Kоn lаhimi o’tkаzish sikli tаrkibi vа bpi (burg`ilash – portlatish ishlari) gа bo’lgаn tаlаblаr - Geologiya - Referatlar

Kоn lаhimi o’tkаzish sikli tаrkibi vа bpi (burg`ilash – portlatish ishlari) gа bo’lgаn tаlаblаr

Yuklangan vaqt:

27.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

741 KB

Ko'chirib olish

Kоn lаhimi o’tkаzish sikli tаrkibi vа bpi (burg`ilash – portlatish ishlari) g а bo’lg а n t а l а bl а r Reja: p- Umumiy ma’lumotlar q- Burg’ilash r- Portlovchi moddalar va portlatish vositalari s- Shpurda zaryadning joylashishi t- Shpurlar soni u- Shpur diametrik v- Shpur chuqurliklari w- Lahim kavjoyida shpurlarni joylashtirish x- Shpurlarni lahim kavjoyida belgilash va burg’ilash ishlari y- Shpurlarni zaryadlash va portlatish

Umumiy ma’lumotlar Mustahkam tog’ jinslari ichida kon lahimlarini barpo etish asosan burg’ilashportlatish ishlari yordamida amalga oshiriladi. Burg’ilash-portlatish ishlari kon lahimini o’tish davrining 30% dan 60% gacha vaqtini egallaydi. Burg’ilashportlatish ishlari quyidagilarni: ya’ni barpo etilayotgan lahim o’lchamlari va shakli bo’yicha loyihada ko’rsatilgan parametrlariga to’liq mos bo’lishini; tog’ jinslarini qulay va samarador yuklash uchun bir tekis mayda parchalanishini; kavjoy yuzasi portlatishdan keyin tekis bo’lishini; shpurlardan foydalanish koeffitsiyenti miqdori katta bo’lishini ta’minlashi kerak. Shpurdan foydalanish koeffitsiyenti yuqori ko’rsatkichi, lahim o’tishda burg’ilash ishlarining kamayishiga, portlovchi modda solishtirma sarfining pasayishiga, lahim o’tish tezligining oshishiga olib keladi. O’tilayotgan lahim kavlash joyi aniq chegaralangani lahim ko’ndalang kesimi ortiqcha koeffitsiyenti η bilan ta’riflanadi. Ko’ndalang kesimi ortiqcha koeffitsiyenti bu lahim ko’ndalang kesim yuzasini o’tishdagi maydoni miqdorining lahim ko’ndalang kesimi xomaki maydoni miqdoriga nisbatidir. Burg’ilashportlatish ishlarining to’g’ri olib borilishi, η =1,03-1,05 ta’minlashi kerak. Burg’ilash-portlatish ishlari natijasida lahim yon devorlarida tog’ jinslarida buzilishlar bo’lmasligi hamda o’tish jihozlari va mustahkamlagichlarga zarar etkazmasligi kerak. Burg’ilash Burg’ilash deb - shpur va skvajina kavjoyi tog’ jinslarini burg’ilash asboblari bilan yemirish va emirilgan burg’ilash mahsulotlarini (suv, havo, shneklar yordamida) chiqarib yuborishdir. Bu jarayonning bir necha turi mavjud, masalan shpur va skvajinalarni burg’ilash. Diametri 75 mm gacha, uzunligi 5 m dan ortiq

bo’lmagan, tog’ jinsi massivida sun’iy ravishda barpo etilgan silindrsimon chuqurlikka shpur deb aytiladi. Diametri 75 mm dan katta, chuqurligi 5 m dan ortiq bo’lgan, tog’ jinsi massivida sun’iy ravishda hosil qilingan silindrsimon chuqurlikni skvajina deb ataladi. Shpurlarni burg’ilash asboblari pyerfaratorlar, skvajinalarni burg’ilash mashinalari esa burg’ilash stanogi deb ataladi. Burg’ilashning barcha usullari tog’ jinslariga ta’sir ko’rsatish xarakteri bo’yicha mexanik, teplofizik va portlatish usullariga bo’linadi. Yer osti kon ishlari sharoitida shpur va skvajinalarni burg’ilash faqat mexanik usullar bilan bajariladi. Yer osti usulida foydali qazilmalarni qazib olishda tog’ jinslarini parchalash asbobiga mexanik kuch yuklamasi ta’sir qilishiga mos holda burg’ilash usullari aniqlanadi. Burg’ilash aylanma, zarbali-aylanma, zarbali-burama va aylanma - zarbli usullariga bo’linadi (rasm). rasm. Burg’ilashning aylanma (a), zarbali-aylanma (b) va zarbali-burama (v) usullarida shpur kavlash joyida buzish kuchlarining bir-biriga nisbati: 1, 2 – burg’ilash asbobi tebranishi ta’siri, zarba yuklamasi va kesish ta’sirida tog’ jinslarining buzilish doiralari; – burg’ilash asbobiga o’qi bo’ylab kuch ta’siri; - burg’ilash asbobini aylantiruvchi aylanma kuch ta’siri; - kuchli zarba ta’siri.

Burg’ilashning aylanma usulida shpur yoki skvajina kavlash joyida burg’ilash asbobi bilan tog’ jinsining parchalanishi siljish, qirqish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bu jarayonni ta’minlash uchun burg’ilash asbobi tishi tog’ jinsiga ma’lum chuqurlikka kirigiziladi va aylanma moment bilan asbob tishi oldida ancha siljituvchi kuchlanish shakllantiriladi. Bu esa shpur kavlash joyida tog’ jinslarining kesimi o’lchamlari 5-20 mm bo’lgan bo’laklarga parchalanishiga olib keladi. Bu usulda burg’ilash asbobini aylantirish uchun iste’mol qilinayotgan quvvat miqdori burg’ilash asbobini tog’ jinsiga kirgizish quvvati miqdoridan ancha katta. Burg’ilashning bu usuli tog’ jinslarida mustahkamlik koeffitsiyenti < 6 bo’lganda qo’llaniladi. Burg’ilashning aylanma-zarbali usulida burg’ilash asbob tishlari tog’ jinslariga kerakli chuqurlikka qisqa vaqtli zarba ta’sirida kirgiziladi. Bu holatda ham burg’ilash asbobini aylantirish quvvati miqdori burg’ilash asbobini tog’ jinsiga kirgizish uchun sarflanadigan quvvat miqdoridan katta, lekin qisqa vaqtli zarba quvvati mavjud. Qisqa muddatli zarba quvvati miqdori ham burg’ilash asbobini aylantirish uchun sarflanadigan quvvat miqdoridan kam, lekin burg’ilash asbobini tog’ jinsiga kirgizish va qisqa muddatli zarbaga sarflanadigan quvvatlar miqdori yig’indisi burg’ilash asbobini aylantirish quvvatiga teng bo’ladi. Burg’ilashning aylanma zarbali usulida burg’ilash asbobi kesish qismi shpurlarda to’xtovsiz aylanib tog’ jinsiga bosim ostida kiradi. Bu burg’ilash usuli odatda tog’ jinslari mustahkamlik koeffitsiyenti bo’lganda qo’llaniladi. Ruda foydali qazilmalarni qazib olishda asosan zarbali-aylanma (burg’ilash asbobi har zarbdan keyin buriladi) usullari qo’laniladi. Burg’ilashning bu usullarida shpur kavlash joyida qisqa vaqtli zarba burg’ilash asbobi tishlari tog’ jinslariga kirishi natijasida parchalanadi. Burg’ilash asbobining zarba ta’sirida shpur tog’ jinslariga kirish vaqti bir ms (millisekund)dan oshmaydi. Burg’ilash asbobi tishlarining kavlash joyi tog’ jinslariga kirish chuqurligi vaqtiga nisbatan

