Tovar yoqilg’i va moy mahsulotlarini tayyorlash - Geologiya - Referatlar

Tovar yoqilg’i va moy mahsulotlarini tayyorlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.82421875 KB

Ko'chirib olish

Tovar yoqilg’i va moy mahsulotlarini tayyorlash Reja: 1. Tovar mahsulotlarni tayyorlash; 2. Tovar yoqilg’ilarni tayyorlash; 3. Tovar moylarni tayyorlash.

Tovar mahsulotlarni tayyorlash Neft mahsulotlari bozori talabi ehtiyojlari va sifat ko’rsatkichlari asosida bir х il nomlanuvchi neft fraksiyalaridan tayyorlangan tovar neft mahsulotlari х ossalariga ko’ra keskin farqlanadi. SHu sababli NQIZlarida tovar yoqilg’i va moylar tayyorlovchi ma х sus se х lar mavjud. NQIZlarida ishlab chiqariladigan tovar mahsulotlar shartli ravishda ikki guruhga bo’linadi: 1) te х nologik qurilmalarda bevosita ishlab chiqariladigan mahsulotlar; 2) turli komponentlardan tayyorlanuvchi mahsulotlar. Neftni qayta ishlash zavodlari qurilmalarida individual uglevodorodli C 3 – C 5 (propan, butan, pentanli) fraksiyalar, aromatik uglevodorod (benzol, tolual, individual usilol)lar, qattiq parafinning turli markalari, moylar qo’ndirmalari va shu kabilar bevosita ishlab chiqariladi 1 . Keng ko’lamda ishlab chiqariladigan tovar mahsulotlar – benzin, dizel’ va qozon х ona yoqilg’isi, surkov moylarining ancha qismi neftni qayta ishalash zavodlarining turli qurilmalarida ishlab chiqariladigan komponentlarni aralashtirib (kompaundirlab) olinadi. Neftkimyo kor х onalarida tovar mahsulotlar–spirtlar, al’degidlar, kislotalar, poliolefinlar, sintetik kauchuk ishlab chiqarish uchun х om ashyo va boshqalar bevosita se х va qurilmalarda ishlab chiqariladi. Darslikning ushbu bo’limi komponentlardan yoqilg’i va moylarni tayyorlash va ularning sifatini talab darajasiga qadar ya х shilash usullari bilan tanishish imkonini beradi. Turli komponentlardan tovar mahsulotlar tayyorlash maqsadida neftni qayta ishlash zavodlarida kompaundirlashning quyidagi asosiy usullari qo’llaniluvchi ma х sus ab`ektlari loyihalanadi: 1) sirkulyasion – bunda, aralashtirish aralashtiruvchi rezervuar yoki aralashtiruvchi qurilmali apparatlarda amalga oshiriladi; 2) bevosita oqimda aralashtirish. Neftni qayta ishlash zavodlari tovar mahsulotlar tayyorlash bo’g’ini loyihasini ishlab chiqishdan oldin komponentlar х ossalari haqidagi ma`lumotlar asosida 1 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154

kutiladigan mahsulot sifat ko’rsatkichlari hisoblab chiqilishi lozim. Hisoblashlarda shuni ham inobatga olish lozimki, komponentlar sifat ko’rsatkichlarining faqat ayrimlari additiv hisoblanadi. CHunki, aralashma zichligi, undagi oltingugurt miqdori, anilin nuqtasi harorati, HQH bo’yicha aniqlangan fraksion tarkib ko’rsatkichlari har bir komponent ko’rsatkichlarini komponentlar og’irlik ulushlariga muvofiq qiymatlari yig’indisi orqali topiladi. Aralashma to’yingan bug’ bosimini yetarli darajadagi aniqlikda komponentlar har biri bug’lari bosimining molli ulushga keltirilgan qiymatlari yig’indisi orqali aniqlash mumkin. Sirkulyasion usul ko’p yillardan beri qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, tovar mahsulotlarining te х nologik qurilmalardan aralashtirish parklaridagi alohida rezervuarlarga keluvchi komponentlari dastlab, tahlil qilinib, so’ngra, nasos yordamida aralashtiruvchi rezervuarga jo’natiladi. Aralashtiruvchi rezervuarda tayyorlangan mahsulot a х sus nasoslar yordamida “rezervuar-nasos- rezervuar” s х emasi bo’yicha tarkibiga ko’ra bir jinsli tayyor mahsulot sifat talablariga muvofiq aralashma hosil bo’lgunga qadar ko’m marotaba qayta haydaladi. Yoqilg’ilarni tayyorlashda rezervuarlar sig’imi har bir komponentning 48 soatlik zahirasiga mos bo’lishi, aralashtiruvchi rezervuarlar esa ishlab chiqariladigan ushbu yoqilg’ining 16 soatlik zahirasiga muvofiq bo’lishi shart 2 . Aralashish sharoitini ya х shilash maqsadida rezervuarlarda aralashtiruvchi moslamalar: rezervuarlar yon devorlarida o’rnatiluvchi aralashtirgichlar; ko’p sonli teshiklarga ega yuqoriga, pastga yoki burchak ostida yo’naltirilgan matochniklar; “o’rgimchak” deb nomlanuvchi injektor-aralashtirgichlar o’rnatilgan moslama; tubdan mayyan balandlikda mahsulotni haydovchi ko’targich quvurlar bilan jihozlanadi. SHunga qaramay, sirkulyasion usul quyidagi qator jiddiy kamchiliklarga ega: elektr energiyasining ko’p sarflanishi, aralashtirish unumdorligining pastligi, aralashtiruvchi rezervuarlar yoki aralashtiruvchi moslamali apparatlarni qurish zaruriyati borligi. 2 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013.

