Экзоген жараёнлар ҳақида тушунча. Нураш - Geologiya - Referatlar

Экзоген жараёнлар ҳақида тушунча. Нураш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

413.5 KB

Ko'chirib olish

Экзоген жараёнлар ҳақида тушунча. Нураш Режа: 1. Умумий маълумотлар 2. Нураш жараёнлари 3. Элювий ва нураш пўсти

1. Умумий маълумотлар Ер пўстида ва унинг юза қисмидаги барча ўзгаришларга сабабчи бўлган иккита қудратли куч бор. Уларга эндоген ва экзоген кучлар ёки жараёнлар деб ном берилган. Биринчисининг ҳаракатга келтирувчи манбаи Ернинг ички энергияси бўлса, иккинчисиники ташқи, асосан - Қуёш энергиясидир. Эндоген кучлар бунёд этувчи хусусиятга эга бўлса, экзоген кучлар барбод этувчи вазифасини бажаради. Масалан эндоген кучлар Ер юзасининг барча нотекисликларини бунёд этса, экзоген кучлар уларни текислашга ҳаракат қилади. Экзоген (юнонча - ехо - ташқи, депон - келиб чиқиш, пайдо бўлиш) жараёнлар Ер юзасида содир бўладиган табиий ҳодисалар бўлиб, уларни ҳаракатга келтирувчи манба қуёш энергиясидир. Шунингдек экзоген жараёнлар литосферанинг атмосфера, гидросфера ва биосфералар билан ўзаро таъсири натижасида содир бўладиган табиий ҳодисалардир. Экзоген жараёнлар асосан ер пўстининг юза қисмини ўзгартиради. Барча экзоген жараёнлар тоғ жинсларини емиради (нураш, эрозия, денудация, абразия, экзарация), емирилган жинсларни ташийди (кўчиради) ва тўплайди (аккумуляция). Ана шу табиий ҳодисалар туфайли ер юзасининг рельефини текислайди. Лекин экзоген жараёнларнинг фаоллигини кўп ҳолатларда эндоген жараёнлар белгилаб беради ва ҳар иккаласи қарама- қаршиликлар кураши ва бирлиги қонуни асосида намоён бўлади. Масалан, тоғлар (вулканик, тектоник) қанчалар тез ва баланд кўтарилса, уларнинг емирилиши шунчалар тезлашади. Бунда ер пўстида модда ва энергия алмашинуви кузатилади: тоғлар емирилиб, пасая боради, текисликлар эса, чўкинди жинслар билан тўлиб, кўтарила бошлайди. Ер пўстидаги мавжуд мувозанат бузилиб, тектоник ҳаракатлар янгидан фаоллашиш босқичига ўтиб, вулканлар ҳаракатланиши, даҳшатли зилзилалар содир бўлиши мумкин.

Демак, бу иккала кучлар ўзаро динамик бирликда ривожланади. Шунинг учун ҳам геологик - геоморфологик тадқиқот ишларининг услубий асоси эндоген ва экзоген кучларининг ўзаро нисбатини таҳлил қилиш ҳисобланади. Қуёш энергияси ва бошқа ташқи кучлар таъсирида содир бўладиган ер пўстининг юза қисмидаги барча табиий ҳодисаларни экзоген жараёнлар деб аталади. Экзоген жараёнларни иккита йирик гуруҳга: қуруқликдаги ва сувли муҳитдаги жараёнларга ажратиш мумкин. Қурукликдаги экзоген жараёнларга нураш, шамол, вақтинча ва доимий оқар сувлар ва музликлар, сувли муҳитдагиларга денгиз ва океан сувлари, кўл ва ботқоқликлар, ерости сувларининг фаолияти тегишлидир. Сув оқими билан боғлиқ бўлган жараёнлар тоғ жинсларининг емирилиши, ерилган материалларнинг ташилиши, дарё, дельта ётқизиқлари, умуман эрозия, кўчириш ва тўплаш жараёнлари мажмуасидан ташкил топади. Экзоген жараёнларнинг вақт давомида ривожланишига асосан учта (тектоника, иқлим, антропоген) омиллар таъсир этади ва тўртта босқичдан иборат бўлади. Биринчи босқичда экзоген жараёнлар кучаяди ва унга мос ҳолда ландшафтларнинг ўзгариши жадаллашади. Иккинчи босқичда экзоген кучларнинг заифлаша бориши ва ландшафтларнинг ўзгариши ўртасида мувозанат юзага келади. Бу мутаносиблик маълум вақт давом этади. Учинчи босқичда экзоген жараёнларнинг тобора заифлашуви узоқ муддатларда давом этиши ҳисобига ландшафт типлари янги шароитга мослаша боради. Тўртинчи босқичда динамик мувозанат ҳолатида ривожланиш муҳити шаклланади. Бу ҳолат бирор куч таъсир этмаса, узоқ геологик вақт давомида экзоген жараёнлар билан ландшафт типларининг мутонасиблиги ўзгармайди. Қуйида экзоген жараёнларга тегишли бўлган нураш, шамол, сув, музлик, денгиз ва океан, кўл ва ботқоқлик, ерости сувларининг таъсири, тупроқ ҳосил қилувчи жараёнлар ҳақида маълумотлар келтирамиз.

