Parafin uglevodorodlarni olefinlar yordamida katalitik alkillash - Geologiya - Referatlar

Parafin uglevodorodlarni olefinlar yordamida katalitik alkillash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

519.24609375 KB

Ko'chirib olish

Parafin uglevodorodlarni olefinlar yordamida katalitik alkillash Reja: 1. Olefinlarni alkillash mohiyati; 2. Alkillash jarayoniga ta’sir etuvchi omillar; 3. Alkillash reaktorlari: 4. Sul’fat kislotali alkillash sanoat qurilmalari; 5. Vodorod ftoridli alkillash sanoat qurilmalari.

Tarmoqlangan alkanlarni alkenlar bilan alkillash To’yinmagan gazlarni bo’lishda olingan uglevodorodli fraksiyalarpropan- propilenli va butan-butilenlilar benzinning yuqori oktanli komponentlarini alkillash bilan olishda qo’llaniladi. Alkillashning te х nologik jarayoni asosida alkanlarga alkenlarni birikishi reaksiyasi yotadi, bu reaksiya umumiy holda quyidagi tenglama bilan ifodalanadi. CnH2n+2+ CnH2n →Cn+nH2(n+n)-2+ Q Tegishli dastlabki uglevodorodlarni tanlab turib bir bosqichda istalgan parafin uglevodorodini olish mumkin. Amaliyotda bunday yo’l bilan motor yoqilg’isining koponenti sifatida qo’llaniladigan yuqori oktanli parafin uglevodorodlarning aralashmasi bo’lgan alkilatni ishlab chiqaradilar. Molekulyar massasi past bo’lgan uglevodorodlarni ham, yuqori molekulalarni ham alkillashga uchratish mumkin. Ammo benzinning komponentlarni olish uchun faqatgina S 3 -S 5 uglevodorodlarning reaksiyalari amaliy ahamiyatga esa. Parafin uglevodorodlaridan metan va etan bu reaksiyaga kirishmaydi. Uchlamchi uglerod atomida harakatchan vodorod atomini saqlagan izobutan oson alkinllanadi. Bundan tashqari izobutanning tarmoqlangan strukturasi sintez mahsulotlarining antidetonasion nuqtai-nazaridan eng qulay tuzilishini belgilab beradi. SHuning uchun barcha sanoat alkinlash jarayonlarida dastlabki izoparafinli х om ashyo bo’lib izobutan hisoblanadi. Olefin uglevodorodlardan izobutanni alkillash uchun S 3 -S 5 uglevodorodlarni qo’llash zarur. Alkillash issiqlikning ajratish va hajmning kamayishi bilan sodir bo’ladi. Demak, Le-SHatel’e prinsipiga binoan bu reaksiyaga past harorat va yuqori bosim imkon yaratadi. 0 º S ga yaqin bo’lgan haroratda alkillashni o’tkazib maqsadga muvofiqdir, bunda olefinning molekulyar massasi qancha yuqori bo’lsa harorat shuncha past bo’lishi kerak. Ammo katalizator bo’lmaganda alkillash reaksiyasi past harorat deyarli bormaydi shuning uchun katalitik alkillash sanoatda keng tarqalgan. Bu reaksiyalar uchun kislotali kopleks hosil qiluvchi katalizatorlar:

alyuminiy х loridi, vodorod х lorid bilan promotirlangan sul’fat kislota, suyuq vodorod ftoridlar eng ya х shi katalizatorlardir 1 . Tarmoqlangan parafinlarni alkenlar bilan alkillashni keng tarqalgan izobutanni olefinlar bilan alkillash misolida ko’rib chiqamiz. Izobutanni olefinlar bilan alkillash. Jarayoninig vazifasi–benzinning yuqori oktanli komponentlarini olish. 1923-yilda V.N.Ignat’ev o’sha paytgacha ”inert” uglevodorod hisoblangan izobutanning olefinlar bilan o’zaro tas’sirlashishi mumkinligini ko’rsatdi. Katalizator sifatida AlSl 3 qo’llanilgan. Bu reaksiya boshqa katalizatorlarni (sul’fat kislota va keyinchalik vodorod ftorid) qo’llab hom ishlangan bo’lib sanoatga tez joriy qilingan edi. Birinchi sul’fat kislotali alkillash sanoat qurilmalari foydalanishga 1930yillarda, vodorod ftoridli alkillash qurilmalari esa 1942-yilda kiritilgan edi. Avval alkilatni yuqori oktanli aviasion benzinning komponenti sifatida, so’ngra esa tovar avtomobil benzinnining komponenti sifatida qo’llaganlar. Alkilat benzinning qimmatbaho yuqori oktanli koponentidir, chunki uning tarkibida aromatik uglevodorodlar shu jumladan benzol, oltingugurtli birikmalar va olefinlar yo’q. Bundan tashqari to’yingan bug’larning past bosimi bilan hamda tadqiqot va motor usullari bilan o’lchanadigan okton sonlarda deyarli farq yo’qligi bilan х arakterlanadi. Alkillash reaksiyalari kislotali katalizatorlar ishtirokida karboniy – katalizatorlar bo’yicha o’tadi. Buni α -butilen bilan izobutanni sul’fat kislotali alkillash misolida ko’rib chiqamiz. Birinchi bosqichda alken katalizator bilan ta’sirlashib unga o’zining protonini beradi. So’ngra sintezga izobutan jalb qilinadi: 1 Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining.©2010. ElsevierB.V.263-282p.

