. Gneysli tekstura ma’lum yo`nalishda bir-biriga parallel bo`lgan har hil rangli yo`l yo`l ko`rinishda bo`lsa, flyuidal teksturada minerallarning yeritma yoki toshqinlar izi tomon cho`zilgan shaklda va shuningdek rangli minerallari xol xol bo`lib, bir tekis joylashmagan taksit teksturalar bo`lishi mumkin. Magmatik tog` jinslari va ularning qurilish xossalari Yer bag`ridan qaynoq moddalarning gaz, suyuq yoki qattiq holda yer ustiga ko`tarilib chiqish jarayoni vulqon hodisalari deb ataladi. Yer ichidan chiqkan hamirsimon, suyuqlangan qumtuproqga to`yingan qattiq mahsulotlar, hamda suv bug`lari otilib chiqqan joylarda vulqon mahsuloti magma hosil bo`ladi. Qizigan magma yer qobig`idagi yoriqlar orqali yuqoriga ko`tarilib borib, uning ichida qotib qoladi va intruziv (chuqurlik) jinslarini hosil qiladi (1- rasm). Magmaning yer yuziga otilib chiqib qotib qolgan turlari effuziv (oqma) jinslar deb ataladi. Lekin yer po`sti magmaning yer ustiga yaqin ko`tarilishiga va yer yuziga otilib chiqishiga hamma vaqt ham imkon beravyermaydi. Magma, ko`pincha yer po`stining chuqur qismlarini suyultirib, yoki boshqacha aytganda, litosferaning chuqur qavatlari orasida qolib, batolitlar deb ataluvchi gigant massalar to`plamini hosil qiladi (2-rasm). Batolitlar yaxshi kristallangan tog` jinslaridan iborat bo`lib, odatda, katta chuqurliklarda yotadi. Ammo tog` jinslari yemirilib, ustlari ochilib qolganda yer yuzasiga chiqadi. Bu hol ko`pincha, tog`lik xududlarda ro`y beradi. Magma ba’zan, yer ustiga yaqinlashib kelsa ham, lekin uning oxirgi qatlamlarini yorib chiqishga kuchi yetmaydi, ammo bu qatlamlarning yuqoriroq ko`tarilishidan hosil bo`lgan bo`shliqni o`z massasi bilan to`latadi. Qatlamlar orasiga kirib qolgan bunday massa, odatda, yuqori qatlamlarni gumbaz shaklida yuqoriga ko`taradi, gazda pishirilgan to`rtqirrali non shaklli to`plamlarni hosil qiladi. Magmaning yer ustiga chiqmasdan, balki yer qatlamlarini orasiga kirib, yuqoridagi shaklda qotgan xili lakkolit (3-rasm) deb ataladi. Yer bag`ridan ko`tarilgan magma, ko`pincha, tog` jinslaridagi darzlarni to`ldiradi va magmatik tomirlar (shtoka) deb ataladigan plitasimon to`plamlarni hosil qiladi. Agar parallel ustki to`g`ri chiziq tarzida qotsa, daykalar deb ataladi. Unday qilib, magma litosferaga kirib, ammo yer ustiga chiqa olmasdan, ma’lum chuqurliklarda batolitlar, lakkolitlar, shtoka, dayka hosil qilishi yoki yer ustiga otilib chiqib, lava oqimi holida to`planishi mumkin. Intruziv jinslar yer bag`rida turli chuqurliklarda bosim ostida asta-sekin bir tekisda sovishi hisobiga kristallari donador yoki yirik bo`ladi. Ana shu sabablarga ko`ra ham to`la kristallanib ulgurgan bu jinslar zich, zalvorli, g`ovakligi juda kichik bo`ladi. Effuziv tog` jinslari magmaning yer ustiga otilib chiqib tarkibida gaz, suv bug`lari mavjudligi va tez sovishi oqibatida to`la kristallanib ulgurmaydi va bu jinslar o`ziga xos bo`lgan kristalli, mayda kristalli, porfirli va amorfli (shishasimon) tuzilishga ega bo`ladi. Vulqon katta kuch, shiddat bilan atmosferaga yorib chiqar ekan o`zi bilan magmaning changlari (kullar, qumlar) shuningdek yirik sovib ulgurgan magma bo`laklari-lapilla va vulqon bombalarini ilashtirib oladi. Sementlashib birikib qolgan bu tog` jinslari suv havzalari, yon bag`irliklarda cho`kindi matyeriallar bilan birikib vulqon tuflari va brekchiyalarini hosil qiladi. Magmatik tog` jinslarini mineralogik tarkibini ko`zdan kechirilganda ularning 90% silikatlardan, dala shpatlaridan, kvarts, amfibolalar, piroksenlar, olivin, slyudalardan tuzilganligini ko`ramiz. Tarkibidagi qumtuproq miqdoriga ko`ra ular 4-guruhga bo`linadi: Nordon, o`rtacha nordon, asosli va ul’tra asoslidir. 1-jadvalda eng ko`p uchraydigan intruziv (chuqurlik) jinslari va effuziv jinslari keltirilgan. Nordon jinslarda asosiy jins tashkil etuvchi minerallardan; kaliyli dala shpatlari (60% ga yaqin) va kvarts (30-35%) sanaladi. Tarkibi bo`yicha qumtuproq guruhlarga bo`linishi amaliy ahamiyatga egadir. SiO 2 miqdori kamayib borgan sari, ya’ni granitlardan gabbroidlarga yoki porfirlardan diabazlarga o`tish sifatiga qarab zichlik, mustahkamlik, zarbiy qovushqoqlik ortib boradi, jinslarning yerish harorati kamayadi, rangi esa qoramtir tus oladi. Turli inshootlarni loyihalashda va qurishda magmatik tog` jinslaridan juda keng foydalaniladi. Ularning ustiga inshootlar qurishda, ularni