2. Нураш жараёнлари Чўкинди ҳосил бўлиш муҳити кўп омилли бўлиб, унда ҳудуднинг иқлими, рельефи ва геотектоник режими муҳим аҳамиятга эга. Улардан ҳар бирининг ўзгариши чўкинди ҳосил бўлиш жараёни хусусиятларига кескин таъсир этади. Демак, турли иқлим, рельеф ва геотектоник режимда нураш жараёни турлича кечади. Ер юзасида очилиб ётган бирламчи тоғ жинсларининг ҳаво, сув ва музлик, ҳароратнинг ўзгариши ва бошқа табиий-кимёвий ҳодисалар ҳамда организмлар таъсирида парчаланишига нураш дейилади. У нураш омилларига қараб физик, кимёвий ва биологик нурашга бўлинади. Физик нураш ҳароратнинг кескин ўзгариши, сув ва ҳаво оқимлари, музларнинг ҳаракати натижасида тоғ жинсларининг механик парчаланиши орқали амалга ошади. Тоғ жинсларини ташкил этувчи минералларнинг иссиқликдан кенгайиш хусусиятлари турлича бўлганлиги туфайли улар ҳароратнинг кескин суткалик ўзгаришида турли миқдорда кенгаяди ва тораяди. Бу тоғ жинсларида дастлаб жуда майда дарзликлар ривожланишига олиб келади. Дарзликларга сув сингиб, музлайди. Натижада дарзликлар янада кенгаяди. Йирик кристалл донали жинсларда минералларнинг дезинтеграцияси – доналарнинг бир-биридан ажралиб кетиши содир бўлади. Тоғ жинсларининг генетик тури, моддий таркиби, структура- текстуравий хусусиятларига боғлиқ ҳолда нураш турлича кечади. Масалан, интрузив таналар устида физик нураш туфайли йирик ҳарсанглар тўплами ҳосил бўлиши мумкин (109-расм).

расм. Гранитли жинсларнинг механик нураши. Сув ва ҳаво оқимлари, уринма тўлқинлар ҳам катта емириш кучига эга бўлади. Сув оқимларининг емирувчи кучи рельеф нишаблигига бевосита боғлиқ бўлса, уринма тўлқинларники эса шамол энергияси билан белгиланади. Қуруқликда шамол қояли жинсларни емириб, дефлация ва корразияга учратади.Физик нураш натижасида тоғ жинслари ва минералларнинг турли ўлчамдаги механик бўлаклари ҳосил бўлади. Ўз навбатида физик нураш иккига: ҳароратли ва механик нурашга бўлинади. Ҳароратли нураш. Тоғ жинсларининг бир хилда иситилмаслиги сабабидан содир бўлади. Бунда асосан, ҳароратнинг суткалик тебраниши катта аҳамиятга эга бўлади. Мономинерал тоғ жинсларининг юза қисми билан пастки қисми ўртасида, полиминерал тоғ жинсларида турли қаттиқлик ва рангдаги минераллар ўртасида ҳарорат амплитудасининг таъсиридан сиқилиш ва кенгайиш кузатилади. Натижада тоғ жинсида дарзлар пайдо бўлиб, аста-секин парчалана боради. Ҳароратли нураш кескин континентал арид иқлимли ўлкаларда ва арктикада кучли кечади.