Tovar mahsulotlarini tayyorlashning samarali usuli oqimda aralashtirish bo’lib, hisoblanadi. Har bir NQIZlari uchun avtomatlashtirishgan tizim (avtomatik stansiya) alohida loyihalanadi. Komponentlarni saqlash uchun rezervuarlar parki hajmi aralashtirish stansiyasi ish unumdorligi, profilaktik ko’rik va ta`mirlash maqsadida to’ х tatish zaruriyati, laboratoriya tahlili uchun vaqtga ehtiyojlardan kelib chiqib, aniqlanadi. Aralashtirish jarayonida birta nasos yordamida aralashuvchi komponent turli aralashtiruvchi kollektorlarga haydalishi maqsadga muvofiq emasligi tufayli, haydaladigan har bir komponent alohida nasos orqali haydalgani ma`qul. Avtomatik aralashtirish stansiyasi s х emasi 28-rasmda keltirilgan. Aralashtirish stansiyasi komponentlarni saqlash rezervuarlari 1, 7, 13; tayyor mahsulot rezervuari 20; komponentlarni haydash nasoslari 2, 8, 14; fil’trgazajratkich 3, 9,15; sarf o’lchagichlar 4, 10, 16; rostlovchi va teskari klapanlar 5, 11, 17; va aralashtirish kollektori 19dan tarkib topgan. Aralashtirish stansiyalarida sarf o’lchagich sifatida hajmiy hisoblagich yoki, turbinali sarf o’lchagichlar qo’llaniladi. Aralashtirish stansiyalari loyihasini ishlab chiqishda komponent bo’yicha maksimal ish unumdorlikni sarf o’lchagich o’ztkazuvchanlik qobilyatining 75 %idan oshirmaslikka, minimal unumdorlikni esa quyi chegaraga yaqin keltirmaslikka harakat qilish kerak 3 . Stansiya operatori hisoblagichlarga muayyan miqdordagi komponent uzatish topshirig’ini o’rnatadi. Tovar mahsulotlarning sifat tavsif (benzinning oktan soni, uning fraksion tarkibi, to’ingan bug’ bosimi va boshqalar) lari analizatorlar yordamida doimiy nazorat qilinib, standart talablari darajasida saqlab turiladi. Tayyorlangan mahsulot tovar mahsulotlar parkiga jo’natiladi. Aralashtirish jarayonlarini boshqarishning avtomatik tizimi o’rnatilgan tayyor mahsulotlar resepturasidan foydalanib aralashtirgichga yuboriluvchi komponentlar oqimini rostlaydi. Avtomatik aralashtirish stansiyasining afzalligi aralashtiriladigan har bir komponentni dozalashning aniq nazorati, aralashtirish sikli davomiyligining ancha 3 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154

qisqaligi hamda tayyor mahsulotni gomogenlanishini ta`minlovchi aralashtiruvchi sig’imlardan foydalanishni rad etish bo’lib hisoblanadi. Jarayon davomida oqimli aralashtirgichda har bir komponentning sarfi tayyor mahsulot komponent tarkibi berilgan resepturaga aynan muvofiq kelishini ta`minlash maqsadida doimo rostlab turiladi. 28-rasm. Avtomatik aralashtirish stansiyasi (AAS) s х emasi: 1, 7, 13- komponentlarni saqlash rezervuarlari; 2, 8, 14-komponentlarni haydash nasoslari; 3, 9, 15-fil’tr-gazajratkich; 4, 10, 16-sarf o’lchagichlar; 5, 11, 17- rostlovchi klapanlar; 19- aralashtirish kollektori; 20-tayyor mahsulot rezervuari. Tovar yoqilg’ilarni tayyorlash Benzin tayyorlash. Tovar benzin neftni qayta ishlashning turli jarayonlaridagi benzin fraksiyalarini aralashtirib (kompaundirlab) bundan tashqari, tayyor mahsulot х ossalarini ya х shilovchi qo’shilma va qo’ndirmalar kiritib olinadi. Komponentlar, qo’shilma va qo’ndirmalarni aralashtirib kerakli sifatdagi tovar mahsulot tayyorlanadi.