aylanish hisobiga gorizontal siljishi ancha kam. Shuning uchun ham bu yerda hajmiy buzilishlar sodir bo’ladi. Portlovchi moddalar va portlatish vositalari Portlovchi moddalar deb (PM) - tashqi ta’sir natijasida favqulotda tez, bir holatdan ikkinchi holatga o’tib, ko’plab issiqlik va gaz mahsulotlarini hosil qiluvchi, kimyoviy birikmalar yoki mexanik aralashmalarga aytiladi. Portlab o’zgarishning 3-xil shakli mavjud: yonish, portlab yonish va detonatsiyadir. Yonish deb - alangasi yuqori tempraturada issiqlikni uzatishga asoslangan o’zgaruvchan tezlikda (bir necha sm/s dan bir necha m/s gacha) oksidlanish reaksiyasidir. Detonatsiya deb - portlovchi modda massasida shu portlovchi modda uchun doimiy, tovush tezligidan tez portlashni tarqalishiga aytiladi. Portlab yonish deb – yonish va detonatsiya oralig’idagi rejim. Tovush tezligidan yuqori bo’lishidir. (bir necha 10 m/s dan bir necha 100 m/s gacha). Konchilikda asosan detonatsiya va ba’zan portlab yonishdan foydalaniladi. Konchilikda individual bir komponentli kimyoviy birikmalar, (geksagen, ten, tetril) va mexanik aralashmadan iborat ikki yoki undan ko’p komponentdan tashkil topgan (ammonit, granit) portlovchi moddalardan foydalaniladi. Kon lahimlarini o’tish uchun ishlatiladigan portlovchi moddalar: ular bilan ishlashda xavfsiz, katta hajmdagi ishni bajaradigan, yuqori zichlikka ega, namlanmaslik xususiyatiga ega, kimyoviy barqaror, qiyin muzlanuvchan va arzon bo’lishi kerak. Hozirgi davrda qo’llanayotgan portlovchi moddalar tavsifi jadvalda keltirilgan. Portlatish vositalari Portlatish vositalariga quyidagilar kiradi: • Kapsul Detanator KD, • Elektr Detanator ED, • Alanga o’tkazuvchi shnur AO’SH,

• Detonatsiyalovchi shnur DSH, • Alanga o’tkazuvchi shnurni yoqish vositalari: - tuta yonuvchi pilik, - alanga o’tkazuvchi shnur bo’lagi, - guruhlab yoqish stakanlari, (patronlari), - elektr alangalantirgich, - guruhlab elektr alangalantirgich stakanlari, • To’lqin o’tkazgich, • Elektr simlari, • Tok manbalari, • O’lchov va nazorat asboblari. Alangali usulda portlatish vositalariga: KD, AO’SH va AO’SH yoqish vositalari. KD-birlamchi va ikkilamchi portlashni qo’zg’atuvchi PM bilan jihozlangan. Diametri 6-8mm, uzunligi 47-51mm, mis, alyuminiy, bimetall yoki qog’oz gilzadan iborat. KDlar: Shaqldoqsimob tetrillik yoki Qo’rg’oshin azidi tetrillik bo’ladi. Shaqldoqsimob tetrillik- 0,5g shaqldoqsimob va 1gramm tetril bilan jihozlangan. KD-8, KD-8S, KD-8B. Qo’rg’oshin azidi tetrillik-0,1g teneres, 0,2g qo’rg’oshin azidi va 1g tetril bilan jihozlangan. KD-8A, KD-8V. Alanga o’tkazuvchi shnur - markaziy yo’naltiruvchi ip, porox o’zagi, ip o’ramalari va gidroizolatsiya qatlamidan iborat. AO’SH tashqi diametri 5,5mm, AO’SH ning 0,6metri 60-68sekund vaqt davomida yonadi. Hozirgi kunda AO’SH ni OSHA va OSHE markalari ishlab chiqarilmoqda. OSHA- quruq kavjoylar uchun ishlatiladi, OSHE-nam va suvli joylar uchun ishlatiladi.qobig’i poletilin. AO’SH yoqish vositalari: • Tutab yonuvchi pilik: diaetri 6-8mm, paxta yoki kanap ip o’zakli kaliy selitrasi yeritmasi bilan shimdirilgan ip o’ramasi, yonish tezligi

10mm/min, • AO’SH bo’lagi, • Guruhlab yondiruvchi patronlar: bu stakan tubida porox tarkibi joylashgan qog’oz stakanlar, • Yondiruvchi trubka: bu KD va unga kiritilgan alanga o’tkazuvchi shunurning bo’lagi. Qoidalarga binoan yondiruvchi trubkadagi alanga o’tkazuvchi shnurning 1m dan 10m gacha bo’lishi kerak. YA’ni • Nazorat trubkasi:bu qog’oz gilzali KD va unga kiritilgan AO’SH bo’lagidan iborat. Undagi AO’SH uzunligi yondiruvchi trubkadagi eng qisqa AO’SH uzunligidan 60sm kalta bo’lishi kerak. • Jangovor patron: PM patroni va unga kiritilgan yondiruvchi trubka. Alangali usulda portlatish texnologiyasi: • AO’SH kerakli bo’laklarga bo’lish, • Yondiruvchi va nazorat trubkalarini tayyorlash, Birinchi va ikkinchi punkt binosida yok yer ostida maxsus kameralarda PM tayyorlanadi. • Portlovchi materiallarini portlatish joyiga elitish, • Jangovor patronlarni tayyorlash, portlash joyidan kamida 50m uzoq masofada, • BPI pasportiga binoan qo’riqchilar postini qo’yish va ogohlantirish signalini berish, (bitta uzun berish). • Shpur va skvajinalarga PM va tiqinlarni joylashtirish, • Jangovor signal berish (ikkita uzun), • Nazorat va yondiruvchi trubkalarni yoqish va BPI da ko’rsatilgan xavfsiz joyga ketish. • Portlayotgan zaryadlar sonini sanash, • Oxirgi portlashdan kamida 15 minutdan so’ng kavjoyni tekshirish va portlamay qolgan zaryalar bo’lmasa 3 ta qisqa otboy signalini berish, agar rad zaryadlar bo’lsa ularni bartaraf etish, so’ng otboy signalni berish.