Механик нураш сув ва ҳаво оқимларининг кучи, гравитацион жараёнлар, тоғ жинсларининг музлаши ва ўсимликлар томири таъсирида емирилишидан намоён бўлади. расм. Сув эрозияси туфайли шаклланган дара . www.artphotoclub.com Шамоллар таъсирида емирилган тоғ жинсларида турли-туман ғаройиб шакллар вужудга келади. Сув оқимлари таъсирида механик нураш туфайли жарликлар тизими, оқим ўзанлари, водийлар ривожланади (110-расм). Қояли рельефда бу восита гравитация кучлари таъсирида тоғ жинсларини механик парчалаб, турли шакллар ва бурдаланган материал ҳисобига коллювий ҳосил қилади (111-расм).

расм. Гравитацион нураш. www.artphotoclub.com Сув музлаганда ўз ҳажмини 11% га оширади. Натижада тоғларнинг қор чизиғидан юқорисида, арктика, субарктика, денгиз қирғоқларида совуқдан нураш юз беради. Тоғларда қурумлар , баланд тоғларнинг текис юзаларида тошлоқ саҳролар шу йўл билан ҳосил бўлган. Элювий, делювий, коллювий нураш маҳсулотларидир. Кимёвий нураш . Сув, карбонат ангидрид, кислород, органик ва анорганик кислоталар таъсирида беқарор минералларнинг ўзгаришига кимёвий нураш дейилади. Кимёвий нураш кислотали-ишқорли ва оксидловчи-тикловчи муҳитларда амалга ошади. Кислотали-ишқорли муҳит сувдаги водород ионларининг концентрацияси билан белгиланади. У муҳитнинг водород кўрсаткичи (рН) дейилади. Кимёвий тоза сув ҳам оз миқдорда бўлсада Н + ва ОН - ионларига парчаланган бўлади. 22°С ҳароратли 1 литр сувда ушбу ионларнинг концентрацияси 1х10 -7 грамм-ионга тенг бўлади. Бундай кичик миқдорни

ифодалаш қулай бўлиши учун унинг ўнлик логарфмини тескари ишора билан ёзиш қабул қилинган. Нейтрал муҳитда рН 7,0 га тенг бўлади. Бу катталик сувли муҳитнинг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади. Шуни ёдда тутиш лозимки, рН ўнлик логарифмда олинганлиги учун унинг 1 бирликка ўзгариши водород ионлари концентрациясининг ўн мартага ўзгарганлигини билдиради. Нейтрал муҳитда водород ва гидроксил ионларининг концентрацияси ўзаро тенг, яъни рН = ОН = 7,0 бўлади. рНнинг қиймати 7 дан кичик бўлса, муҳитнинг нордонлигини, 7 дан катта бўлса, аксинча, ишқорийлигини билдиради. Эритманинг рН кўрсаткичи ундаги барча кислота, тузлар ва асосларнинг диссоциацияси ёки гидролизи туфайли ҳосил бўлган водород ионларининг умумий концентрациясини ифодалайди. Табиий сувларнинг рН кўрсаткичи унда эриган карбонат ангидриднинг умумий миқдорига боғлиқ. Сувда эриган СО 2 кучсиз ва беқарор карбонат кислотани (Н 2 СО 3 ) ҳосил қилади. Карбонат кислотанинг диссоциацияси (Н + ва НСО 3 - ) муҳитнинг нордонли гини оширади. Ҳавода карбонат ангидриднинг миқдори 0,03% га тенг. Сувда у ўнлаб ва юзлаб марта кўп эриган бўлади. Карбонат кислота муҳитнинг рН кўрсаткичини пасайтиради, яъни унинг нордонлигини оширади. Нордон сувлар карбонатли бирикмаларни эритади ва силикат асосларини сиқиб чиқаради. Карбонат ангидриднинг манбаи бўлиб тирик организмларнинг ҳаёт- фаолияти, органик қолдиқлар ва карбонатли бирикмаларнинг парчаланиши ва вулканизм жараёнлари ҳисобланади. Карбонат кислотанинг миқдори ботқоқ сувлари ва торфяникларда юқори бўлади. Кимёвий нурашда сульфидларнинг оксидланишидан ҳосил бўлган сульфат кислота ва органик материалларнинг чириши туфайли вужудга келган гумин кислоталари ҳам катта аҳамиятга моликдир.