Tovar avtomobil benzini tayyorlashda ishlatiladigan komponentlar miqdori va sifati bir –biridan keskin farq qiladi. Hatto, bir markali benzinning bir zavodning o’zida turli vaqtlarda ishlab chiqarilgan partiyasi biror qurilmaning rejali- ogohlantirish ta`miri, mahsulot chiqarish bo’yicha zavod dasturining o’zgartirilishi va shu kabi boshqa hollar tufayli komponent tarkibi bo’yicha farqlanishi mumkin. Tovar benzin tarkibiga quyidagi komponentlar mansub: butan, katalitik kreking benzini, riformat, alkilat, izomerizat, qo’ndirma, kislorod saqlovchi birikmalar, gaz benzini, gidrojarayonlar benzini, to’g’ri haydalgan benzin hamda kokslash va termik kreng benzini. 29-rasm. Tovar benzini tarkibiy elementlari Riforming va katalitik kreking benzin – yuqori oktanli tovar benzinning asosiy komponenti. Riformatning benzindagi miqdori uning markasi va dunyoni muayyan hududi te х nik sharoitlariga ko’ra 30 dan 60 % (mas.)gacha oralig’da o’zgarishi mumkin. Riformatda arenlar miqdori ko’pligi sababli AQSHda benzindagi riformat Товар бензин и бутан қўндирма каталитик крекинг бензини кислород сақловчи би рикмалар риформат газ бензини алкилат гидрожараёнлар бензини изомеризат тў ғ ри ҳайдалган бензин кокслаш ва термик кренг бензини

miqdori 30-40% (mas.)dan oshmasa, Rossiyada uning miqdori 60 % (mas.)gacha etadi. Hozirgi vaqtda benzin tarkibidagi arenlar miqdori cheklanganligi sababli, tovar benzindagi riformat ulushi kamayayotgani kuzatilmoqda. Har bir tovar benzini uchun komponentlar foiz nisbati turlicha bo’ladi. Quyida kerakli sifatdagi tovar benzin olish uchun aralashtiriladigan yuqori oktanli komponentlarning oktan sonlari keltirilgan. 20-jadval Nomlanishi OS (tu.) OS(mu.) Yengil uglevodorodlar fraksiyalari: butan fraksiyasi 94 89 izobutan fraksiyasi 101 97 izopentan fraksiyasi 93 90 pentan-amilen fraksiyasi 90 87 Gaz benzini (33–103 0 S fraksiyasi) 79 76 Gidrokreking engil benzini (q.b. –85 0 S) 85 85 Polimer benzin 100 85 Piroliz benzinining gidrirlangan fraksiyasi C 6 – C 9 95 95 Katalitik kreking benzini 93 83 Uzluksiz regenerasiyalovchili qurilma riformati 100 92 Davriy regenerasiyalovchili qurilma riformati 98 91 Alkilat 92 90 Toluol 115 103 Piroliz benzini 102 88 Teхnik izooktan 100 100 C 5 – C 6 fraksiyasi izomerizasiyalash mahsuloti (izomerizat) 88 84 MTBE 118 104 Bioetanol 113 103 Odatda yuqori oktanli tovar benzindagi katalitik kreking benzini (KKB) ulushi 30-40% (mas.)ni tashkil etadi. SHuningdek, bu benzin tarkibida хom ashyo tarkibi va tayyorlanganlik darajasiga ko’ra, 30 dan 1500 ppm oltingugurt saqlaganligi tufayli tovar mahsulotni oltingurtli asosiy ifloslantiruvchi hisoblanadi. KKB tarkibida 30% (mas.)gacha olefinlar saqlaydi. Tovar benzini ishlab chiqarish uchun KKB gidrotozalanadi. Tovar benzindagi KKB ham miqdori hududiy ehtiyojdan kelib chiqib o’zgarishi mumkin. Masalan, deyarli har bir zavodida katalitik kreking

qurilmasi mavjud bo’lgan AQSH va G’arbiy Evropada tovar benzindagi KKB miqdori 35 dan 40% (mas.)gacha bo’lsa, har uchta zavodining birtasida katalitik kreking qurilmasi mavjud bo’lgan Rossiyada esa bu ko’rsatkich 10 % (mas.)ni tashkil etadi. YUqori oktanli benzinni ko’p miqdorda tarkib toptiruvchi, sifat ko’rsatkichlari bo’yicha tovar benzin хossalariga sezilarli ta`sir ko’rsatuvchi KKBning muqobili yo’q. SHuningdek, yuqoridagi kamchiliklar tufayli tovar mahsulot tarkibidagi ulushi o’smaydi. Izomerizasiyalash va alkillash benzinlari (izomerizat va alkilat) ulushi tovar benzinga ko’ra 3 dan 10 %(mas.)gacha tashkil etadi. Bu komponentlar tarkibida aromatik ugevodorodlar, olefinlar va oltingugurtli birikmalarning yo’qligi hamda yuqori oktan soniga egaligi bois muhim ahamiyat kasb etadi. Hududiy potensial va zavodlarda alkillish va izomerlash qurilmalarining mavzudligiga bog’liq holda tovar benzini o’zining х ossalariga ko’ra anchagina o’zgarishi mumkin. Masalan, har bir zavodida katalitik kreking qurilmalari qatori alkillash qurilmalari mavjud bo’lgan AQSHlarida tovar benzin tarkibidagi alkilat miqdori 10-11% (mas.)ni tashkil etsa, Evropada – 4% (mas.)ni, Rossiyada esa 0,3 %(mas.)ni tashkil etadi. AQSHlari benzinidagi izomerizat miqdori 4% (mas.)ni, Evropa va Rossiyada esa deyarli 2 %ni tashkil etadi 4 . To’g’ri haydalgan benzin oktan sonining pastligi sababli yuqori oktanli tovar benzini tarkibida kam miqdorda – 7% (mas.)gacha ishtirok etadi. CHunki, unda kam tarmoqlangan detonasiyaga turg’unligi past bo’lgan ya`ni, quyi oktan sonli parafin uglevodorodlar ko’p. Faqat ayrim hollardagina “saralangan” neftdan oktan soni 70 ga yaqin to’g’ri haydalgan benzin olish mumkin. Biroq, bunday neft resurslari g’oyat chegaralangan. To’g’ri haydalgan benzin qaynashning tugash harorati pasayishi bilan uning detonasion turg’unligi ortadi. Masalan, Romashkinsk neftining 28-180 0 S benzin fraksiyasi oktan soni 46; 28120 0 S–58; 28-85 0 S–68; 28-62 0 S–75ni namoyon etadi. 4 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154