Elektr usulida portlatish Elektr usulida portlatish vositalari: • ED, • Simlar, • Tok manbasi, • O’lchov va nazorat asboblari. ED -elektr alangalantirgich bilan jihozlangan KDdir. Elektr detonatorlar (ED) sanoatda qo’llaniladigan elektr detonatorlar: me’yoriy va elektr tokiga sezgirligi kam bo’lgan, turlarga bo’linadi. Me’yoriy sezgirlikka ega bo’lgan elektr detonatorlardan 0,18A miqdoridagi tok 5 min davomida o’tkazilganda portlamaydi. Shu elektr detonatordan 1A tok o’tkazilsa beto’xtov portlaydi. Bunday elektr detonatorlar portlatish ishlari olib borishda adshgan (blujdayu щ iy) tok va statistik elektr zaryadiga xavfli emas; elektr tokiga sezgirligi kam bo’lgan elektr detonatorlardan o’lchami 1A gacha bo’lgan elektr tokini 5 minut davomida o’tkazganida ham portlamaydi, lekin 10 kV bo’lgan statistik elektr kuchlanishi o’tkazilganda 5A o’lchamdagi takda ham hatosiz portlaydi. Bunday elektr detonatorlar bilan portlatish ishlari adashgan tok havfli bo’lgan va stajistik elektr zaryadi mavjud joylarda olib borish mumkin. (rasm) rasm. Bir zumda portlaydigan (harakatga keladigan) elektr detonatorlar sxemesi. a) ED –8–J (qiziydigan ko’prikchasi qattiq (jesko) mahkamlangan). b) ED – 8 – E (qaziydigan ko’prikchasi elastik mahkamlangan). 1 – gilza; 2 – brizantli portlovchi moddani ikkilamchi zaryadi. 3 – tovoqchasi; 4 – portlashni uyg’otuvchi portlovchi modda zaryadi; 5 – elektr alangalatkich.

Hozirgi davrda qo’llanilayotgan portlovchi moddalar tavsifi jadval

Eslatma: 1. suvga chidamli PM. 2. Patronlar. 3. Polietilenli qobiqda. 4. Suvli PM plastik holati. AS-ammiak selitra, TNT-trotil, JNE-suyuq nitro efirlar, AP- alyuminiy kukuni, KX-kolloid paxta, MM-mashina moyi, S-soda, G-geksogen, SM-solyar moyi, DT-dizel yonilg’isi, F-fuksin. Portlovchi modda sarfi va zaryad miqdorini aniqlash Portlovchi moddaning solishtirma sarfi deb (q) tog’ jinsi massivida burg’ilangan 1m 3 tog’ jinsini samarador buzish uchun sarflanadigan portlovchi moddaning miqdoriga aytiladi. Portlovchi moddaning solishtirma sarfi kerakli miqdoridan kam bo’lsa, tog’ jinsi maydalanishi bir tekis bo’lmasligi, o’tilayotgan lahim chegaralanishi noto’g’ri bo’lishi, shpurdan foydalanish koeffitsiyenti miqdorining kichik bo’lishiga olib keladi. Agarda portlovchi moddaning solishtirma sarfi ortiq bo’lsa, bu holatda lahimni o’tishga sarflanadigan xarajatlarning ko’payishi, lahim bo’ylab tog’ jinsi bo’laklarining sochilib ketishi, lahim yonboshi tog’ jinslari turg’unligining buzilishlari va mustahkamlagichlar shikastlanishi mumkin. Hozirgacha nazariy tomondan asoslangan, barcha omillarning (tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari, portlovchi modda sifati, lahim ko’ndalang

kesimi miqdori, ochilgan yuzasi soni, shpur diametri va boshqalar) bir-biriga bog’liq holda inobatga olgan holda portlovchi moddaning solishtirma sarfini hisoblash usullari yaratilmagan. Ko’pincha amaliyotdan kelib chiqqan holda, emperik formulalar yordamida aniqlanadi. Emperik formulalar orasida etarli aniq, amaliyotga yaqin miqdorini quyidagi formula yordamida aniqlasa bo’ladi; bu yerda : m - kavlash joyida ochilgan yuzasi sonining ta ’ sir qilishi koeffitsiyenti , uning miqdori bitta ochilgan yuza uchun m =1, ikkita ochilgan yuza uchun m =0,66; f - Prof . M . M Protodyakonov shkalasi bo ’ yicha tog ’ jinslari mustahkamlik koeffitsiyenti ; - kon lahimining ko’ndalang kesim xomaki maydoni, m 2 ; e - portlovchi moddaning ish bajarish qobiliyati koeffitsiyenti. Uning miqdori etalon portlatish moddasi ish bajarish qobiliyatining qo’llanilayotgan portlash moddasi ish qobiliyatiga nisbati, ya’ni x - zaryad diametrining ta’siri koeffitsiyenti, d p - portlovchi modda patroni diametri, mm. Prof. N.M. Pokrovskiy portlovchi moddaning solishtirma sarfini quyidagi formula bilan aniqlashni tavsiya etadi: Bu yerda q 1 - tog’ jinslari portlanuvchanligi koeffitsiyenti, uning miqdori q 1 =0,1 f ga teng qilib olinadi; f o - tog’ jinsi struktura koeffitsiyenti, jadval bo’yicha tog’ jinslari xarakteristkasiga mos ravishda belgilanadi.

v - siqilish koeffitsiyenti, uning miqdori lahim kavlash joyi maydoni va ochilgan yuza soniga bog’liq. Bitta ochilgan yuza uchun Kavlash joyi ikkita ochilgan yuzasiga ega bo’lganda v=1,2÷1,5. Tog’ jinslari xarakteristkasi jadval Tog’ jinslari xarakteristkasi f o miqdori Tog’ jinslari qayishqoq g’ovak . . . . . . . . . . . . . 2,0 Yer qarisida yotishi noto’g’ri, mayda yoriqlikli 1,4 Tog’ jinslari mustahkamligi o’zgaruvchan, yotiqligi slanessimon; tog’ jinsi qatlamiga shpur yo’nalishi perpendikulyar 1,3 Formulalar yordamida hisoblash yo’li bilan aniqlangan portlovchi moddaning solishtirma sarfiga bir-necha tajribaviy portlatish natiijasiga ko’ra aniqlik kiritilishi mumkin. Lahim kavlash joyining bir davr (sikl) da siljishi uchun portlovchi modda umumiy sarfi quyidagi formula bilan aniqlanadi. bu yerda: V - bir davrda kavlash joyi siljishidagi tog’ jinslari hajmi, m 3 . l - shpur chuqurligi, m. S o’t - lahim o’tishdagi ko’ndalang kesimi maydoni, m 2 . Bir shpurga to’g’ri keladigan portlovchi modda miqdori bu yerda: N - lahim kavjoyidagi shpurlar soni.

Shpurda zaryadning joylashishi Portlovchi modda zaryadi deb portlatish vositalari bilan jihozlangan va zaryadlash kamerasiga o’rnatilgan (ma’lum) portlovchi modda miqdoriga aytiladi. Zaryadlarning "ustunsimon", " qozonsimon" va "qatlamli" tuzilishlari qo’llaniladi. Zaryadning "ustunsimon" tuzilishida portlovchi modda patronlari shpurda bevosita bir-biriga zich joylashtiriladi (rasm, a ). Gaz va changga portlashidan xavfli shaxtalarda jangovor patron shpur og’zi tomondan zaryadning oxirida, gaz va changga portlashidan xavfsiz shaxtalarda jangovor patron shpur og’zidan ikkinchi qilib joylashtiriladi. Shpurlar chuqurligi l=3÷4m bo’lganda shpur portlovchi modda patronlarida portlovchi moddaning detonatsiyasini to’liqligini ta’minlash va uning tezligini oshirish uchun shpurda ikkita jangovor patron yoki detonatsiya shpurga joylashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi (rasm, b ). Tiqinsiz, shpur burg’ilangandan keyin, og’irligi 0,2÷0,3kg portlovchi modda zaryadini bir necha marotaba portlatib hosil qilingan kamera (“qozon”) (rasm, v ) qozonsimon zaryad deb ataladi. Qozonsimon zaryadning quyidagi kamchiliklari mavjud: mustahkamligi o’rtacha bo’lgan tog’ jinslarida barpo etilgan lahimlar turg’unligini buzishi mumkin; shpur kavlash joyida “qozon”ni hosil qilish uchun har bir portlatishdan keyin lahimni shamollatish zaruriyati, “qozon”ni paydo qilishga qo’p vaqt sarflanishidir. Shuning uchun qozonsimon zaryadlar lahim juda mustahkam tog’ jinslarida o’tilganda qo’llash mumkin. Oralig’i ochiq zaryadlar (rasm, g ) o’zining jangovor patroni 2 bilan, zaryadlar bir-biridan tiqinlar 3 yordamida detonatsiya o’tmasligi uchun ajratilgan, ikki-uch mustaqil “ustunsimon” zaryadlardan tashkil topgan bo’ladi. Zaryadlarni shpur og’zi tomonidan kavlab olish joyiga qarab ketma-ket, qisqa sekinlatish elektrodenatorlar bilan portlatadilar.