muhandislik- geologik nuqtai nazardan baholashda esa bu jinslarning mineralogik tarkibi, strukturasini, teksturasini, darzlarning haraktyerini va nurashga uchraganligini hisobga olish zarur. Bulardan tashqari ularni fizik-mexanik hossalarini o`rganish ham katta ahamiyatga egadir. Granitlar va ularga yaqin turadigan oraliq jinslar (granitoidlar) kvarts, dala shpatlari slyuda ba’zan shox aldamchisi yoki avgitdan tuzilgan bo`ladi. Jinsning rangi kul rangdan qizil tusgacha o`zgarib, dala shpatining rangiga qarab o`zgaradi. Granit yuqori zichlik va mustahkamligiga ega bo`lishiga qaramasdan u ancha mo`rtdir, chunki uning cho`zilishga bo`lgan mustahkamlikka, siqilishga nisbatan mustahkamligiga qaraganda 40…60 marta kichikdir. Granitning suv shimuvchanligi 1% dan kichik, sovuqqa chidamliligi 200 tsikldan yuqori, bo`lib kam yeyiluvchan, yuqori issiqlik o`tkazuvchanlikka ega. Granitga ishlov berish oson. Granitlarni binolarning old qismlarini, gidrotexnik inshootlarini qoplash uchun, pollar uchun plitkalar, zinalar pog`onalariga tyerish uchun, shuningdek betonga to`ldirgich sifatida, tosh tyerishda ishlatiladi Sienit granitdan farqli o`laroq tarkibida kvarts bo`lmaydi, asosan dala shpatlari va to`q rangli minerallardan tashkil topgan (15% gacha). Tashqi ko`rinishdan granitga o`xshab ketadi. Unda o`rta donali struktura mujassamlangan bo`lib, rangi qoramtirroq. Xossalari granitga yaqin turadi, lekin turg`unligi nurashga bo`shroq va osongina ishlov berish mumkin. Diorit 3/4 qismi dala shpatlaridan iborat va 25% gacha to`q rangli minerallardan tarkib topgan. Diorit mayda va o`rta donali tuzilishga, kul rangli yashil va to`q yashil rangli jinsdir. Qurilish xossalari jihatidan u granitlardan bo`sh kelmaydi, yuqori zarbiy qovushqoqliqqa ega. Ko`pincha dioritdan koshinlash maqsadida va yo`l qurilishida ishlatiladi. Gabbro asosan dala shpati (50% gacha) va to`q rangli minerallardan-avgit, shox aldamchisi, olivindan tashkil topgan. Gabbro yashirin kristalli bo`lib, rangi och qoramtirdan qora ranggacha bo`ladi. Ohak natriyli plagioklazlar labradordan tashkil topgan gabbro-labrodorit deb ataladi. Gabbro donador ko`rinishdagi buyum sifatida qoplama, yo`lga tyerishda, betonga to`ldirgich sifatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Porfirlar kimyoviy tarkibi bo`yicha granitlarga yaqini (kvartsli porfir), sienitlarga yaqin turgani (kvartssiz porfir), dioritlarga yaqini-porfirit deyilib, porfirli strukturalarga ega. Tuzilish bir jinsli bo`lmaganligidan nurashga qarshi turg`un emas, yeyilishga kam chidaydi. Boshqa xossalari jihatidan chuqurlik jinslariga yaqin turadi. Traxit oqib chiqqan tog` jinsi bo`lib, tarkibi xuddi sienitga o`xshaydi, lekin yer yuzasiga chiqib qotganligi sababli g`ovakli tuzilishga egadir. Traxitdan qurilishda devor matyeriali sifatida, shuningdek beton tayyorlashda chaqilgan tosh (sheben’) ko`rinishida ishlatiladi. Traxitning boshqacha ko`rinishi-beshtaunit deb atalib, kislotaga chidamli betonlarni tayyorlashda shag`al ko`rinishida ishlatiladi. Andezit dioritga o`xshash bo`lsada, undan porfirli ko`rinish bilan farq qiladi. Zich tuzilishga ega bo`lgan andezit toshidan kislotaga chidamli plita va kislotaga chidamli beton tayyorlash uchun tosh ko`rinishida ishlatiladi. Diabaz mineral tarkibi bo`yicha gabbrolarga o`xshab ketadi. Rangi esa to`q yashildan qora ranggacha bo`ladi. Strukturasi turli yiriklikdagi donali, kristall, va ba’zan porfirli tuzilishga ega bo`ladi. Diabazlarning, ayniqsa mayda donali diabazlar yuqori mustahkamlikka ega bo`lib, 450 MPa gacha yetib boradi. U yuqori zarbiy qovushqoqlikka ega, kam yeyiladi. Singanda muntazam shakllar bo`yicha ajraladi. Diabazdan yo`l qurilish ishlarida, masalan yo`llarga yotqizish uchun, yo`llar chetlariga tyeriladigan tosh ko`rinishida, betonga qo`shiladigan chaqiq tosh ko`rinishida va ba’zan esa qoplama matyerial sifatida ham ishlatish mumkin. Diabazdan quyma tosh ishlarida xom ashyo sifatida, kislotaga chidamli buyumlar tayyorlashda foydalanish mumkin. Bazal’t (diabazga o`xshab, gabbro analogi) shishasimon yoki yashirin kristalli, ba’zan esa porfir tuzilishli, zich, og`ir tog` jinsidir. Bazal’t kul rangdan toki qora ranggacha bo`lib, yuqori mustahkamlikka ega (500 MPa). Bazal’tning porfir strukturali bo`lishligi, magmaning sovishi paytida hosil bo`lgan yoriqlar va g`ovaklar tufayli, bazal’tning