Kokslash va termik kreking benzin lari tarkibida to’yinmagan uglevodorodlar miqdori ko’p bo’ladi. SHuning hisobiga bu benzinlar oktan soni х uddi shu neftdan olingan to’g’ri haydalgan benzinnikidan yuqori bo’ladi. O х irgi vaqtlarda kokslash va termik kreking benzinlari tarkibida olifenlar miqdori ko’pligi bois, tovar benzin tarkibiga kiritilmasdan dastlab gidrirlashga so’ngra, riforming qurilmasida qayta ishlashga jo’natiladi. Tovar benzin tarkibidagi gidrirlashdan o’tmagan kokslash va termik kreking benzinlari miqdori odatda 1 %dan oshmaydi. Piroliz benzini yuqori oktan soni namoyon etsada, tarkibida to’yinmagan va aromatik uglevodorodlari ko’pligi sababli tovar benzinlarda gidrirlashdan so’ng kam miqdorda ishlatiladi. Gidrojarayonlar benzini quyi oktan soniga ega bo’lib, ishlatishdan oldin riforming qilinishi kerak. Ikkala usulda ham oktan soni 95 bo’lgan gidrokreking engil benzini(q.b. – 85 0 S) bundan mustasno bo’lib, to’yingan bug’ bosimi uning tovar benzini tarkibidagi ulushini cheklab qo’yadi. Gaz benzini ham yuqori oktanli tovar benzinda to’yingan bug’ bosimi yuqoriligi va yonish issiqligining pastligi sababli uncha ko’p bo’lmagan miqdorda ishlatiladi. Benzinni gazli tarkib toptiruvchilar–butanlar. Bu gazlar tovar benzini tarkibiga yil fasllariga ko’ra ozroq 3dan 8 %gacha (mas.) miqdorda qo’shiladi. Butan yozgi mavsumda kam miqdorda, qishki mavsumda esa dvigatel ishga tushishini engillashtirish maqsadida ko’proq aralashtiriladi. Tovar benzinga kiritiladigan butan miqdori shunchani tashkil etishi kerakki, tovar benzin to’yingan bug’ bosimi Rossiya benzinlari uchun 79,9 kPa va Evropa benzinlari uchun 60 kPadan oshmasin. Aralashtirishga yuboriladigan benzin komponentlari qatoriga kislorod saqlovchi birikmalar (oksigenatlar) ham kiradi. Gidrotozalash yordamida umumiy oltitgugurt, korrozion–faol merkaptanlar va beqaror uglevodorodlar miqdorini anchagina pasaytirish mumkin. Natijada yoqilg’ining termik barqarorligi o’sadi. SHuningdek, gidrotozalashda

