Kоn lаhimlаrini o’tish usullаri - Geologiya - Referatlar

Kоn lаhimlаrini o’tish usullаri

Yuklangan vaqt:

27.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

552 KB

Ko'chirib olish

K о n l а himl а rini o’tish usull а ri Reja: 1. Kon lahimlarini gidromexanizatsiya vositalari yordamida o`tish 2. Kon lahimlarini o`yib olish bolg`alari yordamida o`tish 3. Kon lahimlarini kombaynlar va komplekslar yordamida o`tish 4. Kon lahimlarini burg`ulab portlatish usulida o`tish

Kon lahimlarini gidromexanizatsiya vositalari yordamida o`tish Ushbu usulda kon lahimlarini o`tish tog` jinslarini gidromonitor yordamida hosil qilinadigan yuqori bosim ostidagi suv orqali massivdan ajratib olinib, tashishga asoslanadi. Ushbu usulning samaradorligi o`zaro kuchsiz bog`langan noturg`un cho`kma tog` jinslarini yoki qattiqligi f < 1,5 bo`lgan ko`mirni qazib olish bilan chegaralanadi. Nisbatan mustahkamroq tog` jinslari oldindan portlatish yordamida maydalanadi. Kovjoyning gidromonitordan uzoqlashishi bilan o`yib olish samaradorligi kamayadi. Shuning uchun har 4-10 metrdan keyin gidromonitorni siljitish kerak, bunga 30 daqiqa atrofida vaqt ketadi. (r а sm) Suv yordamida o`yib olishda, yuqori bosim bilan kovjoydan ajratib olingan tog` jinslari lahim zaminida maxsus o`rnatilgan po`lat quvurlar orqali suv bilan tashib chiqariladi. Ko`mir yoki tog` jinslarini o`yib olish samarali bo`lishi uchun gidromonitorning chiqish teshgi 50 mm ga teng bo`lishi kerak. Maxsus hosil qilingan quvurlar bir vaqtning o`zida suyuq aralashma va shaxta suvlarining chiqib ketishi uchun qulay qilib joylashtiriladi. Ushbu quvurlar orqali tog` jinslari belgilangan joyda yig`ilib, maxsus nasoslar yordamida yer yuziga chiqariladi. Yer yuzida suv qayta tindiriladi, tog` jinslaridan ajratib, nasoslar yordamida suv gidromonitorga yuboriladi. Kon lahimlarini gidromexanizatsiya vositalari yordamida o`tish, o`yiq hosil qilish, butun kovjoy maydonidagi rudalarni

o`yib olish, o`yib olingan rudalarni yuvib ketish, kovjoyni tozalash va shakl berish, hamda lahimni mustahkamlash jarayonlaridan iboratdir. Gidromometor kovjoydan 1,5-2 m masofada o`rnatilib 0,3-0,5 m balandlikgacha o`yiqlarni hosil qiladi. O`yiqlar chuqurligi tog` jinslarining Qattiqligiga bog`liq bo`lib 1-2 m ni tashkil qiladi. O`yiqlar hosil qilinganidan keyin tog` jinslarining eni 0,15-0,5 m ga teng bo`lgan qatlamlar bilan pastdan yuqoriga qarab ketma-ketlikda o`yib olinadi. O`yib olingan rudaga doimiy suv yuborilib, hosil bo`lgan suyuq aralashma maxsus quvurlardan chiqib ketadi. Suyuk aralashmani quvurga yo`naltirish uchun gidromonitor va kovjoy oralig`iga po`lat listlardan maxsus yo`naltiruvchi to`sin o`rnatiladi. Kovjoy tog` jinslari mustahkamligi bo`yicha ruxsat etiladigan chegaragacha siljigandan keyin o`yib olish ishlari to`xtatilib mustahkamlagich o`rnatiladi. Keyin gidromonitor kovjoyga yaqinroq joyga siljitiladi. Jarayon 30 daqiqagacha vaqt olishi mumkin. Vaqtni tejash maqsadida gidromonitorning yuqori bosim ostidagi suvni yo`naltiruvchi stvoli almashtiriladi, birinchi kalta (1 m) keyin uzuni (2,5 m). Stvollarni bir necha daqiqa ichida almashtiriladi. Shuningdek, gidromonitorning asosiy stvolini uzaytirish uchun qo`shimcha trubalar ulash mumkin. Suv yordamida o`yib olish unumdorligi yumshoq ko`mirlarda soatiga 50-100 tonnagacha, o`rtacha qattiqlikdagi ko`mirlarda esa 25-50 tonnagacha bo`ladi. Suyuq aralashmani maxsus quvurlar orqali xavfsiz tashib ketish uchun ular 57 o qiyalikda o`tkazilishi kerak. Maxsus quvurlar trapetsiya shaklidagi uzunligi 2 m gacha bo`lgan alohida bo`limlardan iborat bo`ladi. Uning balandligi 300 mm, yuqori asosining eni 400- 500 mm, pastgi asosining eni 300-400 mm, tashkil qiladi. Suv quvurlarini yotqizish vaqtini qisqartirish uchun asosan ulanadigan trubalardan foydalaniladi, hamda ular gidromonitor bilan teleskopik ulanadi. Suv yordamida o`yib olish usulida kon lahmlarini o`tishda ularni mustahkamlash o`ta muhim va ko`p mehnat sarflanadigan jarayon bo`lib, sikilga ketadigan umumiy vaqtning 70% gacha bo`lgan vaqtni egallaydi. Buning asosiy

