Gruntlarning muhandis – geologik turi va fizik-mexanik xossalari - Geologiya - Referatlar

Gruntlarning muhandis – geologik turi va fizik-mexanik xossalari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

337.5 KB

Ko'chirib olish

Gruntlarning muhandis – geologik turi va fizik- mexanik xossalari Reja: 1. Gruntlarning turlari 2. Gruntlarning tarkibi va fizik xossalari 3. Gruntlarning mexanik xossalari

Tayanch so`z va iboralar: grunt, qoya gruntlari, yirik zarrali gruntlar, qumli gruntlar, loyli gruntlar, loysimon matyeriallar, kaolinit, illit, montmorillonit, lyoss, lyossimon tog` jinslari, qattiq-mineral zarrachalar, suyuq-g`ovaklardagi suvlar, gaz-havo qismi. Gruntlarning turlari Yer qobig`ining yemirilishi natijasida hosil bo`lgan sochiluvchan yoki bog`langan tog` jinslariga grunt deb ataladi. Ularning zarrachalararo mustahkamligi mineral zarrachalar mustahkamligidan bir necha marta kam yoki zarrachalararo bog`lanishlar umuman mavjud emas. Gruntlarni yana quyidagicha ta’riflash ham mumkin: grunt insonlar muhandislik-qurilish faoliyatining asosi bo`lib hisoblanadigan tog` jinsidir. Qoya gruntlari va tuproqlar ham grunt deb nomlanadi. Hozirgi zamon binokorlik ishlariga oid xujjatlarda (qurilish me’zonlari va qoidalar; me’zonlar va texnik ko`rsatmalar va h.k.) tabiiy holatdagi zaminlarni tashkil etuvchi gruntlar quyidagi turlarga bo`linadi: Qoya gruntlari, yirik zarrali gruntlar, qumli va loyli gruntlar. Qoya gruntlari. Zarralari o`zaro bikr bog`langan, yopishgan yoki jipslashgan yaxlit holatdagi magmatik, metamorfik va cho`kindi tog` jinslari qoya gruntlari deyiladi. Magmatik tog` jinslari yuqori harorat ostida suyuq holda yer qa’ridan otilib chiqib, so`ng qotgan jinslardir. Ularga misol tariqasida tabiatda keng tarqalgan granit, sienit, bazal’t, diabaz, porfir va boshqalarni keltirish kifoya. Yerda doim sodir bo`ladigan ichki-tashqi harakatlar natijasida chuqur qatlamlarga tushib qolgan gruntlar juda yuqori harorat, bosim va kimyoviy ta’sirlarga uchrab, butunlay o`zgaradi hamda metamorfik tog` jinslarini hosil qiladi. Tabiatda ular ko`pincha dastlabki holatini saqlab qoladi. Masalan marmar, gneys, slanets va b. Ma’lumki, yer yuzidagi tog` jinslari havo, suv va issiqlik ta’sirida doim yemirilib turadi. Suvdan quruqlikka yoki aksincha sharoitlarga tushib qolgan bunday jinslar vaqt o`tishi bilan ma’lum qatlamlarga tushib qolgan bunday jinslar

vaqt o`tishi bilan ma’lum qatlamlarga to`planib qolishi natijasida cho`kindi jismlar hosil bo`ladi. Inshoot zamini sifatida keng foydalanadigan bunday jinslarga yirik- mayda tosh, shag`al, qum, loyli qum, qumli loy va loylar kiradi. Qoya gruntlari suvga chidamli bo`lib, ularda suv yoriqlar bo`ylab harakat qiladi. Qoya gruntlari mustahkamlik ko`rsatkichlari bo`yicha beton, g`isht va shunga o`xshash binokorlik ashyolaridan deyarli farq qilmaydi. Lekin shunga qaramay, ular vaqt o`tishi bilan tashqi muhit ta’sirida yemiriladi. Bunda suvning ta’siri kuchlidir. U qoya yoriqlari bo`ylab siljib, zarralararo yopishtiruvchi moddadarni asta sekin yeritib boradi. Ayniqsa, suv tarkibida turli ishqoriy moddalar bo`lganda bunday xolat tez yuz beradi. Yarim qoya gruntlari zamin sifatida xamma vaqt xam qo`l kelavyermaydi. Ulardan foydalanishdan oldin, yoriqlarini tsement yoki mum bilan to`ldirib, mustaxkamlash talab etiladi. Yirik zarrali gruntlar. Bunday gruntlarga grunt massasining yarmidan ortig`ini tashkil etuvchi o`lchamlari 2 mm dan ortiq bo`lgan magmatik yoki cho`kindi jinslar kiradi. Odatda, ularning zarralari o`zaro bog`lanmagan bo`ladi. SHag`al va toshlar yirik zarrali grunt xisoblanadi. SHag`al deganda g`adir- budur tog` jinslarining o`lchamlari 10-100 mm bo`lgan bo`laklari tushiniladi. Agar bo`laklarning sirti tekis bo`lsa, yirik toshlar deyiladi. 2-10 mm o`lchamlilari mayda toshlar deyiladi. Yirik zarrali gruntlar shamol, yog`ingarchilik va daryo suvlari ta’sirida yuzaga keladi. Ular zamin sifatida o`rtacha qiymatga ega bo`ladi. Bosim ta’sirida kam siqilishi, siljishga mustahkamligi va ayniqsa, suvga chidamliligi ularning muhim hususiyati hisoblanadi. Bu gruntlarning zichligi ortishi bilan mutahkamlik ko`rsatkichlari ortib boradi. Qumli gruntlar. Tabiatda ularning shakli turlicha bo`lib, ko`pincha dumaloqroq bo`ladi. Ularning tarkibida asosan kvarts bo`lib, ba’zan dala shpati, slyuda kabi minerallar uchraydi. Qum zarralarining o`lchami 0,05-5,0 mm atrofida bo`ladi. Ular orasida 0,005- 0,05 mm yirikladagi changsimon zarrachalar ham uchrashi mumkin. CHangsimon