oksidlanishning tabiatan ingibitorlari hisoblanuvchi ayrim nouglevodorod birikmalari ham yo’qotilib, reaktiv yoqilg’ida oksidlanishga moyillik hosil bo’ladi. Reaktiv yoqilg’ilarning ekspluatasion х ususiyatlarini ya х shilash uchun turli qo’ndirmalar qo’llaniladi: antioksidlovchi, antielektrostatik, suv kristallizasiyaga qarshi va edirilishga qarshi. Rossiyada ishlab chiqariladigan va х orijda ishlab chiqariladigan reaktiv yoqilg’ilar o’zaroalmashuvchanlik masalalarini hal qilish maqsadida 2004 yilda х orijiy spesifikasiyalar asosida Jet A-1 reaktiv yoqilg’isi GOSTi qabul qilindi va joriy etildi. Rossiyada ishlab chiqariladigan yoqilg’ilar tayyorlash quyida keltirilgan. T–1 yoqilg’isi kam oltingugurtli neftdan to’g’ri haydalgan 150–280 0 S kerosin fraksiyasidan olinadi. Bunday neftlardan kristallanishning boshlanishi – 60 0 Sdan past bo’lgan х ila yuqori qaynash haroratli (280 0 S) yoqilg’ilar olish mumkin. TS–1 yoqilg’isi oltingugurtli neftdan to’g’ri haydab olinadi. U T–1 yoqilg’isidan o’zining fraksion tarkibining engilligi bilan farq qiladi. Mamlakatimiz oltingugurtli neftlari tarkibida kam oltingugurtli neftlarga qaraganda ko’p parafin uglevodorodlar mavjud. Bu esa oltingugurtli neftlardan olingan reaktiv yoqilg’ilarda kristallanishning boshlanishi –60 0 Sdan past bo’lishini va haydashning 98 %ini o х irgi qaynash haroratini 250 0 S dan past o’rnatish imkonini beradi. Merkaptanlar miqdori TSH ga ko’ra reglamentlanadi. T–1 va TS–1 rusumli yoqilg’ilar ekspluatasiya sharoitida ular anchayin ommaviy o’zaroalmashuvchan hisoblanadi. Biroq, sifat ko’rsatkichlariga ko’ra aviasion dvigatellar yoqilg’ilariga qo’yilgan talablarni to’la qondirmaydi. SHu sababli tovush tezligigacha uchuvchi samolyotlar reaktiv dvigatellari uchun yangi yagona yoqilg’i–RT yoqilg’isi ishlab chiqildi. RT yoqilg’isi istalgan neftni to’g’ri haydab gidrotozalash jarayonini qo’llash orqali olinadi. Bunda, to’g’ri haydalgan va gidrotozalangan komponentlrni aralashtirish ru х sat etiladi. YOqilg’ining bu turi yuqori termik barqarorligi, oltingugurt miqdrining kamligi bilan farqlanib, ekspluatasion х ossalarini ya х shilash uchun qo’ndirma qo’shiladi.

T–8 yoqilg’isi oltingugurtli neftdan to’g’ri haydalgan kerosin fraksiyasini gidro tozalash orqali tovush tezligidan yuqori dvigatellar uchun ishlab chiqilgan. U RT yoqilg’isidan haydashni boshlanish haroratining yuqoriligi, yuqori termik barqarorligi bilan farqiladi. T–6 yoqilg’isi to’g’ri haydash yoki ikkilamchi jarayonlar gazoyl fraksiyasini chuqur gidrirlash yo’li bilan tozalab va barqarorlashtirib olinadi. Reaktiv va dizel divegatellari uchun tovar yoqilg’i tayorlash tovar avtobenzin tayyorlash analogik tizimidan foydalanib, aralashtirsh uzeliga jarayonni avtomatlashtirilgan tizimli boshqaruvni qo’lash bilan amalga oshiriladi. Tezyurar dizel divigatellari uchun tovar yoqilg’isini (Q, YO) tayyorlashda bazaviy komponent sifatida to’g’ri haydashning 180–360 0 S fraksiyasi qo’llanilib, unga aralashtirish bo’g’inida boshqa komponentlar va qo’ndirmalar qo’shiladi. Dizel yoqig’ilari (Q,YO)ga 20% gacha miqdorda katalitik kreking gazoyli qo’shishga ru х sat etilgan. Biroq, yangi te х nik reglamentlarning kirib kelishi ushbu fraksiyani faqat gidrotozalashdan so’ng foydalanishga va kreking gazoyli miqdorini kamaytirilishiga olib keldi. Tezyurar dizellar uchun yoqilg’i komponentlari sifatida termik kreking, kokslash, termokantaktli kreking va boshqa termik jarayonlar mahsulotlaridan qo’shimcha gidrirlashsiz foydalanish ru х sat etilmaydi. Qishki va arktik dizel yoqilg’ilarini tayyorlash aksariyat hududlarida yilda 6-8 oy davomida haroratning manfiy qiymatlari kuzatiladigan Rossiya uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday yoqilg’ilarni tayyorlashning bir nechta usullari mavjud: 1. Dizel yoqilg’isining qaynashni tugash haroratini 320–330 0 S gacha pasaytirish; 2. Yoqilg’i tarkibiga 40% (mas.)gacha 180–240 0 S kerosin fraksiyasi kiritish; 3. Dizel yoqig’isini gidro tozalash qurulmasini yilning sovuq vaqtlarida qo’shimcha reaktorni ishga tushurish bilan izodeparafinlash va gidroizomerlash qurulmalariga o’zgartirish; 4. Yoqilg’ining qotish haroratini pasayturuvchi qo’ndirmalar qo’shish.