mustahkamligi 100 MPa gacha kamayishi mumkin. Bazal’tlarning yuqori mustahkamligi va mo`rtligi ularga ishlov berishni qiyinlashtiradi. Bazal’t ko`prik ustunlari, poydevorlar, yo`lkalar, katta ko`chalar qurish uchun va tosh yo`llarga yotqizish uchun ajoyib matyerial hisoblanadi. Bazal’tdan shuningdek betonga qo`shiladigan chaqiqtosh sifatida, kislotaga chidamli matyerial ko`rinishida, quyma tosh ishlarida, mineral paxta ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bazal’tning kamchiligi shundaki, u o`tga chidamli emas, katta yo`llarga yotqizilgan bazal’t toshlari, vaqt o`tishi bilan juda silliq bo`lib qoladi. Vulqon mahsulotlari bo`lmish, kukunsimon (1 mm gacha) zarralarni-vulqon kullari, 5 mm kattalikkacha bo`lganlarini esa, vulqon qumlari deyilib, 5 mm dan 30 mm gacha bo`lganlari-pemzalar deb ataladi. Bu jinslar g`ovak tuzilishga ega bo`lib zichligi unchalik yuqori bo`lmasdan, issiqlik o`tkazuvchanligi kichik bo`lib, siqilishga bo`lgan mustahkamligi 2...3 MPa ni tashkil etadi. Pemza va pemza qumlarini yengil betonlarga to`ldirgich sifatida, issiqdan va tovushdan himoya qiladigan matyeriallar ishlab chiqarishda va buyumlarni jilvirlash matyeriali sifatida ishlatiladi. Bu tog` jinslari amorf ko`rinishidagi qumtuproq va vulqon shishasidan tuzilgani bois, ulardan mineral bog`lovchi moddalar tarkibiga faol qo`shimchalar sifatida qo`shish mumkin. Vulqon tuflari vulqon qumlarini tabiiy tsementlanishi, so`ngra zichlanishi tufayli hosil bo`ladi. Ko`p zichlangan vulqon tuflariga trasslar kiradi. Qaynab, qizib turgan suyuq lava tarkibiga anchagina miqdorda vulqon kullari va qumlari aralashib, tufalova deb ataluvchi jinsni tashkil etadi. Ko`pchilik vulqon tuflari va tufli lavalar g`ovakli tuzilishga ega, ularning mustahkamligi yuqori bo`lmasdan, issiqlik o`tkazuvchanligi kichik bo`ladi. Rang-barang ko`rinishdagi bu jinslarga jilo berish osondir. Qurilishda tuflar devorga qirqib tayyorlangan tekis tosh, xarsang tosh sifatida devorga qoplanadigan plitalar ko`rinishida, maydalagichda yanchilib, siniqlari yengil betonga to`ldirgich sifatida aralashtiriladi. CHo`kindi tog` jinslari va ularning qurilish xossalari CHo`kindi tog` jinslari turi Umumiy belgilari. CHo`kindi tog` jinslari nurash tufayli hosil bo`lgan zarra va zarrachalar to`plamidir. Ular suv va shamol ta’sirida yer yuzasida dengiz, ko`l, daryolarda to`planadi; o`simlik hamda hayvonot olamining qoldiqlaridan ham hosil bo`ladi. Litosfera tarkibida cho`kindi jinslari 5% ni tashkil etsada, u yerning quruqlik yuzasini 75% ni qoplagan. CHo`kindi tog` jinslarinig ko`p qismi o`zining g`ovakliligi va qatlam-qatlam bo`lishi, tarkibida hayvon hamda o`simliklarning qoldiqlarining bo`lishi, yopishqoqligi, ba’zi birlari esa suv ta’sirida cho`kish singari xususiyatlari bilan boshqa tog` jinslaridan farq qiladi. CHo`kindi tog` jinslari hosil bo`lish sharoitiga ko`ra 3 guruhga bo`linadi. Mexanikaviy (parchalangan), kimyoviy cho`kindi va organogen yotqiziqlar. Mexanikaviy cho`kindi jinslar (bo`shoq va tsementlashgan) metamorfik, magmatik yoki cho`kindi tog` jinslarini nurashi natijasida (suv, shamol, haroratlar o`zgarishi, muzlab-yerishlar va boshqa atmosfera omillari ta’sirida) hosil bo`lgan turlicha kattalikdagi zarrachalar yig`indisidan iborat. CHo`kindi tog` jinslari zarralarining katta-kichikligiga va ularning bog`langan bog`lanmaganligiga qarab, zarrachalari bog`lanmagan va zarrachalari bog`langan chaqiq cho`kindi tog` jinslari guruhlariga bo`linadi. Zarrachalari bog`lanmagan chaqiq cho`kindi tog` jinslari. Bu guruhga yirik zarrachalarining diametri 0,05 mm va undan ham katta, ya’ni tarkibi chag`irtosh, xarsang tosh, chaqiq tosh, dresva (o`tkir qirrali mayda shag`al) va bir-biriga puxta hamda jips yopishgan, tsementlangan har-xil o`lchamli shag`allardan iborat bo`lgan konglomeratlar, brekchiya, qumtoshlar va boshqalar kiradi. Zarrachalari bog`lanmagan chaqiq cho`kindi tog` jinslari zarrachalarining o`lchamiga qarab turlanadi. 