Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari - Geologiya - Referatlar

Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari Reja: 1. Umumiy ma’lumotlar 2. Dala sharoitidagi ishlar 3. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarida qo`llaniladigan geofizikaviy tekshirish usullari 4. Bino va inshootlar qurilishida muhandislik – geologic qidiruv ishlari 5. Laboratoriya sharoitidagi ishlar va kameral ishlar 6. Geologik xaritalar va qirqimlar 7. Muhandislik geologik hisobot 8. Tabiiy qurilish hom ashyolarini qidirish va baholash

Tayanch so`z va iboralar: muhandislik - geologik qidiruv ishlari, geologik tuzilishlar, gidrogeologik sharoitlar, tayyorgarlik bosqichlari, dala sharoitidagi ishlar bosqichlari, laboratoriya bosqichlari, kameral ishlar bosqichlari, geofizik tekshirish, burg` quduqlar, shurflarning chuqurligi, geologik xaritalar, geologik qirqimlar, muhandislik geologik hisobot. Umumiy ma’lumotlar Bino va inshootlarni loyihalashda har bir hududning tabiiy xususiyatlarini hisobga olish lozimdir. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari qurilish maydonini muhandislik - geologik nuqtai - nazardan asoslash uchun olib boriladi. Faqatgina muhandislik - geologik sharoitlarni puxta hisobga olishgina, loyihalanayotgan binoning joylanishi, uning o`lchamlari, poydevor konstruktsiyalari va boshqa elementlarini, qurilayotgan inshootga turli geodinamik jarayonlarning salbiy ta’sirini, qurilish muddati va harajatlarni oshib ketishini baholash va isbotlashga imkon beradi. Qurilish maydonlarida muhandislik - qidiruv ishlarini olib borish uchun dastavval loyiha tuzish lozim. Loyiha dasturida muhandislik - geologik qidiruv ishlarida ko`zda tutilayotgan asosiy maqsad geologik, geomorfologik, gidrogeologik sharoitlarni, tabiiy geologik, muhandislik-geologik jarayonlarni, tog` jinslarini xossalarini o`rganishdan iborat. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari natijasi tahlili asosida qurilish uchun muhandislik-geologik nuqtai - nazardan maydon tanlanadi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari majmuasiga qurilish maydonining muhandislik - geologik sharoitiga ta’sir etuvchi ko`plab tabiiy omillar kiradi: fizik - geografik xususiyati, rel’ef shakli, ularni hosil bo`lish omillari, Yer yuzasining mutloq balandligi, yuzali suv havzalari (ko`l, suv ombori). Geologik tuzilishlar - hosil bo`lish sharoiti, tarkibi, tog` jinslari (gruntlar) yotish sharoiti, tektonik xususiyatlari, geodinamik hodisalar, ularni hosil bo`lish sabablari, omillarni inshoot turg`unligiga ta’siridan iborat. Gidrogeologik sharoitlar - grunt suvlarini joylashish chuqurligi, ularni rejimi, minerallashganlik darajasidir.

Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifasi va undan ko`zlangan maqsad turli muhandislik inshootlari uchun umumiydir. Ammo inshootning turiga qarab, muhandislik - geologik qidiruv ishlari yo`nalishi va ko`rinishlari ma’lum xususiy haraktyerga ega bo`lishi mumkin. Har qanday qurilish loyihasi bir necha bosqichlarda olib boriladi: Texnik - iqtisodiy asoslash (TIA). Loyihaviy topshiriqlarni tuzish. Texnikaviy loyihani ishlab chiqish Oxirgi ikki bosqich odatda - texnikaviy - ishchi loyihalashga mujassamlanadi. TIA - bosqichida arxiv, fond va adabiyot matyeriallarini tabiiy sharoit haqidagi ma’lumot asosida qurilishni texnikaviy imkoniyati, iqtisodiy va ekologik jihatlari ko`rib chiqiladi. Bu bosqichda mahsus muhandislik - geologik qidiruv ishlari kamdan – kam holatda olib boriladi. Odatda mahsus muhandislik - geologik qidiruv ishlari yirik inshootlar qurishda yoki murakkab tabiiy sharoitlarda olib boriladi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining loyihaviy topshiriq qismi, TIA bosqichida ko`zda tutilgan dolzarb maydonlarda bajariladi. Ishdan maqsad eng maqbul muhandislik-geologik sharoitli maydonni tanlab olishdir. Loyihalashning bu bosqichida muhandislik-geologik qidiruv ishlari ma’lumotlari asosida, inshootning asosiy yordamchi elementlarini joylashtirishni, poydevorning turi va konstruktsiyasi yer ishlarini bajarish texnologiyasining eng ratsional usullari tanlab olinadi. Bu bosqichda dala sharoitidagi muhandislik-geologik qidiruv ishlari o`tkazilib, asosiysi, muhandis-geologik suratga olishdir. Texnikaviy va texnikaviy - ish loyihasi bosqichidagi muhandislik - geologik qidiruv ishlari tugallangan maydonda amalga oshirilib, faqat inshoot chetlaridagini olib boriladi. Asosiy e’tibor gruntlarning fizik - mexanik xususiyatlarini o`rganishga qaratilgan bo`lib, bundan ko`zlangan maqsad inshootning, turg`unligini ta’minlashga qaratilgandir. Ulardan tashqari, ishchi chizmasi bosqichida, bu davrda boshlanayotgan qurilish jarayonida vujudga keladigan ayrim muhandislik-geologik masalalarga aniqliklar kiritiladi.