Uchlamchi karboniy ioni ishtirokida keyin to’yinmagan uglevodorodning birikishi reaksiyasi sodir bo’ladi. Ikkinchi bosqich–yangi karboniy ionining zanjirni uzaytirish bilan hosil qilish. Uchinchi bosqich ayniqsa turli o’zgarishlar bilan murakkablashgan. Birinchidan, vodorodning migrasiyasi sodir bo’ladi va zaryadning joylashuvi o’zgaradi: Turli guru х lardan vodorodni o’tish engiligini quyidagi qator ifoda etadi: Ikkinchidan, katta tezlik bilan qovurg’ali izomerlanish, ya’ni zaryad tashuvchi uglevodorodga metil guruhining sakrab o’tishi sodir bo’ladi: Metil guruhining to’rtlamchi uglerod atomidan o’tish e х tmoligi ko’proq. Ammo uchlamchidan ham bo’lishi mumkin. Bu bosqichda х osil bo’ladigan izooktil-ionlar o х ir oqibatda izobutan bilan ta’mirlashib uchlamchi uglerod atomidan vodorodni tortib oladilar, masalan: Bu bosqichda reaksiyaning o х irgi mahsuloti х osil bo’ladi, yangidan faol uchlamchi karboniy ioni hosil bo’ladi va reaksiya olefinning dastlabki molekulalari bilan davom etadi. Allkillash jarayonniga ta’sir qiluvchi asosiy omillar

Х om ashyo va tovar mahsulot. Izobutanni butilenlar bilan alkillash qurilmalari uchun х om ashyo bo’lib odatda butan-butelinli fraksiya (BBF) bo’lib, u gazli fraksiyalovchi qurilmalarda katalitik kreking termik kreking va kokslash gazlardan ishlab chiqariladi. Bu fraksiyaning tarkibida to’yinmagan uglevodorodlar bo’lgan butilenlar bilan bir qatorda izobutan ham saqlanadi. Х om ashyodagi 1 % butilenga 1,2 % izobutan to’g’ri kelishi maqsadga muvofiqdir. Х om ashyoda propilinning borishi sovuqqa mu х tojlikning oshishiga olib keladi, bu esa propilenni alkillash reaksiyasi issiqlikning yuqori qiymati, alkilat oktan sonnining pasayishi sul’fat kislota sarfining oshishi bilan belgilangan. Amilenlarning borligi ham nohush hal chunki ulardan qimmati kam bo’lgan qo’shimcha mahsulotlar hosil bo’ladi. Propan–propilenli fraksiya (PPF) ni qo’llaganda alkillashga ko’pincha izobutanni yetkazib berish kerak. Izobutanni alkinlash natijasida alkinlash qurilmalarida ikkita fraksiya og’ir va engilga bo’lingan alkilatni oladilar 2 . Izobutanni butilenlar bilan alkinlashda х osil bo’ladigan og’ir va engil alkilatlarning sifati quyidagi ko’rsatgichlar bilan х arakterlanadi: Fraksion tarkibi, º S Engil alkilat Og’ir alkilat q, b 45 – 57 171 10%(hajmi) haroratda qaynab chiqadi. 75 – 87 173 – 188 50%(hajmi) haroratda qaynab chiqadi. 100 – 104 177 – 198 90%(хajmi) haroratda qaynab chiqadi. 111 – 121 204 – 254 q, o 150 – 170 250 – 301 Oktan soni Tadqiqot usuli bo’yicha 94 – 98 - Motor usuli bo’yicha 94 – 97 - 38 º S da to’yinngan bug’larning bosimi, k Pa 20.6 - Yengil alkilat tovar benzinning yuqori oktanli komponenti bo’lib hisoblanadi, uning ishga tushirish va eksplutasion хosalarini yaхshilaydi. Og’ir alkilat (170-240 º S) dagi fraksiya dizel yoqilg’isining komponenti sifatida qo’llaniladi. 2 Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining.©2010. ElsevierB.V.263-282p.

Qurilmalarning qo’shimcha qurilmalari bo’lib propan va butan – pentanli fraksiya hisoblanadi. Jarayon katalizatorlari . Jarayon katalizatorlari sifatida 96-100 % li konsentrlyalangan sul’fat kislotani, vodorod ftoridagi kislotani va qattiq seolitli katalizatorlarni (N U-RZE) qo’llaydilar. Sanoatda alkillash qurilmalarida sul’fat va vodorod ftorid kislotalarini qo’llaydilar. Izobutanning butilenlar bilan alkillashda 96-98 %-li sul’fat kislota, izobutanni propilen bilan alkillashda esa 98-100 % li sul’fat kislota qo’llaniladi. Alkillash jarayonida katalizatorning asta–sekin faolsizlanishi– kislota konsentrasiyasining pasayishi kislotaning to’yinmagan uglevodorodlar va namlik bilan o’zaro tasirlashishi natijasida kislotaning to’q ranga kirishi sodir bo’ladi. Kislota konsentrasiyasi pasayganda alkinllash reaksiyalari sekinlashadi, polimerlanish reaksiyalari esa tezlashadi. SHuning uchun ishlatilgan kislotani toza konsentrlangani bilan almashtiradilar, ishlatilgan kislotani esa regenerasiyalashga yuboradilar. Vodorod ftoridan kislotani katalizator sifatida qo’llashning afzalliklari ham kamchiliklari ham bor. Vodorod ftoridli alkinlashning sul’fat kislotalidan afzalligi quyidagilardan iborat. 1) jarayon deyarli х ona haroratida o’tadi. 2) suv bilan sovutish mumkin (ma х sus sovutish sikli yo’q) 3) katalizatorning faollanishi osonroq sodir bo’ladi , bu esa uning sarfini kamaytiradi. Vodorod ftorid kislotaning asosiy kamchiliklariga zaharliligi va korrozion faolligi kiradi, bu esa jihozlarni tayyorlash uchun ma х sus po’latlarni tayyorlanishini va yuqori darajada х afsizlikni ialab kiladi bu jihatlar vodorod ftoridi alkillashni sanoatda qo’llashni chegaralaydi.