zarrachalar ham aslida dastlabki tog` jinsining yemirilishi natijasida qum bilan pavydo bo`lgani uchun ularninnsh mineral tarkibi va boshqa xususiyatlari o`xshashdir. SHuningdek qum tarkibida o`lchami 0,005 mm kichik bo`lgan loysimon zarrachalar ham uchrab turadi, lekin ular 3% dan kam bo`lgani uchun qumning xususiyatlariga deyarli ta’sir etmaydi. Qumlar xosil bo`lish sharoitiga ko`ra turlicha bo`ladi. Masalan, dengiz cho`kindisi tarkibida xosil bo`lgan qum mayda zarrachalarning miqdori ko`pligi bilan ajralib turadi. Daryo oqimida xosil bo`lgan qum esa tekis qatlam holida, muzliklar davridagi qum-dag`al, aralash; shamol ta’siridla xosil bo`lgan qum esa mayda zarrali holatda nomoyon bo`ladi. Qatlami qalin tekkis zichlashgan qum ancha mustaxkam zamin vazifasini o`taydi. SHu bilan birga yuk ko`tarish xususiyati qum donalarining yiriklashishi bilan ortib boradi. Agar qum to`kma xolatda uchrasa, uni bino qurishdan oldin zichlashtirish talab etiladi. Suv bilan to`yingan qum qatlamlarida zovur qazish ishlari nihoyatda extiyotkorlik bilan olib boriladi, chunki bunda paydo bo`luvchi suv oqimlari gruntni bo`shashtirib yuborishi mumkin. Suvga to`yingan mayda zarrali syerg`ovak qum tabiatda muvozanat holatda bo`lib, kavlab olingandek tezda oquvchan quyqaga aylanishi mumkin. Suv sizish hususiyati juda kam bo`lgan bunday gruntlar oson xarakatlanadi, chunki bunda suv, qum zarralaridan ajralmay, ular bilan birga oqadi. SHuning uchun bunday qum quyqa deb yuritiladi. Dinamik kuchlar ta’sirida quyqa qumlarning osongina oquvchan holatga kelishi ko`pchilikka ma’lumdir. Umumiy xususiyatga ega bo`lgan yirik zarrali va qumli gruntlar sochiluvchan gruntlar turkumiga kiradi. Donalarining o`lchami turlicha bo`lgan bu gruntlar qoya jinslaridek o`z shaklini saqlay olmaydi va oz miqdordagi siljituvchi kuch ta’sirida tezda shaklini yo`qotadi.

Sochiluvchan gruntlarning mustahkamligi va turg`unligi ularning zichlik ko`rsatkichlariga bog`liq bo`lib, zichlangan holatda soz, aks holda nosoz zamin hisoblanadi. Sochiluvchan gruntlarning fizik va mexanik xususiyatlari ularning namlik darajasiga bog`liq bo`lmaydi. Loyli gruntlar. Loyli gruntlar deganda yopishqoqlik xususiyatiga ega bo`lgan, zarralari o`zaro bog`langan gruntlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, bunday jismlar kuch ta’sir etganda o`z shaklini o`zgartirib, kuch olingandan keyin ham o`zgargan shaklini saqlab qoladi. Loyli gruntlar suv qo`shilganda qattiq holdan yumshoq holga, namlik yanada oshirilganda esa oquvchanlik holiga oson o`tadi. Loyli gruntlar asosan kimyoviy ta’sir natijasida tog` jinsining yemirilishi tufayli hosil bo`ladi. Ularning tarkibini kam miqdorda uchraydigan mayda qumli va changsimon zarralar bilan bir qatorda ignasimon va yoysimon shakldagi o`lchami 0,005 mm dan kichik loysimon zarrachalar tashkil etadi. Tadqiqotchi olimlarning guvohlik berishicha, loysimon zarrachalar birlamchi minerallarning kimyoviy yemirilishidan hosil bo`lgan ikkilamchi minerallardan tashkil topgan. SHuning uchun ham ularning namlanganda ko`pchib, quritilganda qotish hususiyatiga ega bo`ladi. Loysimon matyeriallar kaolinit, illit (gidroslyuda) va montmorillonit deb nomlanuvchi turkumga bo`linadi. Montmorillonit zarralari nihoyatda mayda bo`ladi. Kaolinit turkumiga kiruvchi loysimon matyeriallar, asosan yer yuzasidagi chuchuk suvlar oqimidan hosil bo`lib, mustahkam bog`langan kristall panjarali bo`ladi. Suv ta’sirida ular deyarli ko`pchimaydi. Sovuq va iliq iqlim sharoitida dengiz va quruqlikda hosil bo`ladigan illit turkumiga kiruvchi loysimon zarrachalar ko`proq to`rtlamchi muzlik davri qatlamlarida uchraydi. Bunday loyli gruntlarga xos bo`lgan xususiyat ularning kam ko`pchishidir. Montmorillonit turkumiga kiruvchi minerallar dengiz va quruqlik sharoitidagi sho`r suvlarda hosil bo`ladi. Kristall panjarali bunday minerallar syerg`ovak bo`lib,