Muhandislik-geologik qidiruv ishlarining turlari va usullari Muhandislik - geologik qidiruv ishlari: 1. Tayyorgarlik, 2. Dala sharoitidagi ishlar, 3. Laboratoriya, 4. Kameral ishlar bosqichlariga bo`linadi. Tayyorgarlik ishlari TIA bosqichi davrida bajariladi. Ular vazifasiga qurilish loyihalanayotgan xududning tabiiy sharoiti to`g`risida matyerial yig`ish, bu ma’lumotlar asosida TIA bosqichi uchun hisobot tuzish va loyihalashni keyingi bosqichini asoslash uchun muhandislik -geologik qidiruv ishlari dasturini tuzishdan iborat. Xududning tabiiy sharoiti to`g`risidagi ma’lumotning birinchi manbaalari jumlasiga, chop etilgan maqola va monografiyalar, turli ishlab chiqarish tashkilotlari va ilmiy - tekshirish institutlarining arxiv ma’lumotlari kiradi. Bu matyeriallarni o`rganish chog`ida tanlangan maydonning muhandislik - geologik xususiyatini haraktyerlovchi matyeriallar to`planadi (yozuv shaklidagi ishlar, xarita, grafiklar, qirqimlar). Ushbu xududda joylashgan va amalda foydalanilayotgan inshootlar to`g`risidagi ma’lumotlar ham muhim ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. To`plangan matyeriallar asosida TIA uchun hisobot tuziladi va muhandislik - geologik qidiruv ishlari dasturi ishlab chiqiladi. Dala sharoitidagi ishlar Dala sharoitidagi ishlar deb loyihalanilayotgan qurilish maydonida bevosita olib borilayotgan hamma ish turlari kiradi. Ular kompleks muhandislik – geologik suratga olish, qidiruv (razvedka), geofizik va statsionar ishlardan iborat. Kompleks muhandislik – geologik suratga olish, geologik tuzilishni, fizik - geografik va gidrogeologik sharoitlarni, geodinamik jarayonlarni va jinslarning fizik - mexanik xususiyatlarini kompleks tarzda tadqiq qilishni qamrab oladi. Dala sharoitida bajarilgan matyeriallarni, laboratoriya tekshirish natijalarini umumlashtirish kameral ishlar davrida o`tkaziladi va muhandislik-geologik hisobot xaritalari, geologik qirqimlar tuziladi. Muhandislik-geologik suratga olishda shu joyning geologik xaritasi asos qilib olinadi. Muhandislik - geologik suratga olishning masshtabi maydonning katta-kichikligiga, inshootning konstruktsiyasi va

joylarning muhandislik-geologik sharoitiga bog`liq. SHu sababli suratga olishning masshtabi 1:500000 dan toki 1:5000 gacha masshtabda o`zgaradi. Muhandislik-geologik suratga olish ishlarining natijalari muhandislik-geologik xaritalarda o`z ifodasini topadi. Muhandislik -geologik tadqiqotlar oxirida muhandislik - geologik xaritalar tuziladi. Qurilish xududlarining muhandislik - geologik sharoiti quyidagilarga bog`liq bo`ladi: geologik tuzilish, geomorfologik tuzilish, gidrogeologik sharoit va fizik - geologik jarayonlar, qurilish matyeriallari, seysmik sharoit. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarida qo`llaniladigan geofizikaviy tekshirish usullari Geofizik tekshirish usullari yordamchi usullar bo`lib, geologik qidiruv ishlari bilan birga olib boriladi va ko`p hollarda shurf qazish, parmalash ishlari hajmini kamaytiradi. Bu usullar yordamida tog` jinsining fizik - mexanik xossalarini, kimyoviy tarkibini, yer osti suvlarini tarqalish sharoitini va yo`nalishini, fizikaviy - geologik va muhandislik - geologik jarayonlarni va boshqalarni o`rganish mumkin. Muhandislik-geologik qidiruv ishlarida, asosan, geofizikaviy tekshirish usullari elektrometrik va seysmometrik qidiruv usuli keng foydalaniladi. Seysmometrik qidiruv usuli sun’iy hosil qilingan va tabiiy yo`l bilan hosil bo`lgan to`lqinlarning tog` jinslaridan o`tish tezligiga asoslangan. Keyingi paytda bir kanalli mikroseysmik uskunalardan foydalanib, tog` jinslari qatlamlarining qalinligi, daryoning eski o`zanlari tubi, grunt suvlarining yotish chuqurligi aniqlanmoqda. Murakkab geologik tuzilishga ega bo`lgan sharoitda seysmometriya usullari yaxshi natija byermaydi. Elektrometrik usullar tog` jinsi massivlarida hosil bo`lgan tabiiy va sun’iy elektr maydonni o`rganishga asoslangan. Har bir tog` jinsi o`ziga xos solishtirma qarshilikka ega bo`ladi, bu esa tog` jinslari qirqimini o`rganishga asosiy parametr bo`lib xizmat qiladi.