Qo’llaniladigan katalizatorlar olefinlarning polimerlashni keltirib chiqaradi, shuning uchun ularning reaksion aralashmadagi reaksiyaning ste х iomeirik tenglamasi bo’yicha talab qiladigan ancha past bo’lishi kerak. SHu maqsadda х om ashyoni sistemada uzluksiz aylanib turadigan izobutan oqishi bilan suyultirish qo’llaniladi. Alkillashga kelib turadigan uglevodorodli aralashmada izobutan : olefin ning molli nisbati odatda (410):1 ni tashkil qiladi: Juda ko’p hollarda olti –etti karrali suyultirish qo’llaniladi. Izobutan ortiqcha bo’lganda alkilatning sifati oshadi va nafaqat polimerlanish, balki qo’shimcha dealkillash reaksyalari ham to’ х taydi. Izobutan: olefin nisbatini 10-1 dan ko’pga oshirishning samarsi kam bo’ladi. Izobutanning karraligi yuqori bo’lganda uning aylanib turtshiga va sovutilishiga qilinadigan ekspluatasion sarflar oshadi hamda asosiy apparatlarning o’lchamlarini oshirishi talab etiladi. Qattiq katalizatorni qo’llash alkillash jarayoni uchun katta imkoniyatlarni ochib beradi, ammo hozirgi vaqtda sanoat jarayoni mavjud emas. Qattiq katalizator suyuq kislotalar kabi unchalik х avfli emas va uni foydalanishga tiklash zarurati yo’q. Jarayon parametrlari . Reaksiyaning optimal sharoitlarni yaratishda harorat katta rol o’ynaydi. Alkillash reaksiyasi musbat issiqlik effekti bilan boradi (1 kg alkillatga 60 kDj ga yaqin ) Ekzotermik rejimni saqlab turish uchun ajralib chiqayomgan issiqlikni reaksion zonadan to’ х tovsiz chiqarib turish kerak. Sul’fat kislotali alkillash jarayonining eng ya х shi sharoitlariga 5-13 ºS harorotda erishiladi. Haroratni ko’targanda kislota va uglevodorodlarning ko’targanda engillashadi, chunki qovushqoqlik pasayadi, ammo bunda olefinlarning qo’shimcha polimerlanish va sul’folash (oksidlanish ) reaksiyalari tezlashmadi. Harorotni pasaytirganda alkillash reaksiyasining tanlanuvchanligi oshadi, katalizatorning sarfi kamayadi alkilatning chiqishi oshadi. Ammo 5 º S dan past bo’lgan harorotda uglevodorodlarning qovushqoqligi oshadi va sul’fat kislotaning harakatchanligi pasayadi. Kislotaning uglevodorodlar bilan muloqotning yomonlashuvi aralashtirishga ketadigan elektr quvvati sarfining

oshishiga olib keladi. Vodorod ftoridli kislotani qo’llash jarayonni 25-32 º S da o’tkazishga imkon beradi 3 . Bosim jarayonga kuchsiz ta’sir ko’rsatadi. Bosimni shunday chegaralarda saqlab turadilarki reaksiyada qatnashayotgan eng engil koponentilar suyuq fazaga joylashgan bo’lishi kerak. Sul’fat kislotali alkillash reaktorlariga ftoridlida esa 0,7- 0,8 MPa ni tashkil qiladi. Alkillash jarayonining muhim parametrlari bo’lib kislota va uglevodorodlar orasidagi nisbat homashyoning katalizator bilan muloqot davomiyligi va aralashtirish jadaligi hisoblanadi. Alkilashning optimal sharoitlarini hosil qilish uchun reaksion zonada katalizator: uglevodorodlar hajmiy nisbatini 1:1 dan 2:1 gacha bo’lgan sathda saqlab turadilar. Х om ashyoni suyuq katalizator bilan muloqot davomiyligi hajmiy tezlik bilan aniqlanadi. Hajmiy tezlik bu vaqt birligida yetkazib beriladigan х om ashyo hajmining reaktordagi kislota х ajmiga nisbati bo’lib 0,1-0,6 s -1 tashkil qiladi. Boshqa barcha teng sharoitlarda hajmiy tezlikning oshishi alkilat oktan sonnining pasayishiga olib keladi. Muloqot davomiyligiga reaktorning konstruksiyasi va aralashtiruvchi qurilmaning ish samaradorligi ta’sir qiladi. Aralashtirish natijasida fazalar ajralish yuzasi oshadi va kislotaning izobutanni yutish sharoitlari ya х shilanadi. Izobutan olefinlarga qaraganda kislota tomonidan ancha sekin yutilganligi sababligi reaktorda izobutanni kislotaga tezroq o’tishiga ko’maklashadigan sharoitni yaratish kerak. Aks holda Olfinlarning kislota ishtirokidagi jadal polimerlanish reaksiyasi bo’g’lanadi. Bundan tashqari aralashtirish yetarli darajada jadal bo’lmasa, unda kislota massasining faqat bir qismi uglevodorodli х om ashyo bilan muloqotda bo’lishi mumkin. Sul’fat kislotali alkillashning sanoat qurilmalari Sul’fat kislotali alkillashning asosiy uchta sanoat jarayonlariga quyidagilar kiradi. 1) Kaskadli avtosovutuvchi reaktordagi jarayon; 3 Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining.©2010. ElsevierB.V.263-282p.