Оксидловчи-тикловчи муҳит. Муҳитнинг оксидлаш ёки тиклаш хусусиятлари оксидловчи–тикловчи имконияти (Еh) билан белгиланади. Оксидланган моддалар кам электронларга эга ва шунинг учун ҳам улар тикланган моддаларга нисбатан юқорироқ электр потенциалига (имкониятига) эга бўлади. Муҳитнинг Еh кўрсаткичи милливольтларда (мв) ўлчанади. Табиий сувларнинг Еh кўрсаткичи газ режими билан тартибга солинади. Юза сувларининг Еh кўрсаткичи -300 мв дан +500 мв гача ўзгаради. Водородсульфидли ил чўкиндиларида у 0 дан паст бўлиб, - 300 мв гача камаяди. Бирикманинг Еh кўрсаткичи қанча паст бўлса, унинг бошқа моддаларни тиклашда фаоллиги шунча юқори бўлади ва ўзи оксидланиш хусусиятига эга бўлган кучли тикловчидир. Аксинча, Еh кўрсаткичи қанча юқори бўлса, у шунча кучли оксидловчидир. Шу ўринда тикланган моддалар оксидловчилар бўлиб саналади. Бинобарин, улар оксидлаш жараёнида бошқа моддалардан кислородни бириктириб олиш хусусиятига эгадир. Нефтли сувларда тикловчи бўлиб водородсульфид, икки валентли темир ионлари ва углеводородлар (нефт, газ) ҳисобланади. Нефтли сувларда Еh кўрсаткичи паст, манфий бўлади. Кимёвий нураш кимёвий жараёнларнинг 5 турини: 1) эриш, 2) гидролиз, 3) ион алмашув, 4) оксидланиш ва 5) органик реакцияларни ўз ичига олади. Эриш минералларнинг ион ёки коллоид эритмага ўтишидан иборат. Кўплаб минералларнинг эрувчанлиги жуда паст. Жинс ҳосил қилувчи минералларнинг катта қисми кам миқдорда эрийди. Кенг тарқалган минераллар галит (NaCl) энг юқори эрувчанлик даражасига эга. Гипснинг эрувчанлиги галитникига қараганда 40 марта кам. Кальцит тоза сувда ёмон эрийди. Аммо кальцитнинг эриши сувда эриган карбонат ангидрид, яъни карбонат кислота эвазига амалга ошади:

СаСО 3 + Н 2 СО 3 = 2НСО 3 - +Са 2+ . Карбонат ангидрид табиий сувларга атмосферадан ва органик моддаларнинг парчаланишидан ўтади. Сувда карбонат ангидрид қанча кўп бўлса, унда шунча кўп кальцит эрийди. Кальцит, арагонит, магнезит ва доломитнинг сувда эриши ўхшаш ҳолда кечсада, магнезит ва доломит кальцит ва арагонитга нисбатан секин эрийди. Гидролизда кимёвий бирикмалар сув билан реакцияга киришиб, кучсиз кислоталар (масалан, H 2 CO 3 ) ёки кучсиз асослар (масалан, NH 4 OH) ҳосил қилади. Силикатли минералларнинг нураши гидролиз реакциясининг шу турига боғлиқ бўлади. Гидролиз реакцияси кечишида ажралиб чиққан кремнезёмнинг бир қисми H 4 SiO 4 маҳсулотлари ҳолида эмас, балки коллоидлар шаклида эритмага ўтади. Кремнезёмнинг қолган қисми нураш қобиғида майда аморф заррачалар каби чўкмага ўтади. Юқорида келтирилган карбонат ангидрид қатнашуви реакциясидан кўриниб турибдики, уларнинг одатдаги маҳсулоти бикарбонат-ион (НСО 3 - ) бўлади. Шунинг учун ҳам чучук сувларда бикарбонат-ион кўп бўлади. Ион алмашув реакциялари гил минералларида қатламлараро ва сиртқи ионларининг (катионлар ва анионлар) эритма ионлари билан фаол алмашинишида содир бўлади. Аммо ион алмашув силикатлар нурашининг дастлабки босқичида ҳам кечиши мумкин. Бунга юқорида келтирилган реакция тенгламасида кремний кислота ҳосил қилувчи силикатлар структурасидаги метал катионларининг водород ионлари билан ўрин алмашинишини мисол қилиб кўрсатса бўлади. Ҳудди шундай биотитдан гил минералларининг ҳосил бўлишида ҳам кечади. Ион алмашув реакциясида гил минералларидан ташқари органик моддалар ва коллоидлар ҳам қатнашиши мумкин. Оксидланиш - бу кимёвий реакция жараёнида электрон беришдир. Фақатгина бирдан ортиқ оксидланиш даражасига эга бўлган беш элемент юза