Muhandislik - geologik ishlarda elektrometrik tekshirish usullaridan: vertikal elektr zondlash, (VEZ), elektrik-profilli (EP), tabiiy polimyerlanish (TP) usullaridan keng foydalanilmokda. Bu usullar asosida yer osti suvlarining yotish chuqurligi, surilmalarning surilish tekisligi va har xil litologik tarkibga ega bo`lgan qatlam chegaralarini aniqlash mumkin. Geofizik ishlarning ko`pchiligini VEZ, EP, TP va boshqalar geodezik ishlar natijasida oldindan tayyorlangan turlarda yoki yo`nalishlarda olib boriladi. Geofizik ishlar natijalari shu xududda qazilgan shurf yoki burg` quduq bilan taqqoslab ko`rilib, ular byergan ma’lumotlarning to`g`riligiga ishonch hosil kilinadi. Bu esa muhandislik – geologik ishlarni arzonlashtiradi va katta iqtisodiy samara beradi. Bino va inshootlar qurilishida muhandislik – geologic qidiruv ishlari Texnikaviy loyiha, ish chizmasi (ikki bosqichli loyihalash). Texnikaviy ish loyihasi (bir bosqichli loyihalash). Hozirda muhandislik-geologik qidiruv ishlari bir nechta bosqichlarda olib boriladi. Texnikaviy loyiha bosqichida muhandislik - geologik sharoitni haraktyerlash, qurilishga mo`ljallangan inshoot konturlarida burg` quduqlari kovlash, qurilish maydonlarida tajribaviy va statsionar ishlar olib borish ko`zda tutiladi. Hozirgi paytda quriladigan inshoot konturlarida olib borilgan ishlar ish chizmasi bosqichida kengaytirilar va bu orkali kerakli aniqlikda muhandislik - geologik xulosa olish mumkin edi, lekin bu ishlarni o`tkazish juda ko`p vaqt va mablag` talab etadi. Qurilishga mo`ljallangan inshoot chegarasi ma’lum bo`lmagan holda muhandislik - geologik tekshirish ishlari, qurilish uchun mo`ljallangan maydonlarning muhandislik - geologik sharoiti va ularni yuzaga keltiruvchi qonuniyatlar ochib byeriladi.

Qurilish maydonida tarqalgan tog` jinslarining tarkibi, fizik va mexanik xossalari, ularning o`zgarish qonuniyatlarini, burg` quduqlar va shurflardan olingan namunalarni o`rganish yo`li bilan olib boriladi. Qurilish maydonlarida olib boriladigan ishlarning hajmi geologik sharoitga bog`liq bo`ladi. Qurilish maydonlari geologik tuzilishining murakkablik darajasiga qarab, 3 guruhga bo`linadi. Har bir guruh uchun kovlanadigan burg` quduqlar va ular orasidagi masofa quyidagicha qabul kilinadi (9.1 jadval). SHurf - to`g`ri to`rtburchak shaklida qaziladigan quduq bo`lib, unda monolit (tog` jinslari tabiiy tuzilishining buzilmagan o`lchamlari 20x20x20 sm) va namunalar (tabiiy strukturasi buzilgan) shurf devorlaridan olinadi. 1-jadval Tartib raqami Geologik sharoitning murakkablik darajasi Burg` quduqlari va shurf orasidagi eng katta masofa 1 Murakkab 25 metr va undan kam 2 Murakkabligi o`rtacha 50 m 3 Oddiy 100 m Burg` quduqlar va shurflarning chuqurligi har - xil sharoitlarga bog`liq bo`lib, mo`ljallangan poydevor enidan 1, 2 . . . 2 marta chuqur yoki 6 . . . 8 m bo`lishi kerak. Agar 10-15 m chuqurlikda qoya, mustahkam tog` jinslari yotgan bo`lsa, u holda burg` quduqlar va shurflar shu tog` jinslarigacha yetkaziladi. Agar umumgeologik ma’lumotlarda qurilish maydonida tarqalgan tog` jinslarining mustahkamligi past deb topilsa, u holda burg` quduqlar va shurflarning chuqurligi 15 - 20 m gacha yetkazilishi mumkin. Qurilish maydonidagi tog` jinslarining siqiluvchi qatlami qalinligi aniq bo`lmagan, lekin poydevorning turi va 1 m uzunligiga tushadigan yuk qiymati ma’lum bo`lsa, burg` quduqlar va shurflarning chuqurligi 9.2 - jadvaldan olinadi.