Te х nologik jaryondagi gosozliklar oqibatida yoqilg’ida gidrotozalashdan so’ng oz miqdorda vodorod sul’fid qolishi mumkin. Bunday yoqilg’ini tovar parkiga jo’natishdan oldin ishqorli yuvishni amalga oshirib, so’ngra naften kislotalar ko’piklaridan tozalash uchun suvli yuvish zarur. Neftni qayta ishlash sanoatida o’rtaaylanuvchi va kamaylanuvchi dizel dvigatellari uchun yuqori qovushqoqli og’ir yoqilg’ilarning ikki navi (DT va DM) ishlab chiqariladi. Ushbu yoqilg’ining sifat ko’rsatkichlari kitobning dizel dvigatellari yoqilg’ilari х ossalariga bag’ishlangan bo’limida yoritilgan. DT va DM yoqilg’ilari qoldiq mahsulotlar–mazut, kreking-mazut, polugudron va gudron bazasida tayyorlanadi. Zarur hollarda qovushqoqlikni pasaytirish maqsadida tovar yoqilg’iga yengilroq mahsulotlar: to’g’ri haydashning solyar distillyati; katalitik gazoyl; ohista kokslash, termik kreking va shu kabilar mahsulotlari qo’shiladi. Qozon х ona yoqilg’isini tayyorlash. Qozon х ona yoqilg’isi (mazut) turli mazutlar va neftning og’ir qoldiqlarini aralashtirib olinadi. Tovar aralashma mazutni (eksportbop te х nologik yoqilg’i E-4, F-5 va F-12 rusumli flot mazutlari) tayyorlash to’q fraksiyalarni aralashtirish parki (TAP)da kerakli komponentlarni rezervuarlarda yig’ib, ularni aralashtirib, pasportlash va tayyor mahsulotlarni nasos yordamida jo’natish orqali amalga oshiriladi. TAPda komponentlarni aralashtirish jarayonida ishlatiladigan bir nechta markazdan qochma nasoslar bilan jihozlangan nasos stansiyasi mavjud. Aralashtirish nasoslarda va ma х sus aralashtirgichlarda kechadi. Quvur uzatkichda har bir aralashtirgichdan keyin oqimdagi aralashtirilgan mazut qovushqoqligini aniqlovchi viskozimetrlar o’rnatiladi. Aralashma mazutni tayyorlash jarayonida qotish haroratini pasaytiruvchi va quyi haroratlarda oquvchanligini ya х shilovchi qo’ndirmalar ishlatiladi. F-5 mazuti oltingugurtli neftdan to’g’ri haydab (60-70 % atmosferali haydash qoldig’i va 30-40 % gazoyl fraksiyasi) olinadi. Bundan tashqari ushbu rusumli mazutga 20 %gacha termik va katalitik krekingning kerosin-gazoyl fraksiyasi qo’shishga ru х sat etiladi.

F-12 mazuti kam oltingugurtli neftni qayta ishlash mahsulotlari aralashmasini (60-70 % atmosferali haydash qoldig’i, 10 %ga yaqin gazoyl fraksiyasi va 20-30 % kreking-qoldiq) namoyon qiladi. O’t х ona mazuti og’ir kreking-qoldiq shuningdek, ularning to’g’ri haydash qoldiqlari bilan aralashmalari bo’lib hisoblanadi. 200 rusumli mazutni olishda ba`zida gudron ham ishlatiladi. Bu kabi yoqilg’ilar sifat ko’rsatkichlari qozon х ona qurilmalar yoqilg’ilari х ossalariga bag’ishlangan bo’limda keltirilgan. Tovar moylarni tayyorlash Tovar moylar bazaviy moy distillyatlarini bir-biri bilan yoki, umumiy miqdori odatda 3-8 %ni tashkil etuvchi, ayrim hollarda esa 17 % (mas.)gacha etuvchi qo’ndirmalarni kiritish sharti bilan qoldiq komponentlarni aralashtirib (kompaundirlab) olinadi. Tovar moylarini tayyorlash jarayonida mahsulot sifat talablari, zaruriy komponentlar naqdligi, rezervuarlar parki hajmi va ishlab chiqarishning boshqa te х nik imkoniyatlaridan kelib chiqib, benzin tayyorlash jarayonidagi singari aralashtirishning sirkulyasion usuli va oqimda uzluksiz aralashtirish usullari qo’llaniladi. Sirkulyasion aralashtirish usuli bazaviy moy fraksiyalarini rezervuarga birin-ketin haydab, nasos yordamida tarkibi va х ususiyatiga ko’ra bir jinsli mahsulot hosil bo’lgunga qadar aralashmani sirkulyasiyalashga asoslangan. Moyning zaruriy qovushqoqligiga erishish maqsadida rezervuarga qo’ndirma yuboriladi va aralashma 6-8 soat mobaynida qizdirgich orqali haydaladi. Moyning tarkibi va х ossalari kerakli komponentlarni qo’shish bilan tamomila tuzatiladi. Aralashtirishning bunday usullaridan haligacha ayrim NQIZlari va neftbazalarida foydalanilmoqda. Zamonaviy neftni qayta ishlash zavodlarida benzinni kompaundirlash jarayonidagidek moy komponentlari va qo’ndirmalarni oqim (quvuruzatkichlar)da uzluksiz aralashtirish usullarini qo’llash keng tarqalgan. Bunday holatda barcha komponentlar aniq berilgan nisbatlarda quvur uzatkichga yuboriladi va istalgan onda aralashtiruvchi kollektordan talab etilgan sifatdagi tovar moyi olishni ta`minlaydi. Moy sifati oqimda o’rnatilgan avtomatik sifat