шароитида кечадиган оксидланиш-тикланиш реакцияларида фаолдир. Улардан биринчиси – кислород кўплаб оксидланиш жараёнларида қатнашади. Бошқа элемент – темир нураш маҳсулотларига ранг берувчи бирикмалар ҳосил қилади. Сульфидларга бой бўлган чўкинди жинсларда темир ва олтин - гугуртнинг оксидланиши ва гидратацияси кузатилади. Темир, шу нингдек бошқа металларнинг сувли ва сувсиз сульфатларга ўтиши амалга ошади. Икки валентли металларнинг сульфатлари кислород, сув ва сульфат кислотали муҳитда оксидланади ва уч валентли метал сульфатларига айланади. Бунда бир қатор минераллар ҳосил бўлади. Сульфатли бирикмалар ҳосил бўлиш жараёнида сульфат кислота ҳам пайдо бўлади. Унинг бир қисми икки валентли метал сульфатларининг уч валентли сульфатларгача оксидланишига сарф бўлади. Кўп ҳолларда сульфатлар осон эрийдиган бирикмалар бўлиб, грунт сувлари билан эритмалар шаклида олиб кетилади. Фақат саҳро ва яримсаҳродаги қуруқ иқлим шароитидагина метал сульфатлари нураш қобиғида сақланиб қолади ва тўпланади. Уч валентли темир сульфатлари юқори эрувчанликка эга бўлишидан ташқари турғун бўлмаган (беқарор) бирикмалардир. Улар асосан гидролизланади ва эритмалардан темир гидрооксидлари тарзида чўкмага ўтади. Сульфидларнинг оксидланишидан ҳосил бўлган сульфат кислота бошқа бирикмалар, хусусан карбонатлар ҳамда калий, кальций, натрий, магний, алюминий ва темирли эритмалар билан реакцияга киришиб, камроқ эрувчанликка эга бўлган сульфатлар: гипс, аччиқтошлар, ярозит, алунит, алюминит ва бошқалар ҳосил бўлади. Шундай қилиб, сульфидли тоғ жинсларининг нураш жараёнида қуйидаги минераллар: темир гидрооксидлари, мелантерит, гипс, аччиқтошлар, ярозит, алунит ва бошқа оғир металларнинг сульфатлари вужудга келади.

Сульфатларнинг ҳосил бўлиши нордон муҳитда (рН < 7) кечади. Бунда карбонатлар ва фосфатлар тўла эриш даражасигача парчаланади ва сульфатлар, баъзан кремнезём билан ўрин алмашиниши кузатилади. Оксидланиш реакциясида қатнашувчи бешинчи элемент – углерод органик моддалар ҳисобига вужудга келади ва карбонат ангидрид ҳосил қилади: С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 =6СО 2 + 6Н 2 О Ушбу реакция натижасида ҳосил бўлган СО 2 кейинчалик эриш ва гидролиз жараёнларида қатнашади. Органик углероднинг оксидланиши микроорганизмлар (бакте риялар) таъсирида кечади ва реакция натижасида ажралиб чиққан энергиядан фойдаланади. Микроорганизмлар темир, марганец ва олтингугуртнинг оксидланишида қатнашади. Улар нураш билан боғлиқ бўлган бошқа реакцияларнинг кўпчилигида ҳам бевосита ёки билвосита иштирок этади. Лишайниклар, сувўтлари ва мохлар нурашнинг фаол омиллари ҳисобланадилар. Улар силикатли минераллардан катионларни ўзлаштириб олиши мумкин ҳамда эриган ва аморф кремнезёмни сиқиб чиқаради. Минералларнинг парчаланиши қисман ўсимлик илдизларида ҳосил бўладиган органик кислоталар таъсирида кечади. Органик кислоталар чириётган органик материалларда бактериялар фаолияти туфайли ҳосил бўлади. Нураш муҳитининг нордон шароити дала шпатлари, слюдалар ва гидрослюданинг каолинитлашишига ва баъзи ҳолларда эркин кремнезём гидратларининг ҳосил бўлишига олиб келади. Хусусий ҳолда гидратация жараёни ангидриднинг гипсга ай ланишида кузатилади. Темир минералларининг (гематит, гётит, ле пидокрокит ва б.) гидратациясида темир гидрооксидлари вужудга келади.