2-jadval Lentasimon poydevor To`g`ri to`rtburchakli poydevor Bosim, t/m CHuqurlik,m Og`irlik, t CHuqurlik, m 10gacha 100* 500* 6 10 15 18 20 50 gacha 100* 400* 1000* 5000* 10000 va undan 6 7 13 15 23 30 Burg` quduqlarning o`rtacha chuqurligini Amyerika olimi D.Sauyersa 100 ga yaqin xududlarni tahlil qilib, ularning chuqurligi inshootning eniga va qavatlar soniga bog`liq deb topdi va quyidagi 3 - jadvalni tuzdi. 3-jadval Inshootning kengligi Qavatlar soniga qarab burg` quduqlarining chuqurligi, m 1 2 4 8 12 30 60 120 3,3 3,6 3,6 6 6,6 6,9 9,9 12,3 13,5 15,9 20,4 24,3 24 32,4 40,8 Mustahkamligi yuqori bo ` lishi lozim inshoot va binolarning asosini o ` rganishda ish chizmasi loyihasiga qo ` shimcha ishlar kiritilishi mumkin , bu ishlar poydevorni qancha chuqurlikka joylashtirish lozimligi , uning o ` lchamlariga oid bo ` lib , o ` tkazilgan ishlarning natijasiga uncha katta ta ’ sir etmaydi . Qurilish xandaqlarini qazishda har qanday qonuniyatga buysunmaydigan , fizik - mexanik xossalari o ` zgaruvchan tog ` jinslariga katta e ’ tibor berish shart . Ish loyihasida o`tkazilgan muhandislik - geologik tekshirish ishlari tamomila to`la, inshootning konstruktiv tomonlarini hisobga olgan holda, muhandislik - geologik sharoitini baholash bilan birga, qurilishda olib boriladigan uslublarni, poydevor turlarini va ularning tejamlilik tomonlarini asoslab berish kerak.

Laboratoriya sharoitidagi ishlar va kameral ishlar Laboratoriya sharoitidagi ishlar muhandislik - geologik qidiruv ishlari davrida olingan suv va yaxlit jinslar namunalarini tajriba yo`li bilan aniqlashdan iborat. Bunday ishlar mahsus tajribaxonalarda va dala sharoitida ba’zan dalalarda olib boriladi. Tajribaxonada – gruntlarning donadorlik tarkibi, fizik xossalari, ya’ni: hajmiy massasi, zichlik, tabiiy namligi, gilli gruntlarga xos bo`lgan xususiyatlardan: ivuvchanlik, ko`pchishi, plastikligi, ichki ishqalanish burchagi, siljishga qarshiligi, siqiluvchanligi va yer osti suvlarining kimyoviy tarkiblari o`rganiladi. Tajribaviy ishlar natijasiga ko`ra gruntlarni tarkibi va fizik -mexanik xususiyatlari bo`yicha turlari aniqlaniladi va ular keyingi hisob ishlarida kerak bo`ladi. Kameral ishlar dala sharoitida va tajriba xona sharoitidagi aniqlangan natijalarni jamlab, tahlil qilishdan iboratdir. Jumladan: 1) Muhandis - geologik xaritalar va qirqimlar, hamda turli jadvallarni tuzishda; 2) Gruntlarning fizik - mexanik xususiyatlarining sonli ko`rsatgichlarini, rejimli kuzatishlarini, jinslarning yoriqlik va boshqa ko`rsatgichlarini matematik ishlash va qayta ishlash (shu jumladan EHM larida hisoblash). 3) Turli hisobiy ishlar – masalan, gruntlarning hisobiy mexanik ko`rsatgichlarini hisoblashda. Muhandislik-geologik qidiruv ishlari tugatilgandan so`ng yakuniy hisobot tuziladi. Geologik xaritalar va qirqimlar Hamma geologik xaritalar ikkiga: tub jinslar va to`rtlamchi qatlamlar xaritalariga, to`rtlamchi qatlam tagida yotadiganlar ya’ni to`rtlamchi qatlamgacha hosil bo`lgan qatlamlar xaritalariga bo`linadi. Geologo-litologik xaritagagina - to`rtlamchi davr xaritasigagina ustida to`xtalib o`tamiz. Geologo - litologik xaritalar olib borilgan geologik tekshirishlarning eng muhim xujjatlaridan biridir.