3.2-jadvalda keltirilgan zarrachalar tog` jinsi tarkibining 50% dan ortig`ini tashkil qilsa, shu zarraning nomi tog` jinsiga byeriladi, masalan, qumning tarkibida 1-2 mm kattalikdagi zarrachalar 50% dan ortiq bo`lsa, unday qum yirik qum deb ataladi. Umuman, yuqorida keltirilgan zarrachalar-bog`lanmagan cho`kindi tog` jinslari nam va quruq holatda bo`lishiga qaramay ularning muhandislik-geologik xususiyatlari bir xildir. Ular yaxshi siqilmaydi, shuning uchun ulardan inshootlarning poydevorlarini barpo etishda foydalaniladi. Zarrachalari bog`langan chaqiq cho`kindi tog` jinslariga gil, myergel (gil va kal’tsiy karbonat aralashmasi), qumoq tuproq, qumloq tuproq, gilli slanetslar, lyoss va lyossimon tog` jinslari kiradi. Gil deb mayda (diametri 0,005 mm dan kichik) tanga shaklidagi zarralardan iborat va ko`p miqdorda suv (3 dan 60% gacha) shimib olish qobiliyatiga ega bo`lgan mineral massalar to`plamiga aytiladi. Gil quriganda uning hajmi kamayib, yoriladi. Gil suv o`tkazmaydi, boshqa jinslarga nisbatan petrofografik tarkibi jihatidan oddiy alyumosilikatlardan iborat bo`lib, unga temirning suvli oksidlari va boshqa minerallar aralashgan bo`ladi. Umuman gillarning tarkibi juda ham o`zgaruvchan bo`ladi. Gillarning kelib chiqishi turlichadir. Muzlik davri gillari, dengiz gillari, okean gillari va boshqa gillar bo`ladi. Eng ko`p gilli yotqiziqlar dengizda hosil bo`ladi. Xalq xo`jaligida gillar juda muhim rol’ o`ynaydi. Ular ayniqsa qurilish ishlarida ko`p ishlatiladi: ular g`isht tayyorlashda, oqava quvurlari, chyerepitsa va ko`prik yo`llari uchun matyerial sifatida ishlatiladi. 2-jadval Jinslarning nomi Zarrachalarning o`lchami, mm Yirik valunlar 800-400 Yirik xarsang toshlar O`rtacha valunlar 400-200 O`rtacha xarsang tosh Mayda valunlar 200-100 Mayda xarsang tosh Yirik chaqiq tosh 100-80 O`rtacha shag`al O`rtacha chaqiq tosh 80-40 Mayda shag`al Mayda chaqiq tosh 40-20 Yirik shag`al Yirik dresva 20-10 O`rtacha shag`al O`rtacha dresva 10-6 Mayda shag`al Mayda dresva 6-2 Yirik qum 1-1 O`rtacha qum 1-0,5 Mayda qum 0,5-0,25 Juda mayda qum 0,25-0,05 Yirik chang 0,05-0,01 Mayda chang 0,01-0,005 Yirik gil 0,005-0,001 Mayda gil <0,001 Gilning tarkibida oz miqdorda SaSO 3 bo`lsa, ular ohakli yoki myergelli gil deb ataladi. Agar SaSO 3 , MgSO 3 tuzlari tog` jinsi tarkibining 40-60% ni tashkil etsa qolgan qismi esa gil zarrachalaridan iborat bo`lsa, ular myergel deb ataladi. SHunday kilib, myergel gilli bilan kimyoviy jinslar o`rtasida hosil bo`lgan cho`kindi tog` jinsi hisoblanadi. Gillar ustiga imorat qurganda ularning mineralogik tarkibini yaxshi bilish zarur, chunki gil tarkibidagi ba’zi minerallar suv ta’sirida shishish xususiyatiga ega bo`ladi. Qumoq, qumloq tuproqlar tarkibidagi gil zarrachalarining protsent miqdoriga qarab nomlangan, buni quyidagi gilli cho`kindi tog` jinslarining tursida ham ko`rish mumkin (3.3-jadval). Agar gilli tog` jinsida changli zarrachalar miqdoriga nisbatan qumli zarracha ko`p bo`lsa, u holda tog` jinsining nomiga changli degan so`z qo`shib yozilmaydi. Masalan, qumoq tuproq og`ir, qumloq tuproq yengil va hokazo. Bundan tashqari, gilli jinslarga plastiklik soniga qarab ham nom byeriladi. Plastiklik soni gilli tog` jinslarning tarkibidagi gilli zarrachalarning miqdoriga bog`liq (3.4-jadval) bo`lib, quyidagicha turlanadi. 3.4-jadval. Gilli jinslarning plastiklik soniga qarab turi. (V.V. Oxotindan) Klass Jinsning plastiklik haraktyeristikasi Plastiklik soni Jinsning nomi I Yuqori plastiklik 17 Gil II O`rtacha plastiklik 17-7 Qumloq tuproq III Kam plastik 7 Qumoq tuproq IV Plastikmas 0 Qum Qumoq va qumloq tuproqning qurilish xossalari lyossimon tog` jinslarinikiga yaqin. Lyoss va lyossimon tog ` jinslari O ` rta - Osiyo hududiningg 78% ini qoplagan bo ` lib , ular asosan tog ` yon bag ` irlarida , tekisliklarda tarqalgan . Qurilish ishlari va qishloq xo ` jalik ishlari ushbu tog ` jinslari tarqalgan yerlarda olib boriladi . SHuning uchun bu tog` jinslarining hosil bo`lishi, ularning fizik-mexanik xossalarini o`rganish muhim ahamiyatga ega. Kimyoviy cho`kindilar-tog` jinslarini nurab, suvda yerib, suv ta’sirida oqizilib, undan cho`kma holida ajralib hosil bo`ladi. Ular tashqi o`zgarishi, turli tarkibli yeritmalarni o`zaro ta’siri va bug`lanish (gips, angidrit, magnezit, dolomit, ohakli tuflar) mahsulidir. Organik yotqiziqlar-o`simliklar (fitogenlar) va hayvonot dunyosi (zoogenlar) qoldiqlarining o`zgarishidan hosil bo`lgan jinslardir. Ko`plab dengizda yashovchi organizmlar hayoti mobaynida o`zlarining skeletlari, chig`anoqlari, tosh qobiqlari uchun suvdan kal’tsiy tuzlarini, yerigan qumtuproqni o`zlashtirib oladilar, halok bo`lganlaridan so`ng havzalar tubiga tushib, zichlashib organik jinslarning qatlamli qoldiqlarini tashkil etadilar. Qurilish maqsadlari