g`ovaklariga suv molekulalari kirganida panjaralar orasi kengayadi. Natijada mineral ko`pchishi yuzaga keladi. Turli davrlarda hosil bo`lgan loyli gruntlar turli zichlikka ega bo`lib, zarralararo bog`lanish kuchining mustahkamligi bilan farq qiladi. Loyli gruntlar hosil bo`lish davriga, sharoitiga qarab turlicha mustahkamlikka ega bo`ladi. Loyli gruntlarning hosil bo`lish sharoitiga, tarkibi va xususiyatlariga qarab bir qancha turlari mavjud. Masalan, muzlik davri loyi (morena), tasmasimon loy, lyoss, balchiq, sho`rlangan loy, o`simlik qoldiqlariga boy loy shular jumlasidandir. Ularning ichida lyoss va lyossimon loyli gruntlar O`zbekiston sharoitida ko`p uchraydi. Lyosslar loyli gruntlar turkumiga kirib, o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular tarkibi jihatidan deyarli bir xil jinsli hisoblanib, 50-80% ni changsimon zarrachalar (0,005-0,05 mm) tashkil etadi. Lyoss sariq qo`ng`ir rangdagi kvarts, dala shpati, slyuda, loysimon zarralar aralashmasi, temir gidroksid va boshqa minerallardan tashkil topgan. SHamol ta’sirida hosil bo`lgan lyoss ohak, ganch va boshqa suvda oson yeriydigan tuzlardan tashkil topgan. Ular grunt tarkibining 10-25% ni tashkil etadi. Lyoss gruntlarida ohak nafaqat zarralararo bog`lanish pardasi, balki alohida zarra sifatida ham uchraydi. Lyoss gruntlarining o`ziga xos xususiyatlaridan biri ularda tik yo`nalgan chuqurchalar yoki ko`p teshiklar shaklidagi oddiy ko`z ilg`aydigan yirik g`ovaklarning bo`lishidir. Yirik g`ovaklar soni ko`pincha grunt hajmining 1/3 qismini tashkil etadi. G’ovaklar orqali suv osongina grunt qatlamlariga kirib boradi. Lyoss zarralari-aro kuchsiz bog`langanligi sababli suv ta’sirida grunt tez namlanib bokadi va natijada bog`lovchi kuchlar yo`qolib, o`ta cho`kish holati ro`y beradi. Zaminning bunday notekis o`ta cho`kishi natijasida har qanday inshoot zarar ko`rishi muqarrardir.