sababi birinchi navbatda tog` jinslarini qazib olish texnalogiyasiga mavjud mustahkamlagichlar kontsruksiyasi va uni o`rnatish usulining mos kelmasligi bilan izohlanadi. Kon lahimi to`liq bo`lmagan yog`och ramalar yoki arkasimon metal mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi. Orasi ochiq qoldirilib mustahkamlanganda ramalar orasidagi masofa 0,5-1 m ni tashkil qiladi, lahim shipi va yon devorlari taxtalar yoki metall platsinkalar bilan yopiladi. Gidromexanizatsiya vositalari qo`llanilganda ko`p kovjoyli qazib olish usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu holatda 3-5 kishdan iborat brigada 3-4 kovjoyda o`tish ishlarini bajarib, sutkasiga 25-40 m, oyiga 700-1000 m lahim o`tishni ta`minlaydi. Kon lahimlarini o`yib olish bolg`alari yordamida o`tish Kon lahimlarini o`tishda siqilgan havo bilan ishlovchi o`yib olish bolg`alari kovjoyda mustahkamligi f =1,5 bo`lgan tog` jinslarini massivdan ajratib olishda, kon lahimlari devorini va zaminini tekislashda, mustahkamlagich usullari uchun chuqurchalar hosil qilishda va suvlarni chiqarib yuboruvchi ariqchalar hosil qilishda foydalaniladi. Kon lahimlarini o`tishda MO-5PM, MO-6PM va MO-7PM turidagi o`yib olish bolg`alari ko`llanilib ularning og`irligi mos ravishda 7,8; 8; 8,5 kg ni tashkil qiladi. Tebranishni kamaytirish uchun o`yib olish bolg`alari YB-1 tebranishni so`ndiruvchi qurilma bilan ishlab chiqilmoqda. O`yib olish bolg`alari havoning 0,5 MPa ga teng bo`lgan naminal bosimda ishlaydi va ular stvoli va zarb beruvchi qurilmasi uzunligi bilan bir - biridan farq qiladi. Kon lahimlari ko`ndalang kesim yuzasi shakli va o`lchamlariga bog`liq holda tog` jinslarini o`yib olish bitta yoki bir nechta o`yib olish bolg`alari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bunda eng qulay bo`lib, bir – biridan ma`lum burchak ostida joylashgan ikkita o`yib olish bolg`asi bilan kon lahimini o`tish hisoblanadi. Lahim kovjoyining balandligi bo`yicha 3 qismga bo`linadi. Avval lahim markaziy qismidan 1-1,25 m chuqurlikda o`yiq hosil qilinadi, keyin pastgi qatlamni va oxirgi