uchun mel (bo`r), ohaktoshning turli ko`rinishlari, diatomit va trepellar ishlatiladi. CHo`kindi tog` jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkibi Qurilish maqsadlarida ishlatilayotgan cho`kindi tog` jinslari ko`pincha quyidagi kimyoviy tarkibga ega bo`ladi: Amorf va kristall ko`rinishdagi qumtuproq (suvli va suvsiz), alyumosilikatlar (asosan suvlilari), karbonatlar (suvsizlari), sul’fatlar (suvli va suvsiz). Ana shu birikmalardan qurilishda ishlatiladigan cho`kindi tog` jinslarining asosiy minerallari hosil bo`ladi: kvarts, opal, kaolinit, kal’tsit, magnezit, dolomit, gips, angidrit. Kvarts (kristalli qumtuproq) nurashga chidamliligi sababli kimyoviy o`zgarishsiz qolib, ko`plab cho`kindi tog` jinslarining (qumlar, qumtoshlar, giltuproqlar) tarkibiga kiradi. Amorf holatida opal-minerali ko`rinishida uchraydi. Opal (SiO 2 nH 2 O) kvartsga nisbatan bo`shroq, zichligi-1900-2500 kg/m 3 va mustahkamligi kamroqdir. Opal juda mayda zarrali va ichki tuzilishi ko`p mayda g`ovakchalardan tashkil topgani sababli kal’tsiy gidrooksid va oksidlar bilan shiddatli reaktsiyaga kirishadi. Amorfli qumtuproqning bu hossasi aralash mineral bog`lovchi moddalar ishlab chiqarishda keng ishlatiladi. Kaolinit (Al 2 O 3 -2SiO 2 -2H 2 O) alyuminiyning suvli silikatlari bo`lib, dala shpatlari va slyudalarning parchalanishidan hosil bo`ladi. Rangi begona aralashmalar bo`lmasa oq rangda bo`ladi, zichligi-2600 kg/m 3 , qattiqligi-1 ga teng. Kaolinit va Al 2 O 3 nSiO 2 mH 2 O turdagi suvli alyumosiliqatlar gillarni hosil qiluvchi asosiy minerallardir. Ular ohaktoshlar, qumtoshlar, gipslar va boshqa cho`kindi jinslar tarkibiga aralashgan bo`ladi. Ularning tog` jinslarining tarkibida bo`lishligi, sovuqbardoshligi va suvbardoshligini kamaytiradi. Kal’tsit (CaCO 3 ) mukammal birikuvga ega bolib, zichligi-2700 kg/m 3 , qattiqligi 3 ga teng. Kal’tsit kislotalarda yeriydi, suvda oz yeriydi. Ohaktoshlar tarkibida eng ko`p tarqalgan mineral rangi oq, kulrang, ba’zan tiniq rangda bo`ladi. Magnezit (MgCO 3 ) zichligi 2900-3100 kg/m 3 , qattiqligi 3,5-4,5 ga teng. Kal’tsitga ko`ra tabiatda kam tarqalgan. Dolomit (CaCO3 MgCO 3 ) fizikaviy xossalari jihatidan kal’tsitga yaqin turadi, qattiqligi 3,5-4, zichligi 2900 kg/m 3 ga teng, mustahkamligi yuqori. Rangi aralashmalar borligiga qarab, oqdan to`q kul ranggacha o`zgaradi. U ohaktoshlar va boshqa cho`kindi jinslar tarkibida uchraydi. Gips (CàSO 4 .2H 2 O) kristall tuzilishli mineral bo`lib, kristallari-donador, ustunsimon, plastinkasimon, ninasimon va tolali tuzilishga ega bo`lishi mumkin. Rangi oq bo`lsada, aralashmalar borligiga qarab rangi o`zgarib boradi. Bir xil yo`nalishli birikishga ega. Gipsning zichligi-2300 kg/m 3 , qattiqligi-2 ga teng bo`lib, suvda osongina yeriydi. Gips tog` jinsini tashkil etadi. Angidrit (CàSO 4 ) gipsning suvsiz ko`rinishi bo`lib, shu nomdagi jinsni tashkil etadi. Zichligi 2900-3000 kg/m 3 , qattiqligi 3-3,5 ga teng. Asosiy cho`kindi tog` jinslari va ularning qurilish xossalari CHo`kindi tog` jinslarining ko`pchiligi qurilish matyeriallari ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo`lib hisoblansa, ba’zilari bevosita qurilish toshlari sifatida ishlatiladi. Qum va shag`al magmatik, metamorfik va cho`kindi tog` jinslarining nurashi natijasida hosil bo`ladi. Qumning o`lchamlari 0,14 mm 5 mm gacha, shag`alniki esa 5...70 mm bo`ladi. Qurilishda qumlardan qorishmalar tayyorlashda, ohak bilan aralashtirib silikatli buyumlar olish uchun, shag`alni esa betonga to`ldirgich sifatida ishlatiladi. Gillar juda mayda zarrali yotqiziqlardir. Ular tabiatda tog` jinslaridan granitlar, gneyslar singari, dala shpatlari tarkibida bo`lgan jinslarni yemirilishidan hosil bo`ladi. Uning tarkibiga kaolinit guruhiga kiruvchi minerallar, ya’ni kvarts zarralari, slyuda, temir oksidi, kal’tsiy va magniy karbonatlar kiradi. Kaolinitli gillar (kaolinlar) oq rangga ega bo`lgan boshqa gillar tarkibidagi begona aralashmalar turi va miqdoriga qarab turli rangda, bo`ladi. Gillar namlangandan so`ng plastik holatga o`tib, xoxlagan shaklga kira oladi. Uni kuydirilganda esa sun’iy tosh matyerialiga aylanadi. Gillar sopol matyeriallar, tsement ishlab chiqarishda foydalaniladigan asosiy xom ashyodir. Gips va angidrid kimyoviy cho`kindi sifatida ajralib chiqqan jins bo`lib, asosan gips va angidrid minerallaridan tashkil topgan. Tashqi