Gruntlarning tarkibi va fizik xossalari Tabiatda gruntlar tarkibiga turli elementlar kiradi, ularni quyidagi uch qismga bo`lishi mumkin: qattiq-mineral zarrachalar; suyuq-g`ovaklardagi suvlar; gaz-havo qismi. Gruntning tuzilishi uning tashkil topish sharoitlari va keyingi davr o`zgarishlari jarayoniga bog`liq, shuningdek, tarkibidagi mineral zarrachalarning o`lchamlari va shakli ham katta ahamiyat kasb etadi. CHo`kindi turkumidagi gruntlar, asosan uch xil tuzilishda: donador, po`kaksimon va zanjirsimon shaklda bo`ladi. Gruntning qattiq qismi. Grunt tarkibida qattiq qism mineral zarralar majmuidan iborat bulib, ularning o`lchamlari bir necha santimetrdan tortib, millimetrning mingdan bir ulishidan xam kichikdir. Ularning ham turlicha (kub, prizma, yupqa, tekis va hakozo), sirti esa o`tkir qirrali, g`adir-budur yoki ma’lum darajada tekis ham bo`lishi mumkin. Grunt tarkibidagi qattiq jismlarga shag`al (20 mm dan yirik), tosh (20 mm dan 2 mm gacha), qum (2 mm dan 0,05 mm gacha), chang (0,05 mm dan 0,005 mm gacha), loy (-0,005 dan kichik) kiradi. Bu o`lchamlar tajriba yo`li bilan gruntning donadorlik tarkibini saralash orqali belgilanadi. Gruntning donadorlik tarkibi deganda unda uchraydigan turli yiriklikdagi zarrachalarning (foizdagi) nisbiy miqdori tushiniladi. Buning uchun maxsus saralovchi elakdan foydalaniladi. Umumiy massa 50 gr dan kam bo`lmagan, quritib maydalangan grunt maxsus elakdan o`tkaziladi. Elak o`lchami yuqoridan pastga kichiklashib borgani uchun unda 10 mm dan yirik zarralar ushlanib qoladi. Elaklar ostidagi idishda esa 0,1 mm dan kichik zarrachalar to`planadi. Tajriba natijalari jadvalga yozib boriladi (8.1-jadval). Gruntning donadorlik tarkibiga ko`ra u quyidagi turlarga ajratiladi: loyli grunt (tarkibida loysimon zarralari 30% dan ortiq); qumli loy (tarkibida loysimon zarralari 30-10%); loyli qum (tarkibida loysimon zarralari 10-3%); qum (tarkibida loysimon zarralari 3% dan kam).

Gruntning suyuq qismi. Professor A.F. Lebedov grunt tarkibidagi suvni o`rganib, grunt zarralari sirtidagi suvning molekula kuchlari yordamida tortilib turish nazariyasini yaratadi. Suv quyidagi holatda bo`ladi: bug`, gigroskopik suv, suv qobiq va yerkin xolatda. Zarraning yirikliligi 10mm dan katta 10-2mm 2-0,5mm 0,5 0,25mm 0,25 0,1mm 0,1mm dan kichik Jami Alohida qism zaralarinin g massasi 6 4 12 5 10 13 50 Massa, % hiso bida 12 8 24 10 20 26 100 Zarraning yirikliligi 10 mm dan katta 10-2 2-0,5 mm 0,5-0,25 mm 0,25-0,1 mm 0,1mm dan kichik Alohida qism zaralarinin g massasi 6 4 12 5 10 13 Jami Massa, % hisobida 12 8 24 10 20 26 50 Zarraning yirikliligi 10mm dan 10-2 2-0,5mm 0,5 0,25mm 0,25 0,1mm 0,1mm dan kichik 100 Alohida qism zaralarinin g massasi 6 4 12 5 10 13 Jami Massa, % hisobida 12 8 24 10 20 26 50 Zarraning yirikliligi 10mm dan 10-2 2-0,5mm 0,5 0,25mm 0,25 0,1mm 0,1mm dan kichik 100

Alohida qism zaralarinin g massasi 6 4 12 5 10 13 Massa, % hisobida 12 8 24 10 20 26 Ko`pincha suv qobiq bilan yerkin suv orasiga zichligi kam (yoki bo`sh bog`langan) suv kiritiladi. Bug` A.F.Lebedovning ta’kidlashicha, grunt g`ovaklarida suv hosil bo`lish sabablaridan biridir. U yuqori bosimli xolatdan past bosimli holatga o`tib, grunt g`ovaklarida tutilib, suv hosil qiladi. Gigroskopik suv grunt zarrachalarining sirtiga o`rnashib qoladi. Bu xodisani oddiy tajriba yordamida kuzatish mumkin masalan, quritilgan grunt bulgani nam xonaga quyilsa, ma’lum vaqtdan so`ng uning og`irligi orta boshlaydi. Bu o`zgarish gigroskopik chegara hosil bo`lguncha davom etishi mumkin. Tajribalar yordamida quydagi gigroskopik chegara miqdori aniqlangan;qum uchun -1%, changsimon zarralar uchun -7% va loysimon zarralar uchun-17% (foizlar zarrarining quruq holatidagi massasiga nisbatan olinadi). Suv bug`i gigroskopik suv to`yinmagan gruntlar uchun hosdir. Gruntdagi g`ovaklar bunday holatda qattiq zarralar, suv va havo bilan to`lgan bo`ladi. Agar g`ovaklar faqat suv (yoki havo) bilan to`lgan bo`lsa, grunt ikki tarkibli xolatda bo`ladi. SHuni ta’kidlash kerakki, gigroskopik suvlar grunt bo`shliqlari bo`ylab faqat but holatida harakatlanishi mumkin. Gruntlardagi elektr tortish kuchi ta’sirida bog`langan suv qobiq suvi deyiladi. Qobiq suvi mustahkam va bo`sh bog`langan xolatda bo`lishi mumkin. Bunday suv og`irlik kuchi qonuniga bo`ysunmay, o`ziga xos qonuniyatga ega bo`ladi. Qobiq qatlamidagi suv molekulalari tortish kuchi yoki elektr kuchi hisobiga xarakatlanib, qalin qobiqli zarradan yupqa zarra tomon yo`nalgan bo`ladi. Gruntning gazli qismi. Gruntda ikki xil yerkin va qamralgan gazlar mavjud. Birinchi xil gaz (havo) bosimi atmosfera bosimiga monand bo`lgani uchun