2) Kontaktorli oqimli sovutish reaktordagi jarayon; 3) Oqimli aralashtirgich reaktordagi jarayon; 45–rasmda izobutanni propan-propilenli va butan-butilenli fraksiyalar aralashmasi bilan kaskadli avtosovutuvchi reaktorda alkillash qurilmasining sхemasi ko’rsatilgan. Issiqlikni echib olish reaktorning o’zida va sovutish apparatlarida propanning bug’lanishi hisobiga amalga oshiriladi. Alkillash qurilmasi х om ashyoning tayorlash reaktorli, uglevodorodli aralashmaga ishlov berish, mahsulotlarni fraksiyaga bo’lish bloklaridan iborat. Х om ashyoni tayorlaganda (s х emada ko’rsatilmagan) undan vodorod sul’fid, merkaptanlar, suvni chiqarib yuboradilar. Quritish uchun atsorbentlar va turli suv ajratib oluvchilarni qo’llaydilar. BBF (butan-butilenli fraksiya) GFQ dan idish 1 ga kelib tushadi. Idish 1 dan nasos 2 yordamida sovutgich 3 orqali BBF ni reaktor 4 ga yetkazib beradilar. Reaktor bir nechta seksiyalarga bo’lingan silindirik yotqichdan iborat. Birinchi uchinchidan ettinchigacha bo’lgan seksiyalarni (afzalroq beshta seksiyani) ta’sirlashayotgan komponentlarni jadal aralalashtirish uchun aralashtirgichlar bilan ji х ozlaydilar. BBF ni aralashtirgichlar bilan jihozlangan barcha bo’linmalarga parallel yetkazib beradilar, izobutan bilan sul’fat kislotani esa faqat birinchi bo’linmaga. PPF (propan-propilenli fraksiya) idish 7 ga kelib tushadi, u erdan nasos 8 yordamida uni ham birinchi bo’linmaga yuboradilar. Ammo zarurat tug’ilganda uni aralashtirgichlar bilan jihozlangan barcha bo’limlarga BBF bilan birga yetkazib berish mumkin. Shunday qilib birinchi bo’limaga sul’fat kislota, izobutan, BBF va PPF kelib tushadi, u erda ular aralashtirgichlar jadal ishlaganda muloqotda bo’ladi. Boshlangan alkillash reaksiyasi natijasida BBF, PPF lar va izobutanning konsentrasiyasi pasayadi. Shuning uchun ikkinchi bo’linmaga toza BBF va PPF larni qo’shadilar. Katalizator (sul’fat kislota) asta-sekin bir bo’linmadan ikkinchi bo’linmaga o’tadi, bunda u har safar BBF ning toza yangi ulushi bilan uchratadi. Ikkita o х irgi bo’linma kislota hamda reaksiya mahsulotlari (alkilat) ning tindirilishi va chiqarib yuborilishi uchun mo’ljalangan.

Sul’fat kislotani nasos 6 bilan reaktorga qaytarib yuboriladilar, uglevodorodlarni esa issiqlik almashtirgich 13 orqali uglevodorod aralashmasiga ishlov berish bo’limiga yetkazib beradilar. 45-rasm. Avtosovutiladigan reaktorda butan–butilenli va propan– propilenli fraksiyalarning aralashmasini izobutan bilan alkillashning te х nologik s х emasi 1,7,25,30, 35- idishlar; 2,5,6, 8, 12, 19, 22, 26, 31. 36- nasoslar; 3- х om ashyoli sovutgich; 4- aralashtirgichli o’zini sovutadigan reaktor; 9- kompressor; 10,15,24, 29, 34- kondensatorlar; 11-gazoseparator; 13-issiqlik almashtirgich; 14-propanli ustun; 16, 27, 32, 37- isitgich-bug’latgichlar; 17, 20aralashtirgichlar; 18, 21- tindirgichlar; 23-izobutanli ustun; 28-butanli ustun; 33alkilatni ikkilamchi haydash ustuni; I – butan-butilenli fraksiya; II- propan- propinlenli fraksiya; III- sul’fat kislota; IV-izobutan; V- ishlatilgan sul’fat kislota; VI - engil alkilash; VII -og’ir alkilash; VIII- butan; IX- quruq gaz; Xsuv; XI- ishqor; XII- ishlatilgan ishqor; XIII – ishlatilgan suv; XIV – propan. Bu erda uglevodorodli aralashmani ishqoriy va suvli yuvish yordamida sul’fat kislota tomchilaridan, sul’fat kislota efirlaridan esa boksitli tozalash yordamida tozalaydilar . Buning uchun aralashtirgich 17,20 lar, tindirgich 18,21 lar va nasos 5,19 mo’ljalangan.