Geologo - litologik xarita oddiy topografik xarita bo`lib, unda turli geologo - litologik jinslarning tarqalishi, ularning uyulish sharoitlari va geologik rasmga tushirishda olingan boshqa ba’zi ma’lumotlar ko`rsatilgan bo`ladi. Geologo - litologik xarita geologik elementlarning yer yuzasida qanday tarqalgani tekislikda shartli belgilar (buyoq yoki shtrix litologiyasi) bilan aks ettiriladi. Geologo - litologik xaritani o`qiy bilish geologik ta’limning muhim elementidir. Har bir geologik xaritada qabul qilingani kabi geologo - litologik xaritada ham barcha shartli belgilarning ruyxati va ularning izohi o`sha xaritada ko`rsatiladi. SHartli belgilar jadvali xaritaning biror bo`sh burchagiga joylashtiriladi. Geologo - litologik xaritalar har xil masshtabda tuziladi, ya’ni qo`yilgan maqsadni hal qilishga asoslanib masshtab tanlanadi. Muhandislik - geologik xaritalar o`rganilayotgan hudud to`g`risida mahsus ma’lumot olishga imkon beradi. Muhandislik - geologik xarita tuzishda topografik, hamda turdagi geologik xaritalardan, muhandislik - geologik qidirish ishlarining natijalari va jinslarning xossalaridan foydalaniladi. Muhandislik - geologik xaritalar 3 turga: 1). muhandislik -geologik sharoitlar; 2) muhandislik - geologik xududlashtirish; 3) mahsus maqsadlarga mo`ljallangan muhandislik geologik xaritalarga bo`linadi. Muhandislik - geologik sharoiti xaritasida hamma tur yer usti qurilishlar to`g`risidagi axborotlar bo`ladi. Muhandislik - geologik xaritalar masshtabi ulardan ko`zda tutilgan maqsadga bog`liqdir. 1) umumiy (yoki sxematik) muhandislik - geologik xarita kata joylar uchun tuzilib, masshtabi 1:500000 va undan mayda bo`ladi. Bunday joylarning muhandislik - geologik sharoiti byeriladi. Bunday xaritalar respublika yerlarini rejalashtirishda tuziladi; 2) o`rtacha muhandislik - geologik xarita masshtabi 1:200000 dan to 1:100000 gacha alohida gidrotexnikaviy inshootlar, sanoat korxonalari, aholi tura- joy qurilishini loyihalashda bog`lashga asoslangan; 3) yirik (1:10000 va undan katta) masshtabli xaritalardan shahar hududidagi qurilishda, aniq sanoat inshootlari qurilishini loyihalashda foydalaniladi.

Agar geologik xaritalar yer sirtida turli tog` jinslarining tarqalishini ko`rsatsa, qirqim yer po`stining ma’lum chiziq buyicha vertikal geologik tuzilishi haqida tasavvur beradi. Ular joylarning ma’lum chuqurlikdagi geologik tuzilishini o`rganishga imkoniyat tug`diradi. Geologik qirqimlar chizish uchun eng avvalo uning topografik asosini tiklash kerak. Rel’efning gorizontallar bilan ifodalangan xaritasi orqali topografik profil’ tuzamiz. Qirqimda qatlamlarning nisbiy qalinligi va qiyaligini aniqroq ko`rsatish maqsadida vertikal masshtab gorizontal masshtabdan 10 marta katta qilib olinadi. Qirqimning topografik asosiga geologik ma’lumotlarni tushiramiz. Buning uchun qirqim chizig`i bo`yicha ko`ringan qatlamning enini xaritadan o`lchab, qirqimning nolinchi chizig`iga yoki uning ostidagi tor yo`lga tushiramiz. Bundan tashqari, qirqimga bor gidrogeologik, muhandislik - geologik ma’lumotlarni, qazilgan burg` quduqlar va ulardan olingan natijalar tushiriladi. Bunday qirqimlarga muhandislik -geologik qirqim deb ataladi. Qirqimlar qurilish xududlarini muhandislik - geologik baholashda, zamin jinslarini tanlashda va grunt suvlarini rejimini o`rganishda katta ahamiyatga ega. Muhandislik – geologik xududlashtirish. Muhandislik - geologik xududlashtirish sharoitlarga qarab, hududlarni qismlarga ajratish mumkin. Maxsus xaritalar qurilishning aniq turlariga yoki inshootlariga nisbatan tuziladi. Ular qurilish hududining muhandislik-geologik sharoitini baholash va muhandislik - geologik hodisalarni oldindan aytish uchun zarur. Muhandislik geologik hisobot Muhandislik - geologik hisobot mazmuni va hajmi loyihalash bosqichiga bog`liq bo`ladi. Hisobot to`rtta qismdan; umumiy, maxsus, chizma qismidan va muhandislik - geologik qisqacha yozma bayonotdan iborat bo`ladi. Hisobot mazmuni va hajmi loyihalash bosqichiga bog`liq bo`ladi. Hisobotning umumiy qismida ishning maqsadi, vazifasi, tarkibi, bajarilgan ishlarning hajmi va mohiyati, ishtirokchilarning tarkibi, tekshiruv o`tkazilgan joy va ishni bajarilgan vaqti ko`rsatiladi. Hisobotning birinchi bobida qurilish