gruntning xossalariga sezilarli ta’sir ko`rsatmaydi. Qamralgan gaz bosimi esa uning atrofini o`rab turivchi suv bosimiga teng bo`ladi. Bunday gaz gruntlarning zichlashish jarayonida qo`shimcha elastiklik xususiyatini vujudga keltiradi, shuningdek, ulardagi suv sizish xususiyatini susaytiradi. SHuning uchun qamralgan gazlarni grunt xossalarini o`rganishda hisobga olish talab etiladi. Gruntlar xolatini baholash uchun ko`pgina fizik ko`rsatkichlar mavjud bo`lib, ular o`z navbatida tajriba yo`li bilan aniqlanadigan asosiy va hisoblab topiladigan qo`shimcha ko`rsakichlarga bo`linadi. Gruntning asosiy fizik ko`rsatkichlari zichlik, zarrachalar zichligi hamda namlik ko`rsatkichlarini o`z ichiga oladi. Grunt zarrachalarining zichligi r s (kN/m 3 ) sof quritilgan zarralar massasining ular egallagan xajmiga nisbati kabi aniqlanadi: bunda g1 - zarralarning sof massasi; V1 - ular egallagan hajm. Grunt namligini butunlay yo`qotish uchun uni 100-1050 quritish tavsiya etiladi. Grunt zarralarining zichligi tajriba ustaxonasi sharoitida piknometr yordamida aniqlanadi. Uning qiymatlari: loy uchun - 26,0-27,5; qumli loy uchun-26,027,0; qum uchun esa-26,0-26,8 kN/m 3 Gruntning zichligi p , (kN/m 3 ) deganda, uning tabiiy sharoitdagi zichligi va namligi saqlangan xolda xajm birligidagi massasi tushuniladi, ya’ni bunda g1 - qattiq zarralar massasi; g 2 - g`ovakdagi suvning massasi; V1 - zarralar egallagan xajm; V 2 - suv egallagan xajm. Gruntning zichligini aniqlash uchun uning tabiiy tuzulishi va xolatini buzmagan xolda extiyotkorlik bilan namuna olinadi. Agar imkon bo`lsa, shu vaqtning o`zida uning xajmi va massasini aniqlash lozim. Aks xolda olingan

namunaning namligi yo`qolmasligi uchun u tez oq mum (parafin) bilan qoplanadi yoki ustida maxkam byerkitilgan maxsus idishlarga solinib, tajriba ustaxonasiga jo`natiladi. Gruntning zichligi 13,0-21,0 kN/m 3 oralig`ida o`zgarishi kuzatiladi. Grunt namligi со (o`lchov birligi yoki foiz) deb, ma’lum xajmdagi grunt suvi massasining shu grunt zarralarining massasiga bo`lgan nisbatiga aytiladi bunda: g 2 - grunt suvining massasi; g1 - zarralarning massasi. Grunt namligi uning tabiiy xolatiga nisbatan aniqlansa, u xolda bu namlik gruntning tabiiy namligi deb aytiladi. Gruntning qo`shimcha fizik ko`rsatkichlari. Gruntning asosiy ko`rsatkichlari hamma vaqt uning tabiiy xolati xaqida to`liq ma’lumot byermaydi. SHuning uchun qo`shimcha fizik ko`rsatkichlari hisoblab aniqlash tavsiya etiladi. Ular orasidagi eng muximlari: g`ovaklar va g`ovaklik koeffitsienti, namlik va zichlik darajalari, grunt xolatlari va boshqalar. G’ovaklik n deganda grunt umumiy xajmining g`ovak qismi tushuniladi, ya’ni bunda V1 - olingan namunadagi grunt zarralarining xajmi; V 2 - namunadagi g`ovaklar xajmi; со - grunt namligi, o`lchov birligi hisobida. G’ovaklik koeffitsienti, ye grunt tarkibidagi g`ovak va zarralar xajmlari nisbatini ifodalaydi