Гипергенез зонасида моддаларнинг эриши ва эритма тарзида юза ва ерости сувлари билан олиб чиқиб кетилиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Галогенлар, сульфатлар, нитратлар осон эрувчи, карбонатлар ва фосфатлар кам эрувчи бирикмалар саналади. Бунга органик ва анорганик кислотали сувлар айниқса фаол таъсир кўрсатади. Кимёвий нураш бўшоқ вулкан туфларида жадал кечади. Бунда уларнинг орасига агресссив сув кириб бориши учун юқори даражадаги ғоваклиги ва киритувчанлиги муҳим аҳамиятга эга (112-расм). Кимёвий нураш маҳсулотларини 4 гуруҳга бўлиш мумкин: 1) нураш қобиғидан чиқиб кетадиган эрувчи компонентлар (Na + Ca² + , K + , Mg² + , SO 4 2¯ , HCO 3 ¯ , Cl¯), 2) реакцияда қатнашмайдиган бирламчи қолдиқ минераллар, 3) реакция туфайли ҳосил бўладиган янги барқарор минераллар ва 4) органик моддаларнинг парчала-нишидан вужудга келадиган органик бирикмалар. Бирламчи қолдиқ минераллар бўлиб кварц, циркон, магнетит, ильменит, рутил, гранатлар, турмалин ва монацит ҳисобланади. Нураш жараёнида каолинит, монтмориллонит, иллит, хлорит, гематит, гётит, гиббсит, бёмит, диаспор, аморф кремнезём, пиролюзит ҳосил бўлиши мумкин. расм. Туфоген жинсларнинг кимёвий нураши.

Органик бирикмалар органик кислоталардан, гумус моддалари ва керогендан иборат бўлади. Кимёвий нураш таъсирида нураш қобиғи ривожланади (5-расм) . Унинг қалинлиги бир неча см дан 100 м гача боради. Тропик ва субтропикларда нураш қобиғи анча қалин бўлади (Жанубий Америка, Африка, Австралия, Осиё). Биологик нураш табиатда кўпинча кимёвий нураш билан бирга содир бўлади. Ноорганик моддаларнинг органик моддаларга айланишида ва унга тескари жараёнларда атом миграцияси бош сабабчи ҳисобланади. Қурукликни бундан 100 млн. йил аввал дастлаб ўсимликлар, сўнгра ҳайвонлар забт этган. Организмлар атмосферанинг 6 км тепалигида, гидросферанинг энг чуқур (11022 м) қисмида ҳам учрайди. Биринчи навбатда организмларнинг фаолияти нураш жараёнини кучайтиради. Тоғ жинсларининг парчаланишида бакте риялар, чувалчанглар, кемирувчилар, ўсимликлар муҳим аҳамитга эга бўлиб, элювий, делювий ва тупроқ қатламининг ҳосил бўлишида фаол қатнашади. Қоятошли ёнбағирларда ўсадиган дарахт ўсимликлар синиқ жинсларнинг вужудга келишида етакчи ўринни эгаллайди. Ўсимлик ва ҳайвонот олами қолдиқлари ҳам чириб, кимёвий нурашни тезлаштиради. Демак нураш тоғ жинсларининг мустаҳкамлигини заифлаштиради, парчалайди, тупроқ қатламини, нураш пўстлоғини, зирҳли сиртларни, ғаройиб рельеф шаклларини, сочилма фойдали қазилмаларни ҳосил қилишда иштирок этади. 3. Элювий ва нураш пўсти Ўзаро мураккаб боғлиқликда бўлган физик, кимёвий ва органик нураш жараёнларида икки хил: қолдиқ ва ҳаракатчан маҳсулотлар юзага келади.