rasm. Shpurda zaryadning tuzilishi: a- ustunsimon; b- uzunlashtirilgan ustunsimon; v- qozonsimon zaryad; g- oralig’i ochiq zaryadlar; 1 – PM oddiy patronlari; 2 – PM jangovar patronlari; 3 – tiqin; 4 – detonatsiya shnuri; 5 – qozon. Zaryadlar bunday portlatish quyidagi afzalliklarga ega: portlovchi modda sarfini kamayishi, shpurlardan foydalanish koeffitsiyentining kattaligi va tog’ jinslari maydalanish sifatining yuqoriligi. Oralig’i ochiq zaryadlar tuzilishining kamchiliklari ham mavjud. Bularga zaryad tuzilishining murakkabligi, detanatorlar sifati yuqori talablarga mos bo’lishlari kiradi. Shpurlar soni Shpurlar soni lahimning o’tishdagi maydon miqdori, tog’ jinslarining fizikmexanik xususiyatlari, portlovchi modda turi, portlovchi modda patroni diametri, shpurlarning portlovchi modda bilan to’ldirilishi koeffitsiyentiga bog’liq va lahim konturining to’g’riligini, tog’ jinslarini maydalanish darajasi, burg’ilash ishlari hajmini belgilaydi. Shpurlar soni prof. N.M. Pokrovskiy usuli bilan hisoblash maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki bu usul shpurda portlovchi modda patroni joylashtirilishini hisobga oladi. Lahim kavjoyining bir davrda siljishi uchun

sarflanadigan portlovchi modda miqdor quyidagi ko’rinishda ham bu yerda: y– shpurning ushbu diametri uchun 1 metriga joylashtiriladigan portlovchi modda miqdori, kg; Zaryadning “ustunsimon” tuzilishi uchun zaryadlash koeffitsiyenti bu yerda: d -zaryad diametri, sm; ∆- portlatish moddasining patrondagi zichligi g/sm 3 ; a -shpurlarning to’ldirish koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent shpurda joylashgan zaryad uzunligining shpur uzunligiga nisbati. Yuqorida keltirilgan formulalarga ifodalarni qo’yib, shpur sonini aniqlaymiz: Agarda ∆- miqdorini portlovchi modda patroni og’irligi, uzunligi va diametri orqali ifodalasak, ya’ni quyidagicha bo’ladi

shpurlar sonini aniqlaydigan formulaga qo’yib quyidagi ifodaga yerishmamiz bu yerda: h - portlovchi modda patroni uzunligi, mm; G - portlovchi modda patroni og’irligi, gr. Shpurlarni to’ldirish koeffitsiyenti a miqdori qo’llanilayotgan patronlar diametri va portlatilayotgan tog’ jinslari mustahkamligiga bog’liqdir. Gaz va chang portlatishidan xavfsiz shaxtalar uchun a miqdori jadval bo’yicha qabul qilinadi. Shpurlarni to’ldirilish koeffitsiyentini portlovchi modda patronlari diametriga bog’liqligi jadval Portlovchi modda patronlari diametri, mm Shpurlarni to’ldirilish koeffitsiyenti f =2÷9 bo’lganda f =10÷20 bo’lganda 28 32 va 36 40 0.7-0.8 0.5-0.6 0.45-0.5 0.75-0.8 0.6-0.65 0.5-0.55 Gaz va chang portlashidan xavfli shaxtalarda shpurlar chuqurligi 0,65 da 0,9m gacha va puch tog’ jinslarida portlatilganda zaryad uzunligi shpur chuqurligi yarmidan oshmasligi kerak. Shpur chuqurligi 0,9mdan ortiq bo’lganda bo’lishi kerak; bu holatda shpurning bo’sh qolgan qismini tiqin materiallari bilan to’ldirilishi kerak. Formulalar yordamida hisoblangan shpurlar soniga tajriba portlatish yo’li bilan aniqliklar kiritiladi.

Shpur diametrik Kon lahimlarini o’tishda ko’pincha zaryadlarning “ustunsimon” tuzilishli turi keng qo’llaniladi. Shpurlar diametri portlovchi modda patronlariga mos (odatda d shp =d patr +4mm) bo’ladi. Shuning uchun shpurlar diametri o’zgarishlari portlovchi modda patronlari diametriga ham bog’liqdir. Hozirgi vaqtda shpurning diametri 36mm va portlovchi modda patroni diametri 32mm bo’lganlari ko’p qo’llaniladi. Ilmiy tadqiqotlar natijalariga asosan portlovchi modda patroni diametri ortishi portlovchi modda brizantliligining ortishiga, shpurda bir patrondan ikkinchi patronga detonatsiya berish miqdori ko’payishiga, detonatsiya tezligining ortishiga, portlash quvvatining ko’payishiga olib keladi. Bu esa shpurdan foydalanish koeffitsiyentining ortishiga, portlovchi modda sarfining kamayishiga, portlashda ajralib chiqadigan zaharli gazlar miqdori va havoning chang bilan ifloslanishining kamayishiga sabab bo’ladi. Shuning bilan bir qatorda shpurlar, portlovchi modda patronlari diametrining haddan tashqari kattalashishi burg’ilash tezligining keskin pasayishiga, lahim konturi chegarasi aniqligining yomonlashishiga, maydalangan tog’ jinslari katta bo’laklarining ko’payishiga olib keladi. Ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, kon lahimi ko’ndalang kesimi yuzasi 10-12 m 2 va tog’ jinslari mustahkamlik koeffitsiyenti ƒ = 4 ÷ 10 bo’lganda shpurlar diametrining eng maqbul miqdori 32mm lidir. Portlashning to’liq samaradorligiga va lahim konturini aniq chegaralanishiga erishish uchun o’yuvchi va maydalovchi shpurlar diametrini kattalashtirish va ularga quvvati kuchli portlovchi moddalarini joylashtirish, chegaralovchi shpurlar diametri kichikroq (28-30mm), soni ko’proq va ularga quvvati pastroq portlovchi modda joylashtirilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Chegaralovchi shpurlar o’rtasidagi masofa 30-50sm, eng qisqa qarshilik chizig’i W=0,4÷0,5 m bo’lishi kerak. Bunday portlatish usulini silliq (konturli) portlatish deb ataladi. Portlatishning bu usuli kon lahimini o’tishda ortiqcha tog’ jinslarini qazib olish