G’ovaklik koeffitsienti gruntdagi o`zgaruvchan qiymatning (v 2 ) o`zgarmas qiymatga (v1) nisbatini ifodalagani uchun g`ovaklik ko`rsatkichiga nisbatan foydalanish qulay. CHunki g`ovaklik ikki o`zgaruvchan qiymatni (v 2 va v 2 + v1) o`z ichiga oladi. SHuningdek, g`ovaklik koeffitsienti gruntning tabiiy g`ovakligini ifodalab, u xaqida ahamiyatli xulosa chiqarishga imkoniyat beradi. Agar ye < 0,6 bo`lsa, tabiiy gruntlar ancha mustaxkam zamin vazifasini o`taydi. Qum uchun ye < 0,8 yoki loy uchun ye < 1 bo`lgan gruntlarni zamin sifatida yaroqsiz deb hisoblanadi. G’ovaklik koeffitsientining qiymatlariga asoslanib, qumli gruntlar zich, o`rtacha zich va g`ovak gruntlariga ajratiladi (2-jadval) Qumli gruntlarning g`ovaklik koeffitsienti 2-jadval Qumlarning turi Zichlik ko`rsatkichlari Zich O`rtacha zich G’ovak O`ta yirik, yirik va o`rtacha yirik Mayda CHangsimon e < 0 . 5 5 e < 0.60 e < 0.60 0.50 < ye < 0.65 0.60 < ye < 0.70 0.60 < ye < 0.80 e < 0 . 6 5 e < 0 . 7 0 e < 0 . 8 0 Grunt zarralarining xajmiy zichligi pd ular sof massasining buzilmagan holdagi hajmiga nisbatini ifodalaydi: Grunt zarralarining hajmiy zichligi 13-18,5 kN/m 3 oralig`ida o`zgaradi. Muallaq holatdagi gruntning hajmiy zichligi p d Arximed qonuniga asoslanib, suvning ko`tarish hususiyatini hisobga olgan holda aniqlanadi, ya’ni:

Namlanish koeffitsientining qiymati 0 dan (quruq holatida) 1,0 gacha (suvga to`yingan holati) o`zgaradi. Gruntlar bu ko`rsatkichlarga asoslanib: 0 < S r < 0,5 kam namlangan; 0,5< S r < 0,8 namlangan, 0,8< S r < 1 suvga to`yingan xillarga bo`linadi. Gruntning zichlanish koeffitsenti, J d quyidagicha hisoblanadi bunda emax, emin - ma’lum grunt namunasiga xos g`ovaklik koeffitsientining eng yuqori va kam qiymatlari; em - gruntning tabiiy xolatini ifodalovchi g`ovaklik koeffitsienti. Gruntning zichlanish koeffitsienti ham 0 dan (g`ovak holati) 1,0 gacha (zich holati) o`zgarishi mumkin.

Gruntning namlanish va zichlanish koeffitsientlaridan asosan, qumli gruntlar holatini aniqlashda foydalaniladi. Loyli gruntlarning holati esa, aksariyat ularning namligiga bog`liq bo`lib, uning o`zgarishi natijasida grunt qattiq, yumshoq va oquvchan holatiga o`tishi mumkin. SHuning uchun loyli gruntlar holati maxsus ko`rsatkichlar yordamida o`rganiladi. Agar grunt holatini uning namligiga bog`lab chizmada ifodalasak, unda ikki muhim chiziqni ajratish mumkin (1-rasm). Oqish chegarasi (W0) namlikni bir oz oshirish bilan gruntning oquvchanlik holatiga o`tishini belgilaydi. Gruntning oqish chegarasi muvozanat konusi deb nomlanuvchi maxsus moslama yordamida aniqlanadi. Qotish chegarasi (W k ), bunda namlikning bir oz kamayishi gruntning qattiq holatga olib kelishi ifodalaydi. Gruntning oqish va qotish chegaralari undagi loy zarralarining miqdori va minerallar tarkibiga bog`liq. SHuningdek, bu chegaralarning miqdor jihatdan farqi gruntning yumshoqlik ko`rsatkichi deb ataladi. W yu = W 0 - W k (8.10) Yumshoqlik ko`rsatkichlari qiymati yordamida mayda zarrali gruntlar loy (Wyu> 17; qumli loy (7< Wyu < 17); loyli qum (1< Wyu < 17); qum (Wyu< 1) kabi turlarga bo`linadi.