o`rinda yuqori qatlamni qazib olinadi. Lahim chegaralaridan tog` jinslarni to`liq o`yib olinib yakuniy shakl berilgandan keyin unga doimiy mustahkamlagich ramalari o`rnatiladi. Keyin yuqorida ko`rsatilgan usulda lahimni o`tish davom ettiriladi. Bir smenada kovjoy o`rtacha 2-2,5 m ga siljib 2-6 ta mustahkamlagich ramalari o`rnatiladi. Tog` jinslarini vaganetkalarga tashsh PPN turidagi mashnalar yoki peregrujatellar yordamida amalga oshriladi yoki yuklash-tashsh mashnalari yordamida tozalaniladi. Tog` jinslari elektravoz yoki konveyerlar bilan tashiladi. Yordamchi ishlar (reles yo`li, turboprovodlarni o`kazish va boshqalar) smena bosh yoki oxirida amalga oshriladi. O`yib olish bolg`alari bilan lahimni o`tish tezligi tog` jinslarini o`yib olish unumdorligiga u esa o`z navbati bolg`alarning texnik holatiga, tog` jinsini qo`paruvchi intsrumentning tog` jinslari fizik-mexanik xususiyatlariga mos kelishiga va siqilgan havoning bosimiga bog`liq bo`ladi. Kon lahimlarini o`yib olish bolg`alari yordamida o`tish ko`p mehnat talab qiladi shuning uchun bu usulni qo`llash chegaralari doimiy qisqarib boradi. Kon lahimlarini kombaynlar va komplekslar yordamida o`tish Kon lahimlarini kombaynlar bilan o`tish burg`ulab portlatish usulida o`tishga nisbatan birmuncha takomillashgan va samarali bo`lib hisoblanadi. Asosan bu usul ko`mir shaxtalarida keng tarqalgan. Eski kombaynlar bazasida hozirgi kombaynli komplekslar ishlab chiqarilgan bo`lib, ular o`tish siklining asosiy jarayonlarini mexanizatsiyalash imkonini bermoqda. Faqat o`tish kombaynnini qo`llash asosan ikkita, tog` jinslarini o`yib olish va yuklash jarayonini, ayrim hollarda mustahkamlagichlarni o`rnatishni ham qisman mexanizasiyalash imkonini beradi. Kombayndan kon massasini tashib ketish va mustahkamlagichni o`rnatish uzliksiz amalga oshrilganda lahim o`tish jarayoning to`liq uzliksizligi ta`minlanadi. Kombaynlardan gorizontal va qiya (15 0 gacha) kon lahimlarini o`tishda foydalaniladi. Kombaynning quvvati ma`lum vaqt birligida massivdan ajratib olinib yuklanadigan kon massasi bilan belgilanadi.

Kombaynlarning ishlab chiqarish quvvati nazariy, texnik va ekspluatasiyon turlarga bo`linadi. (r а sm) Kombaynning nazariy ishlab chikarish quvvati deganda - ma`lum kon geologik sharoitda to`xtashlarsiz maksimal ishlashdagi quvvati tushuniladi. Texnik ishlab chikarish quvvati deganda – aniq sharoitlarda bartaraf qilib bo`lmaydigan operatsiyalarga, ya`ni manevrlarni bajarish va kombaynning yemirilgan qismlarini almashtirishga ketgan vaqtni hisobga olgan holda maksimal quvvatiga aytiladi. Eksplatatsion quvvat tashkiliy texnik sabablarga ko`ra qo`shimcha to`xtalishlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. r а sm . T а rkibi bir х il bo`lm а g а n k о vj о yl а rd а n kon l а himl а rini k о mb а ynl а r bil а n o`tishning te х n о l о gik s х em а si:1 — k о mb а yn; 2 — peregruj а tel; 3—lent а li telesk о pik konveyer; 4 — mustahkaml а gichl а r yukl а ng а n konteyner. Kon lahimlarini kombaynlar bilan o`tish tezligi doimiy mustahkamlagichlarni o`rnatish uchun kombaynning to`xtab turish vaqti bilan bevosita bog`liqdir. Shuning uchun bekor turib qoladigan vaqtni tejash uchun har xil kontsruksiyali harakatlanuvchi vaqtinchalik mustahkamlagichlardan foydalaniladi. Bu mustahkamlagichlar kombaynlar bilan birga harakatlanib doimiy mustahkamlagichlarni keyinchalik o`rnatish imkonini beradi va kombaynning ishlab chiqarish quvvati ortadi.