hajmini, mustahkamlagich materiallari sarfini, portlatilgan tog’ jinslarini yuklash va tashish xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Chet el amaliyotida gorizontal yer osti kon lahimlarini mustahkam tog’ jinslarida o’tishda qo’llanilayotgan shpurlar va portlovchi modda patroni diametlari 25-28mm ni tashkil qiladi. Shpur chuqurliklari Yer osti kon lahimlarini o’tishda shpurlar chuqurligi muhim hisoblash parametrlari sirasiga kiradi. Shpur chuqurligiga o’tish davri har bir amaliy davomiyligigina bog’liq bo’lmaydi, balki shpurlardan foydalanish koeffitsiyenti, portlovchi modda sarfi, tog’ jinslarining turg’unligi kamayadi, tog’ jinslarining maydalanish sifati pasayadi, portlovchi modda sarfi oshadi. 40-rasmda portlovchi modda sarfi va shpurlardan foydalanish koeffitsiyentiga shpurlar chuqurligi ta’siri xarakteri ko’rsatilgan. rasm. Shpurlar chuqurligiga shpurlardan foydalanish koeffitsiyenti va portlatish moddasi sarfi miqdorining bog’liq grafigi. Shpur chuqurligi ( < ) katta bo’lmagan portlatishda portlovchi modda reaksiyasi to’liq oxirigacha yetmagan bo’lsa ham gazning ma’lum qismi tog’ jinsi yoriqlaridan ish bajarmasdan chiqishga ulgiradi.

Shpurlar chuqurligi oshishi bilan ish bajarmasdan chiqadigan gaz miqdori kamayadi, portlash reaksiyasi to’liqligi ta’minlanadi. Bu holat esa shpurlardan foydalanish koeffitsiyenti o’zgarmas (const) bo’lganda portlovchi modda sarfining kamayishiga olib keladi. Shpurlar juda chuqur bo’lganda ( > ) zaryad ustidagi tog’ jinslarini portlatishni “siqib” turadi, uning natijasida maydalangan tog’ jinslari katta bo’laklari ko’payadi, shpurlardan foydalanish koeffitsiyenti pasayadi. Shuning uchun shpurlardan foydalanish koeffitsiyentini bir maromda saqlash ( = co s) uchun portlovchi modda sarfini ko’paytirish kerak bo’ladi. Shunday qilib shpurlarning maqbul chuqurligi mavjud, unda portlatish gazlari to’liqroq foydali ish bajaradi va uning natijasida shu tog’ jinslari mustahkamligi va lahim ko’ndalang kesimi maydoni miqdorida shpurlardan foydalanish koeffitsiyentining kattaligi Q portlovchi modda sarfining kamligi ta’minlanadi. Yer osti gorizontal kon lahimlarini o’tishda shpurlar maqbul chuqurligi 1,6m dan 2,5m gacha ( = 1.6 ÷ 2.5 ) bo’ladi. Lahim ko’ndalang kesimi maydoni miqdori oshishi va tog’ jinslari mustahkamligi pasayishi bilan shpurlar chuqurligi oshadi. Shpurlar chuqurligini tanlashda ishni tashkil qilinishi, kavlash joyida ishlar jadalligini va mexanizatsiyalash usullarini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Qabul qilingan shpur chuqurligiga har bir lahimni o’tish amaliy va davomiyligi bog’liq bo’lgani uchun, bir smena yoki bir sutkada o’tish davrining karra soni bajarilishi kerak. Misol uchun uchun bir smenada bir yoki ikki davr(sikl) amalga oshirilishi mumkin. Lahim o’tishning yuqori tezligini ta’minlash uchun davr davomiyligini qisqartirish maqsadida burg’ilash jarayonini maydalangan tog’ jinsini yuklash jarayoni va mustahkamlagich o’rnatish jarayoni bilan bir vaqtda amalga oshirishga intilish kerak. Bir vaqtda olib boriladigan jarayonlar qismi bir vaqtda olib borish koeffitsiyenti bilan baholanadi. Bu koeffitsiyent φ miqdori o’tish jarayonlarining bir vaqtda bajarilmagan qismining o’tish jarayonlarining to’liq bajarilish vaqtiga nisbatidir.

Bir vaqtda bajariladigan qismi yo ’ q bo ’ lsa φ =1, jarayonlar bir vaqtda to ’ liq bajarilsa φ =0, o ’ rtacha miqdori =0,3÷0,6 bo ’ ladi . O’tish davri davomiyligi tarkibidagi har bir jarayon bajariladigan vaqt miqdori aniqlanadi: ya’ni o’tish davri davomiyligini T s quyidagi tenglik yordamida aniqlanadi, bu yerda: t pogr -tog’ jinsini ortish vaqti, soat; t bur -lahim kavjoyini burg’ilash vaqti, soat; φ -burg’ilashni ortish jarayoni bilan bir vaqtda olib borish koeffitsiyenti; φ 0 -mustahkamlagich o’rnatishni ortish jarayoni bilan bir vaqtda olib borish koeffitsiyenti; t zar -shpurlarni zaryadlash va portlatish vaqti, soat; t sham -lahim kavjoyini shamollatish vaqti, soat; t vsp - lahim kavjoyini xavfsiz holatga keltirish, lahimni o’tishda bir jarayondan boshqa jarayonni boshlashga sarflanadigan vaqt; odatda 10-15 daqiqani tashkil qiladi. t kr - mustahkamlagich (vaqtincha yoki doimiy) o’rnatish vaqti. Tog’ jinslarini ortish davomiyligi quyidagi ifoda yordamida aniqlanishi mumkin bu yerda: n -shpurlardan foydalanish koeffitsiyenti; l 1 -shpurlar uzunligi, m; S ort -lahim o’tishdagi yuza maydoni, m 2 ;

a- shpurlarning kavjoyi yuzasiga o’rtacha qiyalik burchagi, uning o’rtacha miqdori =75÷85 0 ; R- ortish mashinisining massivdagi me’yorlashtirilgan samaradorligi, m 3 /soat. p- bir vaqtda ishlaydigan ortish mashinalari soni. Kavjoy yuzasini burg’ilashning to’liq vaqti quyidagi ifoda yordamida aniqlanishi mumkin, bu yerda: N -lahim kavjoyi yuzasida shpurlar soni; k -bir vaqtda ishlaydigan burg’ilash mashinalar soni; v -burg’ilashning me’yoriy tezligi, m/s; Shpurlarni zaryadlash va portlatishning davomiyligi, bu yerda: t 1 -bir shpurni zaryadlash va portlatish uchun ketadigan vaqt, odatda t 1 = 2,5 − 3 daqiqa bo’ladi. p o -shpurlarni zaryadlovchi ishchilar soni. Mustahkamlagichni o’rnatish vaqti quyidagi ifoda orqali aniqlanadi, bu yerda: P kr - mustahkamlagichni barpo etish bo’yicha ishning me’yorlashtirilgan samaradorligi, m/soat; Yuqorida qayd etilgan ifodalarni joy-joyiga qo’yib o’tish davri davomiyligi orqali shpur chuqurligini aniqlaymiz.