maydonining fizikaviy-geografik sharoitlarini tushuntiruv yozuvlari berib o`tiladi. Ikkinchi bobda esa uni geologik va muhandislik - geologik nuqtai nazardan o`rganilganligi, geologik tuzilish, tektonikasi, sodir bo`ladigan fizik - geologik jarayonlar yoritiladi. Hisobotning maxsus qismida qurilish maydonining aniq maydonchasining muhandislik - geologik haraktyeristikasi, ushbu maydondagi gruntlarning fizik - mexanik xususiyatlari va mustahkamlik ko`rsatkichlari, bino qurilishi va undan foydalanishdagi geodinamik jarayonlarning ta’siri, bu jarayonlarni oldini olishga qaratilgan tadbirlar ko`rsatiladi. Hisobotning maxsus qismi chizma va ba’zan jadval asosidagi matyeriallardan tashkil topadi. Hisobotning chizma qismi turli xaritalar, geologik-gidrogeologik qirqimlar, ustunlar va boshqalardan iboratdir. Xisobotning yozuv qismi qismida o`tkazilgan dala va laboratoriya matyeriallarining turli jadval ko`rinishi, yer osti suvlari va geodinamik jarayonlarning kuzatuvlarini, gruntning mustahkamlik ko`rsatkichlari jadvallar asosida keltiriladi. Hisobot xulosa bilan tugaydi va unda foydalanilgan adabiyot va matyeriallar ko`rsatiladi. Tabiiy qurilish hom ashyolarini qidirish va baholash Tabiiy qurilish hom ashyolaridan xalq ho`jaligida keng foydalaniladi. Masalan, qum, gravi, chaqiq tosh, beton to`ldirgichlari va avtomobil yo`llari hom ashyolari sifatida: harsang tosh, poydevor quriishida marmartosh, granit, sienit, vulqon tuflari qoplama hom ashyo sifatida: liyoss, gill, g`ish tayyorlash to`g`onlar qurilishida gidroizalyatsiya hom ashyosi sifatida ishlatiladi. Qurilish ishlarini bajarishda ko`p miqdordagi tabiiy qurilish hom ashyolariga muhtojlik seziladi. Masalan 1 km uzunlikdagi, eni 7m ga teng bo`lgan yo`lgacha 1600-1700m3 chaqiqtosh va 1100-1200m3 qum, 1km uzunlikdagi chaqiq tosh yotqizilgan yo`lni asfaltlash uchun 200m3 chaqiqtosh, 300m3 qum 100t mineral parashoklar va 80-90t bitum kerak bo`ladi.

Shuning uchun ham qurilish ishlarini olib borishda obektga yaqin joylashgan tabiy qurilish xom ashyolaridan keng foydalanishimiz lozim. Bunday xom ashyolar arzonga tushishi bilan birga ularni qazib olish va qurilish obektiga yetgazish xam bir oz oson bo`ladi, natijada ancha mablag` tejaladi. Qurilish hom ashyosi uchun yaroqli tog` jinslari tarqalgan maydonlar foydali qazilmalar konlari deyiladi. Foydali qazilmalrni ochiq usulda qazib olinadigan joyni karyerlar deyiladi. Tabiiy qurilish hom ashyolari konlarini qidirib toppish uchun imorat va inshootlar, avtomobillar va emir yo`llari, to`g`onlar quriladigan joylar atrofida qidiruv ishlari bajariladi. Qidiruv ishlari shu inshootlar qurilishini asoslash uchun bajariladigan injenyerlik-geologik ishlar bilan bir vaqtda olib boriladi. Agar foydali qazilma yoki karyerlar mavjudligi oldindan malum bo`lsa, u xolda shu joylarda mahsus tekshiruv ishlari olib boriladi. Qidiruv ishlari yordamida foydali qazilmalarning sifati, miqdori, sovuqqa chidamliligi, zichligi, g`ovakligi va joylashish holatlariga aniqlanadi. Masalan qumning granulometrik tarkibi, bir sifatliligi zararli aralashmalarning (gil zarralari, gips, slyuda) bor yo`qligi, graviyning petrografik tarkibi sovuqqa chidamliligi va boshqa tasniflari aniqlaniladi. Tabiiy qurilish hom ashyolari tarqalgan maydonlarda qidiruv ishlari ikki bosqichda bo`ladi. 1-bosqich ishlari dastlabki va 2- mufassal qidiruv ishlari deyiladi. Bularning birinchisi injenyerlik geologik qidirishlar bilan bir vaqtda ikkinchisi esa ish chizmalari bosqichida amalgam oshiriladi. Qidiruv ishlari 3 bosqichda olib boriladi: dastlabki ishlar, dala ishlari va kameral ishlar ya’ni hisobot yozish. Dastlabki ishlar. Tekshirish ishlarini boshlashdan avval shu maydonlarda oldin bajarilgan ishlar usuli, hajmi va olingan natijalar hamda arxiv matyeriallari bilan tanishib chiqiladi.