analizatorlari yordamida doimiy tahlil qilib turiladi. Te х nologik quvuruzatkichlar fil’trlar, gaz ajratkichlar, sarf o’lchagichlar hamda te х nologik talablar va tovar moylar fizik-kimyoviy ko’rsatkichlariga muvofiq yordamchi qurilmalar bilan jihozlanadi. Aralashtirishda asosiy e`tibor qo’ndirmalarni to’g’ri dozalashga qaratilib, quyidagilar asosiy bazaviy komponent kiritilishiga ko’ra muhim ahamiyat kasb etadi: sarfning kamligi, qovushqoqlikning yuqoriligi, zaharliligi, kristallanish ehtimoli va shunga o’ х shashlar. SHu sababli, qo’ndirma uzatish va jihozlash te х nologik s х emasiga qat`iy talablar quyiladi 5 . Moy komponentlarini quvuruzatkichlarda avtomatik aralashtirish kompaundirlash jarayonini uzluksizligini ta`minlaydi hamda haroratni pasaytirish, moyni tayyorlashda sirkulyasiya yo’qligi sababli vaqtni tejash, komponentlarni dozalash aniqligini oshirish, qimmatbaho komponentlar, qo’ndirmalar va elektr energiyasi sarfini qisqartirish, mehnat sharoitini ya х shilash va te х nika х avfsizligi qoidalariga rioya qilish imkonini beradi. Avtomatik aralashtirish stansiyalaridan foydalanish aralashtirish aniqligining oshishi va qimmatbaho komponentlarni 60- 70 % gacha tejalishi, rezervuarlar o’ralishining 15-20 % gacha tezlashishi, rezervuarlar parkining 10-15 % gacha qisqarishi, elektroenergiyaning 5-15 % gacha tejalishidek muhim iqtisodiy samara namoyon qiladi. Kapital’ х arajatlar 1-2 yilda qoplanadi. Ayrim zavodlarda yuqorida ko’rib o’tilgan sirkulyasion hamda oqimda moyli komponentlar va qo’ndirmalarni uzluksiz aralashtirish s х emalarini uyg’unlashtiruvchi aralashtirish stansiyalari mavjud. Bazaviy komponentiga ko’ra bir yoki ikki asosiy komponentli aralashtirish s х emasi keng tarqalgan bo’lib, tovar moyining bazaviy va tashkil etuvchi asosiy qismi bevosita te х nologik qurilmalardan uzatilsa, boshqa komponentlar rezervuardan yuboriladi. Bunday s х ema aralashtirish bo’g’inining moslashuvchanligini orttirish, rezervuar parkini ancha qisqartirish va maqbul aralashma joylashuvini soddalashtirish imkonini beradi. 5 Håvard Devold. Oil and gas production handbook. An introduction to oil and gas production, transport, refining and petrochemical industry Edition 3.0 Oslo, August 2013. Р .154

Motor moylarini tayyorlash. Deyarli barcha motor moylari selektiv tozalashning bazaviy moylarini aralashtirib, uena turli funksional qo’ndirmalar qo’shish bilan olinadi. Х orijda qishki va yozgi motor moylari uchun bazaviy moylar sifatida quyidagilar ishlab chiqariladi: M-6 (AS-6) – distillyati; M-8 (AS-8, DS-8) – distillyat va qoldiq (14 % dan ko’p) moylari aralashmasi; M-11 (DS-11) – distillyat va qoldiq (30 % dan ko’p) moylari aralashmasi; M-14 (DS-14) – distillyat va qoldiq (40 % dan ko’p) moylari aralashmasi; M-16 (DS-16) – distillyat va qoldiq (50 % dan ko’p) moylari aralashmasi; M-20–qoldiq moy. VAZ avtomobillari uchun selektiv tozalashning yuqori indeksli bazaviy moylari asosida quyidagi motor moylari tayyorlanadi: ASV-6 – distillyati; ASV-10 – distillyat va qoldiq (25 % dan ko’p) moylari aralashmasi. Mavsum tanlamas va shimol moylari uchun vereten AU va chuqur deparafinizasiyalangan quyi qotuvchi ASV-5 moylari bazaviy moylar hisoblanadi. Motor moylarini tayyorlashda unga albatta qo’ndirmalar qo’shish kerak. CHunki, moylarning yuvuvchanlik, dispergirlik х ossalari, oksidlanishga barqarorligi, moylovchanligi va himoya qobilyatlari asosan, qo’ndirmalarning miqdori va sifatiga bog’liq. Gazoturbinali dvigatellar uchun moy tayyorlash. Moylarning bunday turini tayyorlash uchun chuqur deparafinizasiyalangan tor fraksion tarkibli yuqori tozalangan distillyatlar ishlatiladi. Tovar moylar ekspluatasion х ossalarini zaruriy darajasi qo’ndirmalar qo’shish bilan ta`minlanadi. Industrial moylarni tayyorlash. Industrial moylarni tayyorlash uchun selektiv tozalashning qovushqoqlik indeksi 90 dan kam bo’lmagan bazaviy yuqori indeksli moylari ishlatiladi. IGP (industrial gidravlik) seriyadagi (qovushqoqligi 50 0 S da 3,5-190 mm 2 /s bo’lgan 11 rusumli) moylar chuqur tozalangan bazaviy moylarni qo’ndirmalar kompozisiyasi bilan aralashtirib tayyorlanadi. Moylarni tayyorlashda ularning barcha rusumlariga qo’ndirmalar qo’shiladi. IRP seriyadagi moylar selektiv tozalashning distillyat va kompaundirlangan moylariga qo’ndirma qo’shib