Lahim o ’ tish kavjoyida ishlarining tashkil qilinishini va mexanizatsiyalash vositalariga bog ’ liq ravishda prof . P . M . Pokrovskiy shpurlar chuqurligini quyidagicha aniqlanishni taklif qiladi : Kon lahimlarini o’tish amaliyoti shuni ko’rsatadiki, shpurlarni zaryadlash va portlatish ishlari, kavjoyni shamollatish va yordamchi jarayonlar davomiyligi shpur chuqurligiga ham bog’liqdir va lahim o’tish davrining 20-25% ni tashkil qiladi. Shuning uchun shpur uzunligini aniqlovchi formulani quyidagicha ifodalash mumkin va shpur chuqurligi l =l 1 sin a bo’ladi. Shu yo’l bilan hisoblangan shpur chuqurligiga bir necha amaliy portlatish natijasida o’zgartirish kiritish mumkin. Kavjoy pog’anasimon shaklda bo’lganda shpurlar chuqurligi ikki pog’ona uchun ham bir xil yoki orqadagi pog’ona uchun ikki marotoba katta bo’lishi mumkin. Burg’ilash-portlatish ishlari parametrlarini hajmiy formulalar bilan ham hisoblash mumkin. Bu holat quyidagicha amalga oshiriladi. bu yerda: Q ppzax − lahim kavlash joyining ilgarilash chuqurligiga sarflanadigan portlovchi modda sarfi, kg; q pp − portlovchi modda solishtirma sarfi, kg/m 3 ; l zax − lahim kavjoyining bir portlatishda siljish masofasi, m

Portlovchi modda solishtirma sarfini aniqlashda asosan emperik, ya’ni tajribalar o’tkazish yo’li bilan yaratilgan formulalar bilan hisoblanadi. Shuning uchun bunday yo’l bilan aniqlangan portlovchi modda solishtirma sarfi mo’ljallangan miqdor hisoblanadi va tajribaviy portlatish yordamida aniqlik kiritiladi. Eng ko’p tarqalgan portlovchi modda solishtirma sarfini hisoblovchi empyerik formulani rus olimi prof. M.M. Protodyakonov yaratgan. Bu formula kavjoy bitta ochilgan yuzasi lahimlari uchun tavsiya etilgan. Bu quyidagicha: Bu formula qo’llanilayotgan portlovchi modda turi va portlatilgan tog’ jinsi maydalanish darajasini hisobga olmaganligi munosabati bilan prof.P.YA. Taran ikki koeffitsiyent yordamida bu formulaga aniqlik kiritdi: bu yerda: e -1 − portlovchi modda ish bajarish qobiliyati koeffitsiyentiga teskari qo’rsatkich, R et − etalon deb qabul qilingan portlovchi modda ish bajarish qobiliyati. O’zbekiston Respublikasida etalon portlovchi modda deb Ammonit №6JV qabul qilingan, = 380 ; R x - qo’llanilayotgan portlovchi moddaning ish bajarish qobiliyati, sm 3 ; k uz - zaryadni kuchaytirish koeffitsiyenti, k =1,2÷1,3. Prof.N.M. Pokrovskiy portlovchi modda solishtirma sarfini qo’yidagi formula bilan aniqlashni taklif qiladi,

bu yerda: q et − etalon portlovchi moddaning solishtirma sarfi. Uning miqdori tog’ jinslari xususiyatlariga bog’liq va jadval bo’yicha olinadi; S 1 − tog’ jinslarining o’ziga xos struktura xususiyatlarini hisobga olish koeffitsiyenti va jadval bo’yicha aniqlanadi; − portlatiladigan tog’ jinsi siqilish darajasini baholash koeffitsiyenti va jadval bo’yicha qabul qilinadi. Formulada keltirilgan siqilish darajasini baholash koeffitsiyenti lahim perimetrining portlatish energiyasi bilan ajratilgan tog’ jinsi hajmiga nisbatan notekis bo’lishini tariflaydi; kavjoyining bitta ochilgan yuzasi uchun kavjoy ikkita ochilgan yuzasi uchun esa Zaryadni hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi. 1. SHaxta va konning gaz va changdan xavfliligi, portlatiladigan tog’ jinslari turi, konchilik-geologik sharoitiga mos ravishda portlovchi modda va portlatish vositalari turi tanlanadi. 2. Burg’ilash jihozlari turi tanlanadi. 3. Portlovchi modda patroni diametri, qo’llanilayotgan burg’ilash jihozi shpur diametrini hisobga olgan holda lahimni o’tish texnologiyasi va o’tish davrining davomiyligiga mos ravishda shpur chuqurligi belgilanadi. 4. Kavjoyni bir marta portlatish natijasida siljishidan hosil bo’lgan tog’ jinsi hajmi quyidagicha aniqlanadi. 5. Portlovchi modda solishtirma sarfi aniqlanadi. 6. Shpur chuqurligining ⅔ qismidan zaryadning ustunsimon uzunligi oshmagan sharoitida shpur zaryadining og’irligi aniqlanadi:

7. Shpurlarning umumiy soni aniqlanadi 8. O’yiqning turi va shpurlarni kavjoyda joylashtirilish sxemasi tanlanadi. Shpurni joylashtirishda hisoblash yo’li bilan aniqlangan shpurlar soniga ularning maqsadga muvofiq holda joylashishini hisobga olgan ravishda o’zgartirilishi mumkin. Avvalo o’yuvchi shpurlar joylashtiriladi, qolgan kavlash joyi yuzasiga yordamchi, ajratuvchi va chegaralovchi shpurlar joylashtiriladi. Bir o’yuvchi shpurni portlatiganda to’g’ri keladigan tog’ jinsi hajmi ajratuvchi shpur portlatilgandagi hajmidan 3-4 baravor kam bo’lishi mumkin, chunki o’yuvchi shpurlar zaryadi siqilgan sharoitda va kavlash joyining bitta ochilgan yuzasi mavjud vaqtda portlatiladi. Ularning chuqurligi boshqa shpurlar chuqurligidan 10÷20 sm uzun bo’lishi kerak. 9. Portlovchi moddaning, portlatish vositalarining umumiy sarfi, burg’ilashning hajmi, portlovchi moddaning haqiqiy solishtirma sarfi, kavlash joyining bir portlatish natijasida siljishi va boshqa ko’rsatkichlar aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlarni bir jadvalga yig’adilar. Shpurlar joylashish sxemasi uchta proeksiyada chizish tavsiya etiladi. Portlovchi modda solishtirma sarfining portlatiladigan tog’ jinslari fizik- mexanik xususiyatlariga bog’liqligi jadval Tog’ jinslari ta’rifi Tog’ jinsi kategoriyasi Tog’ jinsi mustahkamlik koeffitsiyenti ƒ Etalon PM solishtirma sarfi q , / Juda mustahkam kvarsli qumtoshi. Juda mustahkam granit. Bazalt va boshqa kiristalli tog’ jinslari. Mustahkamligi bo’yicha jud Kategoriyasdan tashqari 15-20 1,2÷1,5

mustahkam ohak toshi, qum va dolomit Zich granitlar, kvarsli qum toshlar, dioritlar, mayda zarrachali monolit kum toshlar va oxak tosh. I 10-15 1÷1,1 Mustahkam bo’lgan granit, zich kumtoshlar va oxak toshi. Kolchedan, mustahkam marmar va dolomit. II 8 0,-0,8 Mustahkam qumli slanetslar. Slanetssimon va loyli qum toshlar. Mustahkam kolchedan aralash loyli slanetslar. YUmshoq kum toshlar va oxak toshlari. III 4-6 0,4-0,6 O’rtacha mustahkam, loyli va qo’mirli slanetslar, zich myergel. Nochor, qumli slanetslar. IV 2-3 0,2-0,3 Yoriqlari ko’p, yumshatilgan oxak toshi va dolomitlar. Nochor, loyli va ko’mirli slanetslar. Antratsit, mustahkam toshko’mir. V 2 0,15 Tog’ jinslari va ruda strukturasining o’ziga xos xususiyatlarini baholash jadval. Ruda va tog’ jinslari ta’rifi Tog’ jinslari strukturasining