Loyli gruntga xos bo`lgan yana bir ko`rsatkich uning holat ko`rsatkichidir, J L ya’ni: Bu ko`rsatkich yordamida loyli gruntlar quyidagi holatda bo`lishi mumkinligini aniqlandi: Qattiq (J L < 0); bir oz qattiq (0< J L < 0,5); yumshoq (0,5< J L < 0,75); bir oz yumshoq (0,75< J L < 1); oquvchan (J L >1). Suv o`tkazuvchanlik. Tog` jinsining o`zidan ma’lum miqdorda suvni o`tkazish hususiyati uning suv o`tkazuvchanligi deb ataladi. Gruntlarning bu xossasi, uning granulometrik tarkibiga, strukturasi, qalinligi va zichligiga bog`liqdir. Gruntning granulometrik tarkibidagi zarrachalari, shuningdek struktura elementlari qanchalik yirik va g`ovak bo`lsa, gruntning suv o`tkazuvchanligi shuncha yaxshi va aksincha, gruntning zarrachalari mayda va strukturasi zich bo`lsa, suv o`tkazuvchanligi past bo`ladi. Kapillyarlik. Suvni kapillyar naychalar orqali grunt qatlamlarining quyi qismidan, yuqori qismiga ko`tarilishi - uning kapillyarlik (suvni ko`tarish) xossasi deyiladi. Kapillyarlik gruntning eng muhim xossalaridan biridir. Gruntning bu xossasi, ya’ni kapillyar yo`llardagi suv harakatining tezligi va balandligi gruntlarning granulometrik tarkibiga, strukturasi va qovushqoqligiga bog`liqdir. Suv o`tkazuvchanlik tog` jinslarining turiga bog`liq holda quyidagi yo`nalishda kamayib boradi; shag`al ^ qum^ qumloq tuproq^soz tuproq ->gil. Gillardan tashkil topgan jinslarning suv o`tkazuvchanligi, uning boshlang`ich namligiga bog`liq bo`ladi. Quruq gilli jinslar avval suvni o`zidan yaxshi o`tkazadi, so`ngra suv o`tkazuvchanligi keskin kamayadi. Gruntlarning mexanik xossalari Gruntlarning tashqi kuch ta’sirida hosil bo`ladigan zo`riqishlarga, yo`l quyiladigan chegaraviy deformatsiyalardan oshib ketmasdan, bardosh berish qobiliyati uning mustahkamligi deb ataladi. Tashqi kuch ta’sirida - gruntlarda vujudga keladigan deformatsiyalar 2 xil ko`rinishida bo`ladi; birinchisi hajmiy

deformatsiyalar bo`lib, bunda grunt zarrachalari o`zaro zichlashib, joylashadi va ikkinchisi siljish deformatsiyasi bo`lib, zarralar joylashishi o`zaro o`zgaradi. Deformatsiyalarga mos ravishda , 2- xil asosiy mexanik xossalar bo ` lib , bular gruntlarning yuk ko ` tarish qobiliyatini va siljishga bo ` lgan qarshiligini ko ` rsatadi . • Siqiluvchanlik . Gillarning tashqi kuch ta ’ sirida siqilib , o ` z hajmini kichraytirish xossasi siqilish deb ataladi . Gilli gruntlar hajmining tashqi kuch ta ’ sirida kichrayishiga sabab , gruntlar tarkibidagi g ` ovaklar miqdorini kamayishidir . Tashqi kuch olingandan so`ng, grunt skeletidagi elastik, ya’ni qaytar deformatsiyalar tufayli, dastlabki hajm qisman tiklanishi mumkin. Eng ko`p siqiluvchi gruntlar torflar bo`lib, ular qatori gilli gruntlarni ham qo`shsa bo`ladi. Siqilish jarayonini o`rganish bino va inshootlar qurilishida katta ahamiyatga egadir.

Ko ` p sonli o ` tkazilgan tajribalar shuni ko ` rsatadiki , jinsga ta ’ sir etgan xar qaysi bosimga mos ravishda namlik va g ` ovaklik to ` g ` ri keladi . G’ovaklik va bosim o`zgarishlari bog`liqligini ifodalovchi egri chiziq - kompression - egri chizig`i deb ataladi (2-rasm). Kompression egri chizig`ini qurish uchun, ordinatalar o`qiga g`ovaklik koeffitsientini (s) ni, abtsissalar o`qiga esa bosim (R) ni joylashtiramiz. Kompression egri chiziq, gruntlarni faqatgina bosim ostidagi siqilish haraktyerini ko`rsatibgina qolmasdan, ana shu jarayondagi miqdoriy ko`rsatgichlar - gruntlarning kompression haraktyerini aniqlovchi bo`lib hisoblanadi. Gruntlarning kompression haraktyeristikalariga zichlanish yoki siqilish koeffitsienti, umumiy deformatsiya moduli Yer va nisbiy deformatsiya (s r ) lar kiradi. • Siqilish koeffitsienti (a) ni aniqlash kompression egri chizig`ini, ma’lum bir qismini to`g`ri chiziq bilan almashtirishga asoslangandir. 2 -rasmda R1 va R 2 yuklarga mos keluvchi M1 M 2 kesma to`g`ri keladi. Bu holda R 2 va R1 kuchlarga mos keladigan uchburchakning M1M 2 to`g`ri chiziq bo`yicha g`ovaklik koeffitsienti o`zgarishi quyidagiga teng bo`ladi;