ko`rinishi va fizikaviy-mexanik hossalari bo`yicha bir-biridan farq qilmaydi. Qurilishda ulardan mineral bog`lovchi moddalar olish uchun, ayrimlaridan esa binolarning ichki qismini qoplash uchun ishlatiladi. Magnezit kimyoviy yo`llar bilan hosil bo`lgan, magnezit mineralidan tashkil topgan jins. Undan qurilishda o`tga chidamli buyumlar va matyeriallar olish uchun, qisman esa bog`lovchi modda (kaustik magnezit) olishda foydalaniladi. Mel (Bo`r) organik yo`llar asosida o`simlik qoldiqlaridan hosil bo`lgan jins. Kimyoviy tarkibi bo`yicha butunlay kal’tsiy karbonatdan tashkil topgan, mustahkamligi unchalik yuqori emas. Qurilishda bo`yovchi tarkiblarda oq pigment sifatida, surkamalar tayyorlashda, shuningdek ohak va portlandtsement ishlab chiqarishda ishlatiladi. Diatomit organik qoldiqlardan hosil bo`lgan kremniyli jinsdir. Bular suvli qumtuproqdan (opal) iborat bo`lgan diatomitli suv o`simliklarining skeletlari yig`indisidan tashkil topgan. Tashqi ko`rinishidan diatomit oq yoki sarg`ish rangli bo`lib, g`ovak, juda yengil va yumshoqdir. Bir oz tsementlashgan tog` jinsi bo`lib, ko`pincha u yozishda ishlatiladigan bo`rga o`xshaydi. Bo`r bilan diatomitning bir- biridan farqi shuki bo`r NSl da qattiq qaynagani holda, diatomit mutlaqo qaynamaydi. Trepel qadimgi geologik davrlardagi dengizlarda yashagan sodda o`simliklarning, silitsitli chig`anoqlarning cho`qishi natijasida hosil bo`lgan jins. Trepel asosan, mayda (0,01-0,001 mm) opal mineralli zarrachalardan iborat. Rangi oq, bo`z, sarg`ish pushtisimon bo`ladi. Diatomit va trepellarning xossalari bir- biriga yaqin bo`ladi. Ularning g`ovakligi 60...70%, zichligi 350-950 kg/m 3 , issiqlik o`tkazuvchanligi 0,17 0,23 VT/ (m0. S), faol qumtuproq miqdori 75....96% ni tashkil etadi. Qurilishda diatomit va trepeldan issiqdan himoya qiladigan matyeriallar tayyorlashda, shuningdek mineral bog`lovchi moddalar tarkibiga faol mineral qo`shimcha sifatida ishlatiladi. Vaqt o`tishi bilan trepel-mayda zich zarrali yoki g`ovak, qiyin namlanadigan amorfli qumtuproqdan tuzilgan-opokaga aylanadi. Qurilishlarda tosh o`rnida turli ko`rinishdagi ohaktoshlar, dolomitlar va qumtoshlar ishlatiladi. Ohaktoshlar juda ko`p hollarda organogen jinslar bo`lib, shuningdek kimyoviy yo`llar bilan hosil bo`lgan ohaktoshlar ham uchraydi (ohakli tuflar). Ohaktoshlar asosan kal’tsit mineralidan tashkil topsada, ko`pincha turli aralashmalar (qumtuproq, gil, dolomit, temir oksidi, organik birikmalar) bilan birgalikda uchraydi. Tashqi ko`rinishi oqish, sarg`ish va bo`z ranggacha bo`ladi. Ularning rangi mexanikaviy qo`shilmalar rangiga ham bog`liq bo`lishi mumkin (qizil, pushti, kora, malla va boshqalar). Tarkibida gil miqdori 6% gacha bo`lgani- ohaktoshlar deyilib, gil miqdori 6-20% bo`lsa myergelli ohaktosh, gil miqdori 20% dan ko`p bo`lsa myergellar deb ataladi. Myergel suvda turg`un emas, sovuqqa bardosh byermaydi, shu sababli tosh o`rnida ishlatib bo`lmaydi, biroq tsement ishlab chiqarishda bahosi yo`q xom ashyo hisoblanadi. Ohaktoshlar tarkibida gillarni juda oz miqdorda bo`lishi ham (3...4%), ularning suvda turg`unligini va sovuqbardoshligini kamaytiradi. Qurilish xossalari sifatini kamaytiruvchi yana bir mineral-bu piritdir- FeS 2 . Tarkibida qumtuproq bo`lgan ohaktoshlar, boshqa xillariga qaraganda mustahkam va turg`unroqdir. Tarkibida dolomit aralashgan ohaktoshlar, dolomitlashgan ohaktoshlar deb ataladi. Zich ohaktoshlarning zichligi 1800 kg/m 3 dan katta bo`lib, zichlangan mayda kal’tsit donachalaridan tashkil topgan bo`ladi yoki tabiiy tsementlar (ohakli, ohak- qumli) bilan zichlashgan bo`ladi. Qurilishda bunday ohaktoshlar tosh ko`rinishida, isitilmaydigan binolarda, devor urishda, poydevor toshi o`rnida, janubiy hududlardagi turar joy binolarining devorlarini qurishda, devorga qoplash uchun ishlatiladigan plitalar yoki bezakbop detallar ko`rinishida, poypesh, karniz, zinapoyalarda, shuningdek betonga ishlatiladigan to`ldirgich o`rnida, yo`llar poyi uchun matyerial, portlandtsement, ohaq ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo sifatida ishlatiladi. CHig`anoqtoshli ohaktoshlar dengizda yashagan mollyuskalar ning chig`anoqlaridan hosil bo`lgan g`ovak tuzilishli, zichligi va mustahkamligi past bo`lgan jinsdir. Ulardan qurilishda devorga ishlatiladigan tosh o`rnida, devorlarni ustidan qoplanadigan matyerial ko`rinishida, shuningdek, yengil betonga