o’ziga xos xususiyati koeffitsiyenti S 1 Ruda(tog’ jinsi) qatlamli, yoriqliklari ko’p, mo’rt 0,7-0,9 Ruda(tog’ jinsi) mayda zarrachali, zich 0,9-1,1 Ruda(tog’ jinsi) noto’g’ri yotiqli, siljishlar natijasida buzilgan va mayda yoriqlari ko’p 1,1-1,03 Ruda (tog’ jinsi) slanetssimon yotiqli va mustahkamligi o’zgaruvchan, qatlamlanishi shpur yo’nalishiga perpendikulyar . . . . . . . . . . . .. 1,3 Ruda (tog’ jinsi) zichli . . . . . . . . 1,3-1,5 Ruda(tog’ jinsi) monolit, zich, qayishqoq, g’ovak. . . . . . . . . . 1,5-2,0 Portlatiladigan tog’ jinslarining siqilish darajasini baholash jadval Lahim o’yuvchi ℎ √ ′ Tog’ jinslarining siqilish koeffitsiyenti Kavlash joyi bitta ochilgan yuzali, gorizontal lahim pona va ramkasimon o’yuvchida 0,5-0,7 0,7-1 1-1,2 1,7-2 2-2,5 2,5-3 Pona va voronkasimon o’yuvchida tik stvollar 0,5-0,7 2-2,5 Ikki ochilgan yuzali lahim (shtrek, qiyalik, bremsberg) qo’porishda: Pastki - 1,6 Yuqori - 1,2 Yonboshi - 1,4 Shtreklar ko’mir kavlash joyining bitta ochilgan yuzasida, siljish uchunli 1,8-2m va ko’mir qatlami qalinligi, m: 0,7-1 - 4 1-1,3 - 3

Lahim kavjoyida shpurlarni joylashtirish Lahim kavjoyida joylashtirilgan shpurlar o’yuvchi, yordamchi (asosiy) va chegaralovchi (shakllovchi) turlarga bo’linadi. “Ustunsimon” zaryad qo’llanilganda ochilgan yuzaga yaqinlashgan sari tog’ jinslarini yemirilish samaradorligi oshib boradi. Ochilgan yuza soni ko’payishi bilan portlatish natijasida tog’ jinslarining buzilishlari yanada ortadi. Lahim o’tishda shpurlar komplektini portlatishdan oldin lahim kavjoyining bitta ochilgan yuzasi bo’ladi. Yuqorida qayd etilgan samaradorlikdan foydalanish uchun o’yuvchi zaryad barpo etilgan. O’yuvchi zaryadni birinchi navbatda portlatib, lahim kavlash joyida ikkinchi ochilgan yuza shakllantiriladi. O’yuvchi shpurlar soni ko’p bo’lmaydi va ular kavjoy yuzasiga qiya yoki perpendikulyar burg’ilanadi. Lahim kavjoyi yuzasiga nisbatan o’yuvchi shpurlar joylashishi va ularni portlatganda tog’ jinslariga ta’sir ko’rsatish tamoyillariga mos ravishda uch guruhga bo’linadi: I – qiya (ajratuvchi harakat); II-to’g’ri (maydalovchi harakat); III-murakkab (ikkala harakatdan ham foydalaniladi). O’yuvchi shpurlarni portlatish natijasida hosil bo’lgan bo’shliqni kengaytirish uchun yordamchi shpurlar qo’llaniladi. Lahim tog’ jinsi asosiy hajmini ajratuvchi shpurlarda joylashgan portlovchi modda bajaradi. Ajratuvchi shpurlar gorizontal lahimlarni o’tishda kavlash joyi yuzasiga perpendikulyar, qiya lahimlarda esa lahim o’qiga parallel burg’ilanadi. Lahimlarni chegaralashni chegaralovchi shpurlar zaryadi portlatish yordamida amalga oshiriladi. Chegaralovchi shpurlar kichkina qiyalik (85-87º) bilan burg’ilanadi va shpurlar uchi lahim konturi tashqarasiga 1012 sm chiqishi lozim.

Kon-geologik va kon-texnik sharoitlarga mos ravishda lahimlarni o’tishda qo’llanadigan o’yiqlarning ko’p turlari ishlab chiqilgan. O’yiqlarning turlari o’tilayotgan lahim ko’ndalang kesimi maydoni, qo’llanilayotgan burg’ilash jihozlari, lahim turiga mos holda tanlanadi. Keng tarqalgan o’yiqlari rasmda keltirilgan. O’yiqlar Joylashish sxemasi Qo’llash doirasi Tik ponasimon Mustahkamligi har xil bo’lgan, yoriqlari tik joylashgan tog’ jinslarida lahimlarni o’tishda Gorizontal ponasimon YOriqlari gorizontal joylashgan, mustahkamligi har xil, bir xil tog’ jinslarida Piramidasimon Mustahkam va juda mustahkam bo’lgan tog’ jinslarida Murakkab Uzaytirilgan siljishli mustahkam tog’ jinslarida Elpig’ichsimon Ko’mir kavjoylarida, kesuvchi va tayyorlovchi lahimlarda

Voronkasimon Tik stvollvrni o’tishda mustahkam tog’ jinslarida rasm. O’yiq turlari. Shpurlarni lahim kavjoyida belgilash va burg’ilash ishlari Shpurlarni burg’ilashdan oldin o’tilayotgan lahim yo’naliishi to’g’riligini tekshiriladi, kavjoyning o’rtasi belgilanadi va reperlar yordamida lahim tagi sathi tekshiriladi. Bu ishlardan keyin andoza (shablon) va shovun (otves) yordamida burg’ilanishi kerak shpurlarni joylashtirish sxemasiga binoan kavlash joyida bo’lajak shpurlar joyi belgilanadi. Shpurlarni burg’ilash to’g’riligi va burg’ilangan shpurlarni qabul qilib olish smena ustasi yoki boshqa kon muhandisi tomonidan lahimni o’tuvchilar brigadiri qatnashgan holda amalga oshiriladi. Gorizontal lahimlarni bir xil mustahkam tog’ jinslarida barpo etishda shpurlarni burg’ilashda siqilgan havoda (pnevmotik) ishlaydigan perforatorlarning rusumlari qo’llaniladi. Pnevmotik perforatorlarning texnik xarakteristikasi jadvalda keltirilgan. Uzun yo’lli (dlinnoxodov ы e) elektr svyerlolar tog’ jinslarining mustahkamlik koeffitsiyenti f ≤ 8 bo’lganda qo’llaniladi. Ularni manipulyatorlarga, tirgak kolonkalarga, burg’ilash karetalariga va burg’ilash uskunalariga o’rnatish mumkin. Perforatorlarni qo’llash doiralari jadvallarda berilgan. Perforatorlar tasnifi jadval Ko’rsatkich Perforator Qo’l perforatorlari PP36 PP50 PP54 PP54V PP63 PP63V PP63S PP63B