Izobutanni butilenlar bilan o’zaro ta’sirlashishida 1 kg alkilatga 750 – 1100 kJ miqdorda issiqlik ajralib chiqadi, bu issiqlikni echish uchun propan qo’llaniladi. PPF tarkibida bo’lgan propan reaktorga kelib tushayotganda bug’lanadi shu bilan u ma’lum miqdordagi issiqlikni tortib oladi va reaktorda ma’lum haroratni saqlab turadi, alkillash reaksiyasining issiqligini qoplaydi. Sistemada bosimni o’zgartirib turib propanninig bug’lanish intensivligiga ta’sir qilish mumkin va shu bilan birga berilgan chegarada reaktor harakatini me’yorlashtirishi mumkin (aftosovutish). Alkillash reaksiyasiga propilenni jalb qilish ulushi PPF ning tarkibiga ya’ni undagi propilenning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Alkilatda propilenni jalb qilish darajasini oshirish kerak bo’lsa, idish 7 dan PPF ning sarfini ortiqcha miqdorini quruq gazga o’tkazadilar. Tozalangan uglevodorodli fraksiya rektifikasiyalash blokiga kelib tushadi. Izobutanli deb nomlangan ustun 23 da reaksiya mahsulotlaridan reaksiyaga kirishmagan ortiqcha izobutanni ajratib chiqaradilar. Ustun 23 ning yuqorisidan chiqib ketayotgan izobutanni kondensator 24 da sovutadilar va toza х om ashyo bilan aralashtirishga qaytarib yuboradilar. Ustun 23 ning pastidan butan, pentan va alkilat aralashmasini butanli ustun 28 ga yetkazib beradilar. Bu ustunning yuqoridagi mahsuloti bo’lib butanli fraksiya hisoblanadi, uni qurilmadan chiqarib yuboradilar, pastdagi mahsulot bo’lib esa pentan va yig’indi alkilat hisoblanadi, ularni so’ngra ikkilamchi haydash ustuni 33 da engil va og’ir alkinlatga bo’ladilar. Avtosoviydigan kaskadli reaktorli sul’fat kislotani alkillash jarayonining asosiy ishlab chiquvchisi bo’lib “E хх op Mobil“ kopaniyasi hisoblanadi. Rossiyada bu te х nologiyaning ko’rinishlaridan biri bo’yicha VNIPI Neft kopaniyasining loyihasiga binoan Groznii muta х assislari bilan hamkorlikda qurilmalar Yaroslavya, Omskda va ’’Lummus Grest’’ kompaniyasi bilan hamkorlikda Ryazanda qurilgan. Bu te х nologiyaning kamchiliklariga avtosovush uchun bug’lanish bevosita reaksion zonada sodir bo’lishi va reaktorning katta hajmi sanoat va yong’inga qarshi х avsizlik talablarini bajarish uchun bog’lanishi kiradi.

Reaksion aralashmani oqimli sovutish kontaktorli reaktori bo’lgan sul’fat kislotali alkillash qurilmasi (asosiy ishlab chiquvchi ,,Stratco” kompaniyasi) da qo’shimcha sovutish bloki bor, u shu bilan farq qiladi. Aylanib turadigan mahsulotlarni sovutish bloki kompressor va propanli ustuni o’z ichiga oladi, ustunning yuqorisidan propani, pastidan esa aylanib turadigan mahsulotlarni chiqarib yuboradilar. Oqimli sovutish kontaktorli reaktori bo’lgan allkilash jarayonining kamchiliklariga katta nayli tutamni hamda katta quvvatli propellerli aralashtirgichning borligi bo’lib hisoblanadi, ular ishlatish va ta’mirlashga murakkab hamda ko’p mehnatni talab qiladi. Oqimli aralashtirish reaktori bo’lgan sul’fat kislotali alkilash qurilmasi yuqorida bayon etilgan jarayonlardan reaktorning konstrukssiyasi va gidrosiklon bilan farq qiladi. Reaktorli blok olefinni yetkazib berishning minimal tezligini vujudga keltiradigan 3 da oqimli aralashtirish reaktoridan tarkib topgan . Reaktorda aralashtirgich o’rniga soplo mavjud bo’lib u izobutani sul’fat kislota bilan zarur bo’lgan jadalligda aralashtiradi, ichki siriulyasion nay kislotaning izobutan va olefinlar bilan oqimning aylanib turishini vujudga keltiradi. Uchta reaktordan keyin reaksiya mahsulotlari 4-6 atm bosimi ostida gidrosiklonga kelib tushadi, u yerda markazdan qochirma kuch ta’sirida emulsiyani kislota va reaksiya mahsulotlariga ajratishi sodir bo’ladi. Sanoatda qurilma faqat Novo–Yaroslavldagi NQIZ da ishlaydi. Barcha bayon etilgan jarayonlarda engil alkillatning moddiy balansi va oktan soni deyarli o’ х shash. Butan–butilenli fraksiyani qayta ishlashda sul’fat va kislotali alkillashning moddiy balansi [%(mas)] quyida keltirilgan: Kelib tushdi ƩC 4 .........................................................................................................66,0 Izobutan...............................................................................................34,0 Jami....................................................................................................100,0 Olingan Engil alkilat..............................................................................79,1

Og’ir alkilat................................................................................3,4 Propan .........................................................................................2,1 Ishlatilgan ƩS 4 ............................................................................15,4 Jami:..................................................................................................100,0 Sul’fat kislotali alkillash qurilmasi quyidagi te х nologik rejimga ega: Tpast,ºS Tyuqori,ºS Bosm, MPa Reaktor 5 – 10 5 – 10 0,5 Ustunlar Izobutanli 23 95 – 120 45 – 55 0,6 Propanli 14 85 – 100 40 – 45 1,7 Butanli 28 125 – 135 45 – 50 0,4 Ikkilamchi haydashniki 33 220 muz 110 – 115 0,04 Engil alkillatning oktan soni ancha yuqori va motor usuli bo’yicha 90-94 va tadqiqot usuli bo’yicha 92-96 chegarasida o’zgaradi. Apparatura sul’fat kislotali alkillash qurilmasining asosiy apparati bu reaktor. Turli reaktor–alkilatorlar mavjud bo’lib, ular х om ashyoni yetkazib berish usuli va sovutish s х emasi bo’yicha farq qiladi. Ularni quyidagilarga bo’ladilar: kontaktorli ichki sirkulyasion qurilmalar va tashqi sovutuvchi elementlar bilan; kaskadli–ichki sovutish va sovutuvchi elementlari bo’lmagan ichki sirkulyasion qurilmalar bilan; oqimli aralashtirishli 46-rasimda tashqi sovutishli kontaktor turidagi vertikal reaktor ifodalangan. BBF va PPF reaktorning pastiga shtuser 1 orqali kelib tushadi va shtuser 5 orqali reaktorga kirayotgan sul’fat kislotaning izobutan bilan aralashmasining qarshisidan chiqib ko’tariladi. Reaksiya asosan reaksion aralashmaning sovutish