to`ldirgich sifatida ishlatiladi. Ohakli tuflar kimyoviy yo`llar bilan hosil bo`lgan syerg`ovak ohaktoshlardir. g`ovakli tuzilishiga ega bo`lishligiga qaramasdan ohakli tuflar yetarlicha sovuqqa chidamlikka ega, chunki ulardagi mayda yopiq g`ovaklar kam suv shimishni ta’minlaydi. Ohakli tuflarning yana boshqa ko`rinishidan biri-travyertin tog` jinsi bo`lib, mayda zich zarralardan tuzilgan mustahkam (siqilishga mustahkamligi 80 MPa) jins, qurilishda binolarni sirtlarini qoplash uchun ishlatiladi. Dolomit kimyoviy yo`l bilan hosil bo`lgan, dolomit minerallaridan tuzilgan jins. Xossalari jihatidan zich ohaktoshlarga yaqin turadi, ohaktoshlar qay maqsadlarda ishlatilsa, dolomitlar ham ana shu maqsadlarda ishlatiladi, shuningdek ulardan o`tga chidamli va issiqdan himoya qiladigan matyerial tayyorlanadi. Metamorfik tog` jinslari va ularning qurilish xossalari Murakkab fizik-kimyoviy jarayonlarning tog` jinslariga ta’siri natijasida ularning o`zgarishi-metamorfizm deb ataladi. Metamorfik tog` jinslari magmatik va cho`kindi tog` jinslarining strukturasi hamda mineralogik va ko`pincha kimyoviy tarkibining yuqori harorat bosim, gaz, suv va kimyoviy moddalar ta’siri ostida o`zgarishidan hosil bo`lgan. Yer po`stlog`ida sodir bo`ladigan metamorfizm jarayoni quyidagi asosiy turlarga bo`linadi: Dinamometamorfizm yer sharining surilish jarayoni sodir bo`ladigan hududlarida ko`p tarqalgan. Bunda tog` jinslari yuqori harorat va kuchli bosim ta’sirida, o`z teksturasi va mineral tarkibini o`zgartiradi. Kontaktli metamorfizm tog` jinslari qizigan magma va undan chiqqan mahsulotlar bilan bevosita tegib turgan joyida yuqori harorat ta’siri natijasida o`zgarishidan hosil bo`ladi. Bu yerning chuqurroq qismlarida sodir bo`ladigan metamorfizmning boshqa turlaridan farq qilib, kuchsiz bosim ostida sodir bo`ladi. Bu hodisa natijasida ohaktoshdan marmar va ko`mirdan grafit hosil bo`ladi. Gidrotyermal sharoitda, ya’ni issiq suvli yeritma ta’sirida xloritlanish va (syerpentinmineralashish) sodir bo`ladi. Regional metamorfizm katta bosim va yuqori harorat ta’sirida, yer po`stlog`ining chuqur qismida katta maydonda sodir bo`ladi. Bu metamorfizmning pastki chegaralarida tog` jinslari zichlashadi va tsementlashadi. Masalan, yuqorida yotuvchi qatlamlarning bosimi, harorat ta’sirida gillar-gilli slanetslarga, yumshoq qumlar zich qumlarga aylanadi. Yerning chuqur qismlarida harorat va bosimning yuqori darajadagi ta’siri oqibatida, zichlangan tog` jinslari yana qaytadan kristallanib ularning strukturasi va tarkibi o`zgaradi. Ana shunday sharoitlarda kristalli slanetslar hosil bo`ladi. Pnevmogidrotyermal metamorfizm-magmaning yuqoriga harakat qilib, intruziv tog` jinslarini hosil qilgan paytda undan ajralgan yuqori harorat va bosimga ega bo`lgan gazlar hamda suyuq yeritmalar ta’sirida magmatik, effuziv va intruziv jinslarning o`zgarishidan hosil bo`ladi. Bu jarayon pnevmatolit yoki gidrotyermal metamorfizm deb ataladi. Metamorfik tog` jinslarining mineralogik tarkibi, ko`pincha magmatik va cho`kindi tog` jinslarining aynan o`zlaridir. Metamorfik jinslarning teksturasi- slanetsli (gneyslar, gilli slanetslar) yoki massivli (marmar, qumtosh) bo`ladi. Slanetsli tuzilish bir tomonlama bosim ta’sirida shakli o`zgargan jinslar uchun haraktyerlidir. Ushbu tuzilishga ega bo`lgan slanetsli metamorfik tog` jinslarining parallel bo`lgan yo`nalishi bo`yicha qurilish xossalarini, masalan; sovuqbardoshligi, mustahkamligining pasayishini kuzatish mumkin. Massivli (zalvorli) tekstura - har tomonlama bosim ostida hosil bo`ladigan jinslar uchun haraktyerli bo`lib, bunda kerakli cho`kindi tog` jinsi qayta kristallanishi va zichlanish oqibatida yaxlit tuzilishga ega bo`ladi. Bunday jinslar o`zi hosil bo`lgan cho`kindi tog` jinslariga ko`ra, yuqori zichlikka ega bo`ladi. Qurilishda metamorfik tog` jinslaridan: gneyslar, gilli slanetslar, marmarlar va kvartsitlar ishlatiladi. Gneyslar mineral tarkibiga ko`ra granit tipidagi jinslarga o`xshashdir u, slanetsli tuzilishga ega bo`lganligi sababli uzoqka chidamaydi. Qurilishda ulardan ko`proq poydevorga yopishtiriladigan tosh plitka o`rnida, yo`laklarga tyerish uchun, suv xavzalari qirg`oqlarini koshinlashda ishlatiladi. Gilli slanetslar gillardan tashkil topgan xaqiqiy slanetsli metamorfik tog` jinsi bo`lib, rangi qora yoki kulrang qoramtir bo`ladi. Gilli slanetslar suvda