Siqilish koeffitsienti A kuchni 1 kg/sm 2 birlikka o`zgarishiga mos keladigan g`ovaklik koeffitsientini ko`rsatadi. Siqiluvchanlik darajasiga qarab, zamin ostidagi qatlamlarning inshoot ta’siridan siqilishi yoki siqilmasligi aniqlash mumkin. Zichlanish koeffitsientiga ko`ra gruntlar quyidagicha haraktyerlanadi. 3-jadval Zichlanish koeffitsienti Gruntning siqiluvchanlik darajalari <0, 01 Amalda siqilmaydi 0,001 - 0,005 Kam siqiladigan 0,005 - 0, 01 O`rtacha siqiladigan 0,01 - 0, 10 Ko`p siqiladigan >0,10 Kuchli siqiladigan • Gruntlarning siqilishidagi ishqalanish va ishqalanish kuchi. Ishqalanish kuchi gruntlarga tashqi tik zo`riqishlar ta’sir etganda gruntlarning zarrachalararo chegarasida hosil bo`ladi. SHu sababli grunt zarralari jipslashgan sari, ishqalanish kuchlari ortib boraveradi. Gruntlarni, ayniqsa, gilli gruntlar namlanganda, ishqalanish kuchlari kamayadi. Ishqalanish kuchi zarrachalar orasidagi bog`lanish kuchi (S), ichki ishqalanish koeffitsienti (f) va ichki ishqalanish burchagi ( q> ) bilan haraktyerlanadi (5-rasm). Bog`lanish kuchi S (MPa) gruntga ta’sir qilayotgan tik bosimning kattaligiga bog`liq bo`lmaydi. Bog`lanish kuchi grunt zarrachalari orasidagi bog`lanish darajasi va haraktyeriga bog`liq bo`ladi. Ishqalanish kuchi S, MPa, tik zo`riqishning qandaydir qiymatigacha u bilan proportsional ravishda bog`langan bo`ladi. bu yerda: S - ishqalanish kuchi; f - ichki ishqalanish koeffitsienti; P - og`irlik kuchi; Ichki ishqalanish burchagi esa ishqalanish koeffitsienti bilan haraktyerlanadi.

Bunda suruvchi kuch S=Ptg9 bo`ladi. Bu tenglama Kulon qonunining matematik ifodasi bo`lib, bunda suruvchi S kuch, og`irlik kuchi R va normal N kuchga to`g`ri proportsionaldir. Qum uchun suruvchi kuch bilan og`irlik kuchi orqali tuzilgan grafikdagi to`g`ri chiziq xuddi grafikda (8.4-rasm) ko`rsatilgandek, koordinatalar boshidan o`tadi. Lyoss va lyossimon tog` jinslari uchun Kulon qonuni quyidagicha yozilishi mumkin; bunda, S - bog`lanish kuchi, MPa. Gilli jinslarning ichki ishqalanish burchagi q>, bog`lanish kuchi S ni toppish uchun, qumlar yopishqoqligini aniqlagandek bir – biriga o`rnatilgan va ustki qismi suriluvchan tsilindr tekshirilayotgan jins bilan to`ldirilib, siljituvchi asbobga o`rnatiladi va unga vertikal kuch R, siljituvchi kuch S ta’sir ettirilib, siljishga qarshilik kuchi т topiladi. Bu tajribani R 1 , R 2 , R 3 , R p - vertikal kuchlar ta’sirida bir

necha marta takrorlash natijasida siljishga qarshi kuch ц , т 2 , т 3 , т p larni aniqlab, bular bilan vertikal kuchlar orasidagi bog`lanishni ifodalovchi grafik chiziladi (6-rasm). Grafikdan ma’lumki, to`g`ri chiziq koordinata boshidan o`tmay, bir oz yuqoridan boshlanib, ordinata o`qini bir qismini kesib o`tadi. Ana shu ordinata o`qidagi kesmaga to`g`ri keluvchi kuch tog` jinsining zarralari orasidagi bog`lanish kuchi deb ataladi va S bilan belgilanadi. Topilgan nuqtalarni koordinatalar boshi bilan tutashishidan hosil bo`lgan ф 1 , ф 2 , ф 3 - burchaklar ishqalanish burchaklari deb ataladi va bu uchburchakning tangensi - tgq> - ishqalanish koeffitsienti deyiladi. Ayrim mutaxassislar jinslarning siljishga qarshiligini ularning ishqalanish burchagi va koeffitsienti bilan baholashni tavsiya etadilar. Jinsning siljishga qarshiligini aniqlovchi ko`rsatgichlar o`zgaruvchan bo`lib, jinsning turiga, mineralogik va granulometrik tarkibiga, namligiga, g`ovakligiga va strukturasiga bog`liqdir. Yumshoq, oquvchan gillarda ichki ishqalanish koeffitsienti 0,1 - 0,2 ga teng bo`lishi mumkin. Ichki ishqalanish burchagi, 5 0 ...10 0 dan ortmaydi. Ularning qiymati mos ravishda qattiq, yumshoq gillar uchun 0,4...0,5 va 15 0 ...35 0 ga to`g`ri keladi. Gilli tog` jinslar bog`lanish kuchining qiymati ko`p hollarda 0,05 dan - 0,15 MPa gacha bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

O'xshashlar

Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari

Tog` jinslarining mexanik va issiqlik xossalari

Tog' jinslari

Yer osti suvlarining balansi va zahirasi

Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi gidrogeologik izlanish usullari. Suv resurslaridan okilona foydalanish va ularni muhofaza qilish