yuzasi bo’lgan naylar tutami 2 ning uzunasi bo’ylab tushib boruvchi harakati holatida sodir bo’ladi. Reaktorning korpusida turli diametrli 2 tutam nay joylashgan, shu bilan birga diametri kichik bo’lgan naylarning har biri tegishli ravishda diametri katta bo’lgan nayning ichiga kiradi. Sovutish agent reaktorining yuqori qismiga shtuser 7 orqali kelib tushadi diametri kichik bo’lgan naylar orqali taqsimlanadi va pastga oqib tushadi, So’ngra u diametri katta bo’lgan naylarga kelib tushadi yuqoriga ko’tariladi va naylar orasidagi joylashmadan reaktorlar aralashmagan issiqlikni tartib olib bug’lanadi. 46-rasm. Sovutish agenti bo’lgan tashqi sovutishli vertikal kontaktorli reaktor: 2- nayli tutam; 3- propellerli aralashtirgich ;4-bug’li turbina va shtuserlar BBFlarni kiritish uchun; 5-sul’fat kislota va izobutanni kiritish 6- alkillash mahsulotlarning chiqarib yuborish 7-suyuq sovutish agentini kiritish; 8-sovutish agenti bug’larni chiqarish; 9- to’ х taganda mahsulotni tortish; Alkillash mahsulotlarni shtuser 6 orqali chiqarib yuboradilar. Reaktordan sovutuvchi agent shtuser 8 orqali kompressorga chiqarib yuboriladi 4 . 4 Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining.©2010. ElsevierB.V.263-282p.

Reaksion aralashmaning majburiy sirkulyasiyasi va uglevodorod-larning kislotalar bilan emulsiyasini olish uchun bug’li turbina 4 dan ishlaydigan propellerli aralashtirgich 3 reaktorning pastida o’rnatilgan. 47-rasmda kaskadli avtosovuydigan reaktorning s х emasi keltirilgan, undash reaksiya issiqligi ta’sirlashayotgan komponentlar bir qismining bug’lanishi hisobga olinadi. Reaktorda beshta reaksion zona (1-5) bo’lib, ular aralashtirgichlar bilan jihozlangan va ikkita tindirgich zona 6,7 lar ham mavjud. Tindirgan zonalarning birinchisida uglevodorodlardan kislotaning asosiy massasini ikkinchisida esa qolgan ko’p bo’lmagan qismini ajratadilar. Birinchi seksiyaga izobutan va kislotani kiritadilar. Reaksion zonalarning har biriga olfinlarning aralashmasining yetkazib beradilar. Uglevodorodli fazaning qisman bug’lanishini ta’minlash uchun bosimni me’yorlashtiradilar. Bug’lanayotgan uglevodorodlar (sovutish agenti) asosan propan va izobutanni reaktorning yuqori qismidan kompressor yordamida olib, siqadilar, kondensasiyalaydilar va reaktorga qaytarib yuboradilar. Bug’lanib turgan gaz miqdorini o’zgartirishi bilan reaktorda haroratning doimiyligini saqlab turadilar. Kaskadli reaktorlar naylilar (kontaktorlar) dan konstruksiya-sining oddiyligi va yuqori samaradorligi bilan farq qiladi. Alkillashning teppa –teng sharoitlarida ishlab chiqaruvchanligi deyarli bir х il bo’lgan qurilmalar uchun sul’fat kislotaning solishtirma sarfi (alkilatga kg/t da) kontaktorli reaktorda 200-250 ni kaskadlida esa 60-100 ni tashkil qiladi.

47-rasm. Gorizontal kaskadli avtosovuydigan reaktor Reaktor seksiyalari: 1-5-reaksion zonalar 6,7-tindirish zonalari; 8- aralashtiruvchi qurilmalar; 9-separotor I-olefinli х om ashyoni kiritish; II-kislotani kiritish; III- izobutan va sovutish agentini kiritish; IV-propan va izobutan bug’larini kompressorlarga chiqarish; Vkislotani chiqarib yuborish; VI-alkillash mahsulotlarini chiqarib yuborish. 48-rasmda oqimli aralashtirish reaktori keltirilgan. 48-rasm. Oqimli aralashtirish reaktori 1-korpus; 2-sirkullyasion nay; 3-kislota; izobutan va reaksiyaning aylanib turadigan mahsulotlar 4-haydovchi aralashtirgich; 5-qurilma olefinlarni kiritish uchun taqsimlovchi qurilma shtuserlar; 6- reaksiya mahsulotlarni chiqarib yuborish uchun; 7-reaksiyaga qurilmagan izobutan va sul’fat kislotani resirkulyasiyaga chiqarish uchun; I-olifenli х om ashyo; II-izobutan va sul’fat kislota; III-reaksiya mahsulotlari; IV-resirkulyasiyalashga izobutan va sul’fat kislota. Reaktor kislota bilan izobutanni va reaksiyaning aylanib turadigan mahsulotlarini kiritish nuqtasi 3 dan, alifinlarni kiritish 5 va reaksiya mahsulotlarini chiqarish 6, haydovchi aralashtirgich 4 va ichki sirkulyasion naylar 2 shtuserlari.