ivimaydi, suv bilan aralashib ketmaydi, nurashga qarshi yaxshi bardosh beradi, osongina yupqa varaqachalarga (3...10 mm) ajralib, tomga yopiladigan matyerial sifatida ishlatiladi. Marmarlar ohaktoshlardan hosil bo`lib, kal’tsit minerallarining puxta birikishidan, ba’zan dolomit, marganetsli, temirli va uglyerod birikmalar bilan aralashib, ularga turlicha rang beradi. Aralashmalar bir tekisda tarqalmaganligidan marmarlar rang-barang jilolarda tovlanib ajoyib ko`rinish beradi. Marmarlarning zichligi ancha yuqori 2900 kg/m 3 gacha, suv shimuvchanligi 0,7% gacha, siqilishga bo`lgan mustahkamligi 300 MPa gacha, qattiqligi 3 ga teng. Marmarlarga ishlov berish oson, ularni yupqa plitalarga qirqib ajratish mumkin. Marmarlardan binolarning ichki qismidagi devorlarga qoplama matyerial, zinapoya sahnlarida, ustunlarda, qoplama matyerial sifatida ishlatiladi. Marmarning siniqlari esa suvoqchilikda pardozbop qurilish matyeriali sifatida ishlatiladi. Binolarning tashqi qismlarida ko`pchilik turdagi ohaktoshlarni ishlatish yaramaydi, chunki tashqi ob- havo ta’siridan (suv, oltingugurt gazi, issiq- sovuq) marmar yuzasining jilosi buziladi, ko`zga tashlanib turadigan darajada yemiriladi (rangi o`zgaradi, g`ovak, g`adir-budir bo`lib qoladi). Qumtoshlar qumlarning zichlanib, ko`rinishi o`zgargan jinsdir. U zich tuzilishli, kvartsli tsement bilan tsementlangan, qayta kristallangan kvartsdan iborat. Tashqi ko`rinishidan oq, qizil, to`q olcha ranga ega bo`ladi, zichligi yuqori, 2700 kg/m 3 atrofida, suv shimuvchanligi 0,2% dan kichik, siqilishga bo`lgan mustahkamligi 400 MPa gacha, qattiqligi 7 ga teng bo`lib, uzoqka chidaydi. Qumtoshlar tashqi yuzalarni puxta qoplamalash uchun, ko`priklarning fyermalari ostida, chaqiqtosh o`rnida, shuningdek dinasli o`tga chidamli matyeriallar sifatida ishlatiladi. 1-Misol. Granodiorit va fillit turdagi tog` jinslarini hosil bo`lishi, mineral tarkibi, strukturasi, teksturasi shuningdek ularning asosiy xossalarini keltiring. Topshiriq javobi: Granodiorit magmatik, nordon jins bo`lib, magmani yuqori bosim ostida asta-sekin sovib, kristallanishidan hosil bo`ladi. Bunday sharoitlarda to`liq kristallangan, yirik, o`rta va mayda donali strukturani, zalvorli (massiv) ba’zan dog`simon teksturani hosil qiladi. Mineral tarkibi (%): dala shpatlari 65% (nordon va o`rta nordon plagioklazlar, kaliyli dala shpatlaridan ko`p bo`ladi), kvarts-20-25%, to`q rangli minerallar (biotit, shox aldamchisi) 15-20%. Granodioritlar granitlar va dioritlar oraliqlarida bo`ladi. Tovlanishi oqish, lekin granitlarga qaraganda koramtirroq bo`ladi, bu uning tarkibidagi biotit va shox aldamchisi minerallari mavjudligidandir. Rangi kulrang, qizg`ish, qizil, to`q jigarrang va x.k. Granodioritlar yuqori mustahkamligi va zichligi bilan ajralib turadi. Yaxshi saqlangan fillit-alevrolit, argillit va gili slanetslardan past haroratli regional metamorfizm jarayoni tufayli hosil bo`ladi. Metamorfizm hodisasi tufayli, gilli moddalarni to`la qayta kristallanishi sodir bo`ladi. 2-Misol. Granodiorit, obsidian va traxit jinslari hosil bo`lishi va tarkibidagi kremniy kislotasi miqdori bo`yicha qanday turlanadi? Qaysi asosiy ko`rinishlari buyicha ular tavsiflanadi? Jinslardan biri uchun yozma tavsifnoma tuzing. Bu jinslarda qanday o`xshashlik va farq bor? Topshiriq javobi: Granodiorit-chuqurlik, nordon jins bo`lib, tarkibida kvarts, dala shpatlari bor. To`la kristallangan strukturali, massiv-teksturali bo`ladi. Obsidian (vulqon shishasi) shishasimon, zich strukturali, otilib chiqqan, massiv teksturali jinsdir. Tarkibi doimiy emas. Granitlar va sienitlarga o`xshash, kamdan-kam hollarda dioritlar va gabbrolar analogi bo`lib hisoblanadi. Traxit otilib chiqqan o`rta nordon jins bo`lib, asosan dala shpatlaridan iborat, kvarts tarkibida bo`lmaydi, bo`lsa ham ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo`ladi. Strukturasi porfirli, teksturasi g`ovakli kurinishda. Ularni o`zaro o`xshashliklari-hamma jinslar mustahkam, magmatik yo`llar bilan hosil bo`lgan. Ular strukturasi va tarkibi bo`yicha farqlanadi. Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

O'xshashlar

Petrografiya (петрология) фанининг ривожланиш тарихи
Kon lahimlarini barрo qilish asoslari
Geologik era va davrlar
Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari
Geologiya fani va uning alohida bo'limlari haqida umumiy ma'lumot