Ayniqsa shu rayon uchun tuzilgan geologik xaritalar kesmalar burg`u qudug`I va shiruflarning tavsifi shuningdek mavjud qurilish xom ashyolari konlarning tasnifi bilan tanishish va o`rganish lozim. Yig`ilgan malumotlarga asoslanib dala ishlarining turi hajmi belgilanadi. Dala ishlariga geologik s’emka, burg`u quduq qazish tog` qazilma ishlari, dala tajriba ishlari, rejim ishlari va labaratoriya ishlari kiradi. Bu ishlarning hajmi qidiruv ishlarining masshtabiga, bosqichiga, maydon geologik sharoitining murakkabligiga bog`liqdir. Dala ishlarining obyekti qurilishi mo`ljallanayotgan joylarda mavjud bo`lgan tabiiy qurilish hom ashyolari to`g`risidagi ma’lumotlarga asoslanib olinadi. Tog`li yoki qurilish xom ashyolariga boy bo`lgan joylarda tekshiruv ishlari kichikroq maydonlarda bajarilishi mumkin va aksincha qurilish xom ashtolari kam bo`lsa kattaroq maydonlarda tekshiruv ishlari olib boriladi. Foydali qazilmaning tarqalish maydonini nomini sifatina va zahirasinini aniqlashda joylarda mavjud bo`lgan karyerlardan, oldin qazilgan shruflar, tabiiy ochilmalar va chuqurliklardan keng foydalaniladi. Kamerali ishlar bosqichida arhiv matyeriallaridan olingan ma’lumotlar, hamda dala ishlarining natijalari jamlanib sistemalashtiriladi, tahlil qilininb kerakli harita va kesmalar tuziladi va hisobot yoziladi. 1.2 Dastlabki qidiruv ishlari ishlari quyidagi masalalarni hal qilish maqsadida bajariladi. 1. Foydali qazilma tarqalgan joylarning chegarasini va foydalanish uchun yaroqli bo`lgan uchastkalarni aniqlash. 2. Foydali qazilma tarqalgan maydon yuzusini va zahirasini hisoblash 3. Foydali qazilma hom ashyosining sifatini aniqlash 4. Foydali qazilmaning joylashish sharoitlarini (yotish chuqurligini, qazilma ustidan olib tashlanadigan foydasiz jinslar qalinligi, foydali qatlamlar yo`nalishini, yotishini, qatlamlarning yotish burchagini, qalinligini yer osti suvlarining chuqurligi va boshqalar) belgilash

5. Foydali qazilma hom ashyolarini qazib olish va manzilga yetkazish usullarini aniqlash Foydali qazilma joylashgan maydon chegarasining to`g`ri aniqlash ularning zahirasini hisoblashda muhim ro`l o`ynaydi. Buning uchin burg`u quduqlari, shurflar qaziladi va oldin qazilgan quduqlarning ma’lumotlari hamda mavjud konlarda ochilmalr o`rganilib Foydali qazilmalar qatlami va uni qoplab turgan qatlamlarning qalinligi aniqlanadi. Qidiruv ishlarida qaziladigan burg`u quduqlar va shuruflar qaziladi va oldin qazilgan quduqlarning ma’lumotlari hamda mavjud konlarda ochilmalar o`rganilib foydali qazilma qatlami va uni qoplab turgan qatlamlarning qalinligi aniqlanadi. Qidiruv ishlari qaziladigan burg`u quduqlar va shuruflar chuqurligi qazilma qalinligiga qarab aniqlanadi. Ularning soni qazib olinadigan xom ashyo xajmiga va joy geologik tuzilishining murakkabligiga qarab belgilanadi. Shuningdek maydonning geologik gemorfologik va gidrogeologik sharoitlari oldin qay darajada o`rganilganligi etiborga olinadi. Agar bu sharoitlar oldin ancha mukammal o`rganilgan bo`lsa dala ishlarining hajmi kamayadi. Dastlabki qidiruv chog`ida qazilma zahirasi aniqlanadigan maydon chegarasi, Oz sonli shrufli va quduqlar yordamida hisoblanadi, lekin u aniq ma’lumotlar byermaydi. Shuning uchun zahiralarning aniq chegarasi va miqdori mufassal qidiruv ishlari jarayonida aniqlaniladi. Dastlabki qidiruv ishlari natijasida quyidagi ma’lumotlar va natijalar rasmiylashtiriladi: 1. Aniqlangan foydali qazilma koni ko`rsatilgan yirik masshtabi xaritasi ko`rsatiladi. 2. yo`l trassasi yoki qurilish obyektining haritasi sxemasi byeriladi. 3. Foydali qazilma konining pasporti yozilib unda quyidagilar o`z aksini topadidi: zahira hisoblanadigan maydonning joylashish plani va chegarasi ko`rsatiladi, ayrim shruf va burg`u quduqlaridan olingan asosiy ma’lumotlar jadvali tuziladi, haraktyerli yo`nalish bo`yicha geologic kesmalar va kalonkalar tuziladi, ayrim