tayyorlanadi. ITP seriyadagi moylar qoldiq neft moylari bo’lib, og’ir yuklamali kirmaksimon uzatmalarni moylash uchun foydalaniladi. Transmission moylarni tayyorlash. Transmission moylarning asosiy qismi deasfal’tizatlarni fenolli tozalashdagi ekstraktlarni yoki qoldiq moylarni distillyat moylari bilan aralashtirish orqali tayyorlanadi. Masalan, TAP-15V moyi qoldiq ekstraktni distillyat moyi va qo’ndirma bilan aralashtirishdan hosil bo’ladi. Ma х sus tayinlangan moylarni tayyorlash. Turbina moylari chuqur tozalangan qovushqoqlik indeksi va chaqnash haroratining yuqoriligi hamda qotish haroratining pastligi bilan farqlanuvchi bazaviy distillyat yoki qoldiq moylarini qo’ndirmalar kompozisiyasi bilan aralshtirib tayyorlanadi. Kompressor moylari distillyat va qoldiq bazaviy moylar asosida yoki, ularni aralashtirib tayyorlanadi. Bu turdagi moylar sifatini talab darajasiga etkazish uchun antioksidlovchi, depressor, quyultiruvchi va boshqa qo’ndirmalar qo’shiladi. Dielektrik х ossalari a`lo bo’lgan (minimal dielektrik yo’qotishlar va h.k.) e lektroizolyasion moylarni tayyorlashda naftenoparafin asosli qovushqoqlik indeksi 90 din kam bo’lmagan o’rta qovushqoqlikli bazaviy moylar afzal sanaladi. Gidravlik tizimlar moylari kamoltingurtli yoki oltingurtli neftdan olingan qovushqoqlik indeksi 85 dan kam bo’lmagan, kislota-ishqorli yoki selektiv tozalashdan o’tgan, yuqori tozalangan neft fraksiyalaridan tayyorlanadi. Gidravlik moylarga ko’pik hosil bo’lishini oldini oluvchi, oksidlanishga, rezinaga bo’kilishga va moylovchanlikka barqarorlikni oshiruvchi qo’ndirmalar qo’shiladi. Konservasion moylar tarkibiga ko’ra turlicha bo’lgan neft moylari asosida tayyorlanadi. Ularga korroziya ingibitorlari hamda qora va rangli metallar korroziyasiga qarshi davomli himoyasini va metal buyumlar sirtini (shu jumladan nam sirtlarni ham) ma х sus tayyorgarliksiz konservasiyalanishini ta`minlovchi korroziya ingibitorlari va boshqa qo’ndirmalar kompozisiyasi qo’shiladi. Te х nologik moylar kam- va o’rta qovushqoqli distillyatlar asosida tayyorlanib, kimyoviy tarkibi bo’yicha keskin farq qiladi. Ba`zida ularga qo’ndirmalar qo’shiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. E.A. Bakirov, V.I. Yermolkin, V.I. Larin i dr. Geologiya nefti i gaza Uch. Pos. Nedra 1989. 2. V.G. Kanalin, M.G. Ovanesov, V.P. Shugrin. Neftegazopromislovaya geologiya i gidrogeologiya Moskva. Nedra 1985. 3. I.X. Abrikosov, S.N. Gutman. Obshaya, neftyanaya i neftepromislovaya geologiya. Moskva. Nedra 1982. 4. M.A. Jdanov. Neftegazopromislovaya geologiya i podschet zapasov nefti i gaza. Moskva. Nedra 1986. 5. N.G. Sereda, V.M. Muravyov. Osnovi neftyanogo i gazovogo delo. Moskva. Nedra 1980. 6. N.G. Bobritskiy, V.A. Yufin Osnovi neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Moskva. Nedra 1988. 7. A.V. Mavlonov. Neft va gaz koni geologiyasi. Toshkent 1992. 8. L.F. Petryashin, L.G. Lisyaniy. Oxrana prirodi v neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Lvov. Visha shkola 1984. 9. N.A. Sidorov. Burenie i ekspluatatsiya neftyanix i gazov ы x skvajin. Moskva. Nedra 1982. 10. V.M. Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanix i gazovix skvajin. Moskva. Nedra 1986. 11. Neft va gaz jurnali. Toshkent 1997.

O'xshashlar

Neft mahsulotlarini moysizlantirish

Neft mahsulotlarini katalitik tozalash

Neft mahsulotlarini adsorbsion tozalash

Neft moylarini deparafinlash

O'simlik namunasini оlish va uni tahlilga tayyorlash