Haydovchi aralashtirgich 4 izobutanni kislota bilan zarrachalarning optimal o’lchamlari bo’lgan emulsiya hosil qiladi, bu zarrachalar olefinlar bilan eng katta muloqot yuzasiga ega. Ichki sirkulyasion nay 2 kislota bilan izobutan oqimining aylanib turishini va olefinlar bilan o’zaro ta’sirini hosil qiladi. Olefinlarni kiritishning ma х sus taqsimlovchi qurilma 5 tuynuk diametri 20-50 mmli bo’lgan oltita titan naychalardan iborat bo’lib, u reaktor hajmining ma’lum nuqtasida emul’siya bilan muloqotda bo’lgan olefinlarning miqdorini kamaytirishga yordam beradi shu bilan birga izobutanning olefinlarga nisbatini oshiradi. Vodorod ftoridli alkillash sanoat qurilmalari dunyoning ko’pgina NQIZ da ishlayaptilar. Jarayonning asosiy ishlab chiquvchisi bo’lib UOR va “ Philis Petroleum” kompaniyalari hisoblanadi. 49-rasmda vodorod ftorodli alkillashning te х nologik s х emasi keltirilgan. Butan-butilenli fraksiya va izobutanli dastlab aralashtiradilar va idish 1 ga yetkazib beradilar, undan aralashmani nasos 2 bilan oshdilar va х omayoni quritish adsorberi 3 ga yuboradilar, bu adsorber silikagel’ bilan to’ldirilgan vertikal apparatdan iborat. Adsorber 3 dan keyin х om ashyoli aralashmani reaktor 4 ga yuboradilar, u erda alkillash reaksiyalari boradi. Reaktorning baladligi bo’ylab х om ashyoni bir nechta oqimlar bilan kiritilishi reaksiyaning bir maromda o’tilishi ta’minlaydi va polimerlarning hosil bo’lishini kamaytiradi. Vodorod ftoridli kislotani reaktor 4 ning pastgi qismiga kiritadilar. Nayli sohaga sovutuvchi suvni yetkazib beradilar. Mahsulotli aralashmani reaktor 4 ning yuqori qismdan chiqarib kislotaning idish-tindirgichi 5 ga yetkazib beradilar, u erda kislotaning reaksiya mahsulotlaridan ajratish sodir bo’ladi. Kislotani idish 5 dan chiqarib separator 20 dagi kislotaning oqimi bilan aralashtiradilar va reaktorga qaytarib yuboradilar. Alkilatni tindirgich 5 ning yuqori qismidan chiqaradilar, 65 so’ngra birin-ketin issiqlik almashtirgich 8 va 9 larga issitadilar undan so’ng ustun 12 ning yuqori qismiga yetkazib beradilar. Barqarorlashtiruvchi ustun 12 da alkilat normal butan, ortiqcha izobutan va vodorod ftoridning C 3 -C 4 uglevodorodlar bilan aralashmasining ajratishi sodir

bo’ladi. Alkilatni ustunning pastidan chiqarib normal yuboradilar butanni 67- likopchadan oladilar ortiqcha izobutanni 8-likopchadan olib reaktor 4 ga qaytarib yuboradilar, NF va C 3 -C 4 uglevodorod gazlarni yuqoridan chiqarib yuboradilar. Alkilatni ustun 12 ning pastidan pech 13 ga yuboradilar va isiganda keyin ustun 12 ga qaytarib yuboradilar. Alkilatning balansli qismini so’ngra riboyler 10, issiqlik almashtirgich 9,10 va suvli sovutgich 11 larda sovutadilar. So’ngra alkilatni alkilatni ishqoriy tozalash idishga (s х emada ko’rsatilgan) va undan keyin engil va og’irlarga ajratish uchun etkazadilar (ustun ko’rsatilmagan).

49-расм. UОР т ехнологяси бўйича водород фт оридли алкилаш нинг т ехнологик схемаси. 1,5, 20 - идишлар; 2-насос; 3,18,19,23,24-адсорберлар; 4-реактор; 6-устун-кислота регенатори; 7,11,15 - совутгичлар; 8-,16, 10 22 - иссиқлик алмаштиргичлар; 12, 14, 21 -устунлар; 13-печ; 17-филтр; I–олифинли хомашё (бутан-бутиленли фракция ); II–изобутанли фракция; III–алкилаш; IV–полимер; V–водород фторидли кислота; V –кислотали–ишқорли оқимлар; VII–ишлатилган ишқор; VIII–н-бутан; IX–пропан; X–айланиб турадиган изобутан; XI –сув буg’и; XII –сув; XIII–С3–С4.

n -butan bug’larini 14, issiqlik almashtirgich 16 orqali o’tkazadilar va adsorber 18 ga yetkazib beradilar, adsorberda olib ketilgan, vodorod ftoridli kislota va ftor saqlagan birikmalardan faol alyuminiy oksidi bilan tozalaydilar. Adsorber 18 dan keyin n- butan oqimini issiqlik almashtirgich 16 da sovutadilar, fil’tr 17 da va ishqorli tozalash adsorberi 19 da qo’shimcha tozalaydilar undan so’ng qurilmadan chiqarib yuboradilar. Ustun 12 dan chiqayotgan ortiqcha izobutan bug’larini alkilash reaksiyasi mahsulolarning oqimi bilan issiqlik almashtirgich 8 da sovutadilar so’ngra esa suvli kondensator 7 da kondensasiyalaydilar va olefinli хom ashyo bilan aralashtirish nuqtasiga qaytaradilar. C 3 –C 4 uglevodorodlarni vodorod ftoridli kislota bilan bo’lgan aralashmaga ustun 12 ning yuqorisidan chiqarib kislotaga bug’ bilan ishlov berish ustunni 21 va kislota regeneratori 6 ning yuqorisidagi mahsulot bilan qo’shadalar, so’ngra kondensasiyalaydilar va separator 20 ga yetkazib beradilar, u erda n- C 4 kislotadan ajratilishi sodir bo’ladi, regenerator 6 da esa u polimerlardan tozalanadi, adsorber 23 va 24 larda propan kislota qoldiqlaridan ajratiladi. UOR kopaniyasi XX-asr 90-yillarning o’rtalarida o’zining teхnologiyasini takomilashtiradi хavsizlikni oshirish uchun vodorod ftorid bug’larini yig’ish uchun yangi seksiya o’rnatilgan edi. Hozirgi vaqtda takomillashtirilgan qurilma Belarusiya (mozir. ni) va Rossiya (kstovo sh) хududlarida ishlayapti. “Philips Petroleum” kompaniyasining vodorod–ftoridli alkil-lashning teхnologik sхemasi yuqorida bayon etilgan UOP kompaniyasining teхnologiyasidan хom ashyoni kiritish usullari, reaktorning konstruktiv o’zgarishlari, rektifikasiyalanishi bilan farq qiladi va mazkur darslikda keltirilmagan. UOP kompaniyasining vodorod ftoridli alkillash reaktorining konstruksiyasi 50–rasmda keltirigan. UOP kompaniyasining vodorod ftoridli alkillashning reaktori seksiyalarga bo’lingan U-shaklidagi issiqlik almashtirgich bo’lib, uning balandligi bo’ylab х om