Kon lahimlarini burg`ulab portlatish usulida o`tish Burg`ulab portlatish usulda kon lahimlarini o`tish usuli tog` jinslarining qattiqligi f > 4 bo`lgan, shuprli zaryadlarini portlatgandan keyin shipga joylashgan tog` jinslarining qulab tushish xavfi bo`lmagan hollarda qo`llaniladi. Bu usulni qo`llaganda o`tish usulining asosiy aperasiyalari quydagilardir: shuprlarni burg`ulash, shuprlarni portlatgich moddalar bilan to`ldirish va portlatish, shamollatish, tog` jinslarini yuklash va doimiy mustahkamlagichlarni o`rnatish. Shpurlarni burg`ulash qo`l elektrosverlolari, havo va suyuqlik bilan ishlovchi sverlolar bilan amalga oshriladi. Gaz va chang bo`yicha xatarli bo`lgan shaxtalarda siqilgan havo bilan ishlovchi sverlolardan foydalaniladi. Shpurlarni burg`ilashni kompleks mexanizatsiyalashga burg`ulash qurilmalarini ko`llash orqali erishladi. Zamonviy burg`ulash qurilmalari bir vaqtning o`zida bir nechta shpurni 3-5 m chuqurlikkacha burg`ulash imkoniyatiga ega, hamda ularning unumdorligi yuqoridir. Shpurlar chuqurligini lahim shipida ochiq yuza hosil qilish imkoniyati va portlatishdan maksimal samara olishni hisoga olgan holda qabul qilinadi. Shpurlar chuqurligini hisolashda kon lahimini o`tish vaqti va kovjoyda ishlarni tashkil qilishni, shuningdek bir simenada bir siklni to`liq tugatish zarurati hisobga olinadi. Asosan shpurlar chuqurligi 1,5-2 m, o`yuvchi shpurlar chuqurligi boshqalaridan 15-20% ga ko`proq bo`ladi. O`yuvchi, yordamchi va chegaralovch shpurlar soni kon lahimi loyihaviy chegaralarini ta`minlashni, tog` jinslarini bir tekisda maydalanishini va qulay bo`lgan o`yiqni hosil qilishni hisobga olgan holda aniqlanadi. Lahim o`lchamlari unchalik katta bo`lmasa (7-8 m 2 gacha) o`yuvchi shpurlar soni umumiy shpurlar sonining 15-30% tashkil qiladi. Klin shakldagi o`yiqlar hosil qilish keng tarqalgan. O`yuvchi shpurlarning kovjoy tekisligiga nisbatan yotish burchagi f =2-3 bo`lganda 62-70 0 va f =4-6 bo`lganda 58-62 o ni tashkil qiladi. Turgunligi past bo`lgan tog` jinslaridan lahim o`tganda o`yuvchi shpurlar kovjoyning pastki qismiga joylashtiriladi.

Tog` jinslarini maydalovchi shpurlar shunday joylashtirlishi kerakki ularning zaryadiga tushayotgan yuklama chegaralovchi shpurlarnikiga yaqin bo`lishi zarur. Zaryad kontsruksiyasining eng ko`p tarkalgan usuli bu patron-boyevekni shpurning kirish joyidan boshlab eng oxirigacha joylashtirishdir. Portlatish usuli tog` jinsining bir tekis maydalanishini ta`minlashi uchun sekinlashtirishning turlicha pog`onali elektrodetanatorlarni qo`llagan holda elektrik yoki yondirish usulidir. Agar kovjoyda ko`mir qatlami bo`lgan joylarda lahimni burg`ulash portlatish usuli bilan o`tilsa o`yuvchi shpurlar ko`mir qatlamiga joylashtiriladi. Qalinligi 0,8 m bo`lgan qatlamlarda shpurlar veyer yoki klin shaklda bir qatorga burg`ulanadi. Qalinligi katta bo`lgan holatlarda esa ikki va undan ko`p katorlarda burg`ilash mumkin. Tog` jinslari lahim kovjoyining tepa qismida bo`lsa unda 1 m 2 kovjoyga 0,6-1,5 ta shpur joylashtirilish mumkin. Agarda tog` jinslari lahim kovjoyining pastki qismida bo`lsa 1m 2 kovjoyda joylashtiriladigan shpurlar soni 1-3 tagacha o`zgarishi mumkin. Lahim o`tishda ko`mirni o`yib olish uskunasi bilan jihozlangan BUE qurilmasidan foydalanilgan holda ko`mir qatlamida burg`ulash portlatish ishlari olib borilmaydi. Kon lahimlarini bo`sh tog` jinslaridan o`tishda yuklash uchun yengil va unumdorligi katta bo`lgan yuklash mashnalaridan, hamda aylana harakat qiluvchi burg`ulash uskunasi bilan jihozlangan burg`ulash yuklash mashnalaridan foydalaniladi. Tog`jinslarini bu mashnalar bilan shaxta vagonetkasi, konveyerlar, bunkyer- poyezd va boshqa transport vositalariga peregrujatellar orqali yuklanadi. Kon lahimi uzunligi unchalik katta bo`lmasa (70 m gacha) tog` jinslarini yuklash va tashish, skreper qurilmalari yordamida, uzunligi katta bo`lgan hollarda esa skrepkali konveyer va yuklash mashnasi yordamida amalga oshrilishi mumkin. Oxirgi sxemada tog` jinslarini yuklash va tashish asosan mustahkamlangan kon lahimi eni katta bo`lmasdan skreperlar bilan tog` jinslarini tozalashda mustahkamlagich asoslarini tebratish xavfi bor (ayniqsa bu holat bo`sh va noturg`un tog` jinslarida katta xavf tug`diradi) holatlarda qo`llash maqsadga muvofiqdir. Kon lahimlarini mustahkamlash vaqtinchalik va doimiy