Нурашнинг ҳаракатчан маҳсулотлари эритма таркибида нураш профилини тарк этади. Нурашнинг қолдиқ маҳсулотлари - эллювий континентал ётқизиқларнинг бир генетик турини ташкил этади. Элювийнинг тузилиши ва қалинлиги бир қатор омилларга боғлиқ бўлиб, уларнинг орасида туб жинслар таркиби, иқлим, ўсимликлар миқдори, жойнинг рельефи ва нураш жараёнининг давомийлиги асосий ҳисобланади. Элювий ҳосил бўлиш учун энг қулай шароитлар бўлиб текисланган рельефда юқори ҳарорат, намлик ва ўсимликларнинг зичлиги саналади. Паст ҳарорат шароитларида нураш жараёнлари секинлашади, минералларнинг кимёвий парчаланиши деярли содир бўлмайди, тоғ жинсларининг механик парчаланиши устуворлик қилади. Элювийнинг тузилиши, қалинлиги ва уни ташкил этувчи ҳосилалар таркиби жуда турли-туман бўлади. Турли иқлим шароитларда элювий тузилишидаги муайян кетма-кетлик нураш жараёнларининг босқичли характеридан далолат беради. Нураш босқичлилиги нураш зонасида тоғ жинсларининг кетма-кет қайта ўзгаришида ифодаланган. Нураш қобиғининг якуний маҳсулоти бўлиб ер юзасининг муайян иқлим зоналарида барқарор бўлган минераллар ҳисобланади, яъни нураш босқичлари бошқа тенг шароитларда иқлим билан боғлиқ. Нураш босқичлари магматик жинсларда айниқса яққол ифодаланган бўлади. Б. Б. Полинов бунда қуйидаги босқичларни ажратади: - бўлакли; - сиаллитли оҳаксизланган; - нордон сиаллитли; - аллитли. Бўлакли босқич физик нураш устуворлиги билан характерланади ва натижада турли ўлчамдаги бўлаклар тўпланади. Бунда минерал таркиб

ўзгармайди ёки жуда суст ўзгаради. Элювийнинг бундай тури қутбий вилоятларда, саҳро ва ёш тоғли районларда ривожланган. Сиаллитли оҳаксизланган босқич кимёвий нурашнинг бошланғич босқичи бўлиб, унда силикатлар ва алюмосиликатларнинг парчаланиши бошланади, нураш кесмасидан катионлар қисман чиқариб кетилади. Бу шароитларда монтмориллонит гуруҳидаги оралиқ гил минераллари, қисман гидрослюда ҳосил бўлади ва карбонатлар билан бойийди. Бундай элювий қуруқ континентал иқлимда ҳосил бўлади. Нордон сиаллитли босқич барча катионларнинг ва қисман кремнеземнинг нураш кесмасидан чиқариб кетилиши билан характерланади. Каолинит груҳидаги минераллар ҳосил бўлади, карбонатлар олиб чиқиб кетилади. Бундай жараёнлар нам мўътадил шароитларда тез кечади. Аллитли босқичда гил минералларининг парчаланиши чуқурлашади, юза шароитларида барқарор бўлган алюминий, темир ва кремнийнинг оксидлари ва гидрооксидлари, асосан бокситларнинг таркибий қисми бўлган гиббсит ва бемит, гетит, гидрогетит ва опал вужудга келади. Силикатлар ва алюмосиликатлар тропик ва субтропик шароитларида тўлиқ (аллит босқичи) парчаланади, мўътадил иқлим шароитларда эса фақат каолинит ҳосил бўлиш босқичигача боради, холос. Элювийнинг кесмасида тоғ жинслари турли даражада ўзгарган вертикал табақаланиш кузатилади. Унинг устки қисмидан пастки қисмига қараб қимёвий ўзгариш даражаси пасайиб боради. Вертикал табақаланиш тропик ва субтропиклардаги элювийда ёрқин ифодаланган. Кимёвий нурашга учраган элювий нураш қобиғи дейилади. Унинг қалинлиги пастки зоналар ҳисобига, пастки зоналари эса туб жинслар ҳисобига ошиб боради . Нураш қобиғининг қалинлиги 30 - 40 м ни ташкил этади, баъзан 100 - 200 м га етиши мумкин. Энг қалин нураш қобиғи тропик ва субтропикларда иссиқ ва нам иқлим шароитларида ривожланади. Нураш қобиғининг чуқур ўзгарган устки қисмида нурашнинг якуний маҳсулотлари - Al, Fe ва қисман