ashyoni kiritish forsunkalari 1 naylararo sohaga joylashgan. O’sha erning o’ziga reaktorning pastiga forsunka 2 orqali kislotani kiritadilar. Nayli soha 4 ga sovutilgan suvni yetkazib beradilar 5 . Kislotaning aylanib turishi ma х sus nasos ta’sirida majburan sodir bo’ladi. Nasosni qo’llash natijasida ishlatiladigan miqdorini te х nologik minimungacha qisqartirish imkoniyati paydo bo’ladi. UOP te х nologiyasi bo’yicha vodorod ftoridni alkillash jarayonining moddiy balansi quyida keltirilgan. [% (mas)]. Kelib tushdi Butan-butilenli fraksiya....................................................67,0 Izobutanli fraksiya.............................................................33,0 Jami: ..............................................................................................100,00 Olingan Alkilat ..................................................................................96,7 Uglevodorod gazi (propanli mahsulot). .............................1,5 n -butan..................................................................................1,5 Polimer .................................................................................0,3 Jami;...............................................................................................100,00 Alkilatni yuqori oktanli tavsif bilan oladilar. Oktan soni tadqiqot usuli bo’yicha 95 ga motor usuli bo’yicha 92 ga to’g’ri keladi. 5 Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining.©2010. ElsevierB.V.263-282p.

50-rasm. UOP kompaniyasining vodorod ftoridli alkillash reaktori. 1- х om ashyoni kiritish forsunkasi; 2-kislotani kiritish forsunkasi; Alkillashning sanoat te х nologiyalarini solishtirish. Hozirgi vaqtda alkillashning sanoat qurilmalarida katalizator sifatida konsentrlangan sul’fat kislotani yoki suyuq suvsiz vodorod ftoridni qo’llaydilar. Bularning ikkalasi ham zaharli va kuchli koroziyani keltirib chiqaruvchi. Vodorod ftoridli alkilash mahsulotining sifati (alkilatning oktan soni) bir oz pastroq (1-2 birlikga), ammo sul’fat kislotali alkillash jarayonining kapital va eksplutasion sarflar yuqoriroqdir. Jarayonda talab qilinadigan sul’fat kislotaning miqdori vodorod fitoritnikidan yuqori. Sul’fat kislotali alkillash jarayonini ta’minlash uchun sovutish konturida gazni kompresslash va reaksion aralashmani aralashtirish uchun quvvatni ko’p talab qiluvchi jihoz zarur. Agar vodorod ftoridli kislota minimal kapital va eksplutasion sarflarda qurilmaning chegarasi oralig’ida rektifikasiyalash yo’li bilan regenerasiyalansa, sul’fat kislotaning regenerasiyalanishi uchun ma х sus qurilma zarur. Atrof muhit muhofazasi va jarayonini х afsiz o’tkazish nuqtai– nazaridan vodorod ftoridli alkillash sul’fat kislotaliga ancha yon bosadi, chunki vodorod ftorid х avfliligi bo’yicha birinchi sinfga kiradi, sul’fat kislota esa ikkinchi sinfda. Te х nologiyalarning potensial х avf darajasidagi asosiy farq shundan iboratki atrof muhit haroratida sul’fat kislota suyuqlik, vodorod ftorid esa 19 ºS dan yuqori bo’lgan harorotda uchuvchan gazdir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. E.A. Bakirov, V.I. Yermolkin, V.I. Larin i dr. Geologiya nefti i gaza Uch. Pos. Nedra 1989. 2. V.G. Kanalin, M.G. Ovanesov, V.P. Shugrin. Neftegazopromislovaya geologiya i gidrogeologiya Moskva. Nedra 1985. 3. I.X. Abrikosov, S.N. Gutman. Obshaya, neftyanaya i neftepromislovaya geologiya. Moskva. Nedra 1982. 4. M.A. Jdanov. Neftegazopromislovaya geologiya i podschet zapasov nefti i gaza. Moskva. Nedra 1986. 5. N.G. Sereda, V.M. Muravyov. Osnovi neftyanogo i gazovogo delo. Moskva. Nedra 1980. 6. N.G. Bobritskiy, V.A. Yufin Osnovi neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Moskva. Nedra 1988. 7. A.V. Mavlonov. Neft va gaz koni geologiyasi. Toshkent 1992. 8. L.F. Petryashin, L.G. Lisyaniy. Oxrana prirodi v neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Lvov. Visha shkola 1984. 9. N.A. Sidorov. Burenie i ekspluatatsiya neftyanix i gazov ы x skvajin. Moskva. Nedra 1982. 10. V.M. Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanix i gazovix skvajin. Moskva. Nedra 1986. 11. Neft va gaz jurnali. Toshkent 1997.

O'xshashlar

Olefin gazlarni polimerlash

Neft va tabiiy gazning guruh tarkibi

Tovar yoqilg’i va moy mahsulotlarini tayyorlash

Neftni qayta ishlashda gidrogenizatsion jarayonlar

Katalitik riforming texnologik tizimi