mustahkamlagichlarni o`rnatish jarayonlaridan iboratdir. Vaqtinchalik mustahkamlagichlar doimiy mustahkamlagichlarni o`rnatgunga qadar kovjoy oldi hududida ishlarni bajarish xavsizligini ta`minlash uchun o`rnatiladi. Kon lahimi ko`ndalang kesim yuzasi shakli va tog` jinslari mustahkamligi qanday bo`lishdan qat`iy nazar vaqtinchalik mustahkamlagich sifatida ramali yoki arkasimon qattiq, hamda ankerlardan foydalaniladi. Yetarlicha mustahkam bo`lmagan tog` jinslarida qatlamlab qo`parilib tushish hollari tez-tez uchrab turganligi uchun siljivchi kovjoy oldi vaqtinchalik mustahkamlagichlar va kon lahimi shipiga mahkamlab qo`yiluvchi yog`och yoki metall mustahkamlagichlar keng qo`llaniladi. Kon lahimini burg`ulab portlatish usulida tarkibida 15 kishigacha bo`lgan maxsus brigadalar sutka davomida belgilangan graffik asosida o`tadilar. Bir smenada 3 tagacha siklni amalga oshirgan holda lahim o`tish tezligini ta`minlaydilar. Yuqori unumdorlikka ega texnikalarni qo`llash va o`tish sikli jarayonlarini maksimal moslashtirish natijasida kon lahimlarini o`tish tezligini oyiga 400-500 m gacha yetkazish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga kuramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Городниченко В.Ч., Дмитриев А.П. Основы горного дела. М., изд. "Горная книга", 2008 3. Чупрунов Г.Д. Технология и комплексная механизация проведения горных выработок. М., "Недра", 1970 4. Русча-ўзбекча политехника атамалари луғати. Т."Фан", 1995 5. Азизов А.А. Русско-узбекский краткий словарь. Т."Ўқитувчи", 1989 6. Чупрунов Г.Д. Проведение и крепление горных выработок. М., "Госгортехиздат", 1960 7. Шехурдин В.К., Холабаев Е.Н., Несмотряев В.Ч. Проведение подземных горных выработок. М., "Недра",1991 8. Мангуш С.К., Крюков Г.М., Фисун А.П. Взрывные работы при подземной разработке полезных ископаемых. М., изд. Академии горных наук, 2000 9. Галкин В.И., Шешко Е.Е. Транспортные машины. М., изд. "Горная книга", 2010 10. Гейер В.Г.,Тимошенко Г.М. Шахтные вентиляторы и водоотливные утсановки. Москва «Недра» 1981

O'xshashlar

Kоmbаynlаrni qo’llаgаn hоldа kоn lаhimlаrini o’tish

Mustаhkаm vа muzlаgаn tоg’ jinslаridаn qiya kоn lаhimlаrini o’tish

Mustаhkаm, muzlаgаn vа yumshоq tоg’ jinslаridаn gоrizоntаl kоn lаhimlаrini o’tish

Mustаhkаm, muzlаgаn vа yumshоq tоg’ jinslаridаn gоrizоntаl kоn lаhimlаrini o’tish

Kоn lаhimlаrini o’tishdаgi yordаmchi ishlаr