geometrik shakllar va belgilangan chegaralari bo`yicha hisoblangan zahira miqdori jadvali byeriladi. Kariyerdan foydalanish va hom ashyo tashish sharoitlarini belgilovchi omillar jadvali ko`rsatiladi, namunalar sifatini belgilovchi labaratoriya analizlari natijasi jadvali keltiriladi. Ko`rilayotgan inshootlarni yoki avtomobil yo`llarini tabiiy qurilish hom ashyo bilan ta’minlash imkoniyatlarini ifodalovchi hisobot yozildi Mufassal qidiruv ishlari qurilayotgan inshootlar ko`lami katta bo`lsa va kerak bo`ladigan foydali qazilmalar hajmi 50000m 3 dan oshsa u vaqtda mufassal qidiruv ishlari bajariladi. Mufassal qidiruv ishlari natijasida Foydali qazilma zahirasi hisoblarda aniqlashtioriladi. Qo`sjimcha geologic va gidrogeologik ma’lumotlar to`planadi hamda matyeriallar sifati chuqurroq o`rganiladi. Buning uchun shruf va quduqlar soni ko`paytiriladi, ular orasidagi Massofa kamaytiriladi(20-30m) chuqurligi oshiriladi. Quduq va shruflar sonining oshishi foydali qazilma maydon chegarasini aniqroq o`tkazish foydasiz va foydali qatlamlar qalinligini to`griroq anialash va hom ashyo zahirasini juda ham aniq hisoblash imkoniyatini yaratadi. Mufassal qidiruv ishlari natijasida foydali qazilmalar konlarining zaxirasi aniq hisoblanadi. Qurilish xom ashyoli konlari zaxirasi qidiruv ishlarining darajasiga, sifatining o`rganilganligi va qazib chiqarish sharoitlariga qarab A, V, S1 va S2 toifaga bo`linadi. A-toifali zaxiralarga to`liq qidiruv qilingan va o`rganilgan, tuzilishi, shakli, sifati, yotish va qazib olish sharoiti aniqlangan qurilish xom ashyo konlari kiradi, bu konlarning chegarasi to`liq aniqlanib, zaxirasini xisoblashdagi xatolik 10-15% dan oshmasligi kerak. V-toifali zaxiralarga mukammal qidiruv qilingan va o`rganilgan tuzilishi, shakli, sifati va yotish sharoitlarining asosiy xususiyati aniqlangan qurilish xom ashyo konlari kiradi. Ularning joylashishi taxminan aniqlangan bo`lib, zaxirasidagi xatolik 20-40%gacha bo`lishi mumkin.

S1-toifali zaxiraga qidiruv qilingan va o`rganilgan yotish sharoiti shakli, tuzilishi, sifati, qazib olish sharoiti taxminan aniqlangan foydali qazilma konlari kiradi. Xatoligi 40-50%ni tashkil qiladi. S2- toli zaxiraga yotish sharoiti shakli va foydali qazilmaning tarqalish maydoni adabiyot va qisman geologik m’lumotlar asosida taxminan aniqlangan foydali qazilma konlari kiradi. Konning joylanish chegarasi geologic xaritalar va kesmalar yordamida aniqlanadi. Mufassal qidiruv ishlarini bajarishda qurilish xom ashyo sifati yanada chuqurroq o`rganiladi. Qo`shimcha olingan namunalarning labaratoriyada sinchiklab tekshirib xom ashyo sifati to`liq aniqlanadi. Hamma dala ishlari tugallangandan so`ng xuddi dastlabki qidiruv ishlari natijasida tuzilganidek qilib xujjatlar tayyorlanadi. Xujjatlarda keltirilgan ma’lumotlar avvalgi qidiruv ishlari natijalariga nisbatan aniqligi va mukammalligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, xar bir foydali qazilma konlari bo`yicha tushuntirish mavzusi yoziladi. Bu ma’lumotlar tabiiy qurilish xom ashyo konlaridan foydalanish loyihasini tuzishda muhim xujjat hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

O'xshashlar

Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy usulalari va vazifalari

Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy usulalari va vazifalari. Qidirish va razvedka qilishning geologik hujjatlashtirish gidrogeologiya fani va uning asosiy vazifalari

Gazli va giokimyoviy karotoj

Geologik hodisalar. Endogen va ekzogen geologik hodisalari va ularning ahamiyati. Endogen geologik jarayonlar

Geologik hodisalar. Endogen va ekzogen geologik hodisalari va ularning ahamiyati. Endogen geologik jarayonlar