V V1 V1 B1 V B og’irligi, kg 24 30 31.5 31.5 33 33 33 33 uzunligi, mm 705 717 820 895 860 920 750 880 porshen diametri, mm 72 80 85 85 75 75 75 75 porshen yurishi, mm 46 45 45 45 71 71 71 71 Havo sarfi, / 2.8 3.4 4.1 4.1 3.85 3.85 3.85 3.85 zarbalar soni, 38.33 37 39.16 39.16 30 30 30 30 zarba energiyasi,Dj 36 54 55.5 55.5 63.74 63.74 63.74 63.74 quvvati, kVt 1.6 2.2 2.36 2.36 2.2 2.2 2.2 2.2 aylantirish momenti, N*m 20 20 29.43 29.43 26.93 26.93 26.93 26.93 koronka diametri, mm 32-40 36-40 40-46 40-46 40-46 40-46 40-46 40-46 burg’ilashnin g eng katta chuqurligi, m 2 3 4 4 5 5 5 5 shlanglar diametri, mm:havoniki suvniki 25 12 25 12 25 12 25 12 25 12 25 12 25 25 o’q bo’ylab 830 800 1190 1190 910 910 910 910

surish kuchi, N teleskop yurishi, mm - - - - - - - - zavod-ishlab chiqaruvchi “Pnev motik ” Krivo yrog kon jihozla ri “Pnevmotik” Perforatorlarni qo’llash doiralari jadval Ko’rsatkich Perforator Burg’ilash kolonkalari Qo’l pyerfaratorlari Kolonkali Telesk opli PT48 A BGP BGA GBG 180- 250 (gidrav likali)PP63 SVB PR30 K PK60 A PK75 A og’irligi, kg 33 36 60 75 135 140 118 48 uzunligi, mm 880 650 600 700 725 1070 870 1470 porshen diametri, mm 75 76 110 125 140 100 35.5-40 100 porshen yurishi, mm 71 70 40 55 40 45 60 35 havosarfi, / 3.85 4 9.1 13 14 10 - 5.8 zarbalar soni, 30 37 45 37 46 43 40-60 43.3 zarba energiyasi, 63.74 60 95 176 190 83 125-189 86.3

Dj quvvati, kVt 2.2 3.2 5.25 8.1 10.1 3.5 15.35 3.9 aylantirish momenti, N*m 26.93 18 160 255 225 216 250 32.3 koronka diametri, mm 40-46 38-46 40-65 45- 85 40-57 42-52 40-60 52-85 burg’ilashnin g eng katta chuqurligi, m 5 4 25 50 5 5 5 15 shlanglar diametri, mm: havoniki suvniki 25 25 12 32 18 38 18 38 18 38 18 - 12 25 12 o’q bo’ylab surish kuchi, N 910 800 8000 1000 0 11000 6000 8000 1700 teleskop yurishi, mm - - - - - - - 650 zavod-ishlab chiqaruvchi “Pnev motik a” Kishti mski Krivoyrog kon jihozlari Staroos kolskiy mexanic heskiy Krivoy rog kon jihozla ri Perforatorlarni qo’llash doiralari jadval

Prof. M.M.Protodyakonov jadvali bo’yicha tog’ jinslarining mustahkamlik koeffitsiyenti Burg’ilash mashinalari turi va o’rnatish moslamalari 1,5-3 Qo’l elektr svyerlasi, pnevmotik pnevmopoddyerjkada (ushlab turgich), yengil (og’irligi 20 kg gacha) perforatorlar 4-6 Yengil va o’rtacha darajali (21-25 kg og’irlikli) perforatorlar. Ular pnevmopoddyerjka va kolonkaga o’rnatiladi. Manipulyatorga o’rnatilgan uzun yo’lli elektrosvyerlo; 7-9 Burg’ilash uskunalari, o’rtacha va og’ir darajali (og’irligi 25 kg dan ortiq), pnevmopoddyerjka va kolonkaga o’rnatilgan perforatorlar yoki uzun yo’lli manipulyatorga o’rnatilgan elektr svyerlo; 10-20 Burg’ilash uskunalari, pnevmopoddyerjkali og’ir perforatorlar, tirgak kolonka yoki manipulyatorga o’rnatilgan kolonkali perforator. Tirgak kolonka yordamida burg’ilanganda bir burg’ilash mashinasi uchun kavlash joyi o’rtacha maydoni 2,5-3,5 m 2 , pnevmopoddyerjka yordamida burg’ilanganda 1,5-2 m 2 , manipulyator yordamida burg’ilanganda 2,5-3m 2 , burg’ilash karetkasi yordamida burg’ilanganda 4 m 2 bo’ladi. Gorizontal lahimni o’tish kavjoyidagi burg’ilash mashinalari sonini yuqorida qayd etilgan raqamlar bilan aniqlash mumkin. Shpurlarni zaryadlash va portlatish Shpurlarni burg’ilash mayda tog’ jinslaridan siqilgan havo yordamida tozalangandan keyin, ular portlovchi modda patronlari bilan zaryadlanadi.

Zaryadlashni mexanizatsiyalash uchun pnevmotik zaryadchiklardan foydalaniladi. Tiqin sifatida polietilen pardalari(plyonka)dan yasalgan, oddiy suv bilan to’ldirilgan ampulalarni qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Suv tiqini loyli tiqinlarga nisbatan portlatishda hosil bo’ladigan chang miqdorini 70-80 foizga kamaytiradi va shpurlardan foydalanish koeffitsiyentini esa 10 foizga oshiradi. Loy va suvdan tayyorlangan qo’yqa shpurlar tiqini ham samarador tiqinlar sirasiga kiradi. Shpurlar elektr yordamida portlatishda elektrodetonatorlarni bir biri bilan ulashni parallel, ketma-ket va murakkab ravishda amalga oshirish mumkin. Hozirgi vaqtda noelektrik portlatish keng qo’llanilmoqda. (rasm).

rasm. Lahim kavlash joyida shpurlarning joylashish sxemasi ( a ) va shpur zaryadlarining tuzilishi ( b ). 1 – 49 shpurlar raqami; 1 – zaryad; 2 – jangovar patron; 3 – tiqin.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga kuramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Городниченко В.Ч., Дмитриев А.П. Основы горного дела. М., изд. "Горная книга", 2008 3. Чупрунов Г.Д. Технология и комплексная механизация проведения горных выработок. М., "Недра", 1970 4. Русча-ўзбекча политехника атамалари луғати. ."Фан", 1995 5. Азизов А.А. Русско-узбекский краткий словарь. Т."Ўқитувчи", 1989 6. Чупрунов Г.Д. Проведение и крепление горных выработок. М., "Госгортехиздат", 1960 7. Шехурдин В.К., Холабаев Е.Н., Несмотряев В.Ч. Проведение подземных горных выработок. М., "Недра",1991 8. Мангуш С.К., Крюков Г.М., Фисун А.П. Взрывные работы при подземной разработке полезных ископаемых. М., изд. Академии горных наук, 2000 9. Галкин В.И., Шешко Е.Е. Транспортные машины. М., изд. "Горная книга", 2010 10. Гейер В.Г., Тимошенко Г.М. Шахтные вентиляторы и водоотливные утсановки. Москва «Недра» 1981

O'xshashlar

Kоn lаhimlаrini o’tish usullаri

Kоn lаhimlаrini tа’mirlаsh vа qаytа tiklаsh

Burg'ilash usullari haqida tushuncha. Burg'ilash ishalarini boshqarish va quduqlarni sifatli qurishda qo'yiladigan asosiy talablar

Gаz, kоndеnsаt, nеft vа qаtlаm suvlаri хоssаlаri

Gоrizоntаl kоn lаhimlаrining ko’ndаlаng kesim yuzаsi vа shаkli