Si оксидлари ва гидрооксидлари ҳосил бўлади. А1 ва Fe охралари элювийга қизил ранг беради ва қуруқ ҳолда ғиштни эслатувчи қаттиқ бўлади. Бундай нураш қобиғи латерит (лотинча later - ғишт) дейилади (113-расм). Чўкинди жинсларда нураш қобиғи одатда унча катта бўлмаган қалинликка эга. У 5 - 10 м ни ташкил этади , аммо дарзлашган зоналарда ўнлаб метрга етиши мумкин . Чўкинди жинслар (карбонатлар, галоидлар ва сульфатлар), айниқса сув карбонат ангидритга бойиган бўлса, қисман ёки тўлиқ эриб, сув билан чиқиб кетади. Унинг ўрнида карст деб аталувчи бўшлиқ ҳосил бўлади. Бу жинслар тўлиқ эриганда бўшоқ карбонатли материал - карбонатли ун ёки эримайдиган гилли минералларнинг қолдиқлари шаклланади. Нураш қобиғининг морфологияси, таркиби ва қалинлиги жуда хилма-хил бўлади. Нураш қобиғида янги ҳосил бўлган минералнинг устуворлиги бўйича каолинли, монтмориллонитли, гидро-слюдали, латеритли ва бошқа турлари ажратилади. Майдонли ва чўзинчоқ нураш қобиқлари ажратилади. Майдонли нураш қобиқлари йирик майдонларда қоплама шаклида ривожланган бўлади. Улар тектоник тинч вилоятлардаги ясси тоғлиқлар ва кенг сувайирғичлардаги текисланган майдонларда ривожланади. Бу турдаги нураш қобиғининг қалинлиги ўнлаб метрларга боради. Чўзинчоқ нураш қобиқлари дарзлашган зоналар, турли таркибдаги жинслар контакти, томирлар ва дайкалар бўйлаб чўзинчоқ таналарни ҳосил қилади. Бунда нураш қобиқлари парчаланган рельефли бурмали тоғларда вужудга келади, уларнинг қалинлиги юзлаб метрга бориши мумкин. Баъзан расм. Латерит.

майдонли нураш қобиқлари ўзининг пастки қисмида чўзинчоқ нураш қобиқларига ўтиб, қалинлиги кескин ошади. Ернинг геологик тарихида архей ва протерозойдан бошлаб ҳозиргача нураш қобиғи шаклланиши учун қулай бўлган шароитлар бир неча бор вужудга келган. Катта қалинликдаги нураш қобиқларининг ҳосил бўлиши турли майдонларда континентал шароитларнинг узоқ вақт давом этганлиги билан боғлиқ. Суст тектоник фаолликда кенг текисланган юзалар вужудга келган. Ҳосил бўлиш вақти бўйича қадимий ва замонавий нураш қобиқлари ажратилади. Қадимий нураш қобиқлари кўпинча ўзидан ёшроқ чўкинди жинслар билан қопланган. Кўпчилик нураш қобиқлари эса қисман ювилиб кетган. Юра ва палеоген даврида шаклланган нураш қобиқлари жуда кенг тарқалган. Замонавий нураш қобиқларининг шаклланиши ҳозирги кунларда ҳам давом этмоқда. Ушбу кимёвий нураш жараёнлари ҳали ниҳоясига етмаган, қалин эмас ва устки қисмида тупроқ қатлами мавжуд. Нураш қобиқлари билан кўплаб фойдали қазилмалар боғлиқ. Уларнинг орасида алюминий, темир ва марганец оксидлари ва гидрооксидлари, кобальт ва ванадийга эга бўлган минераллар ҳамда каолин, оловбардош гиллар, охра, опал ва бошқалар учрайди. Нураш қобиқлари билан олтин, платина, касситерит, титанли темиртош, циркон, монацит, қимматбаҳо тошларнинг сочилма конлари боғлиқ. Тупроқ ернинг устки унумдор қатлами бўлиб, унда деҳқончилик қилинади. Тупроқ бир вақтда кечадиган нураш ва тупроқ ҳосил бўлиш жараёнлари туфайли вужудга келади. Бунда туб тоғ жинсларига сув, ҳаво, қуёш энергияси, ўсимликлар ва ҳайвонлар биргаликда таъсир кўрсатади. Тупроқ асосан бўшоқ жинслардан иборат бўлиб, магматик, чўкинди ва метаморфик жинсларнинг ўз жойида қолган ёки муайян масофаларга

кўчирилган материалларининг нураш маҳсулотлари ҳисобланади. Тупроқ унинг ҳосилдорлигини белгиловчи бўшоқ минерал бирикмалардан ва органик модда - гумус (лотинча humus - тупроқ) ёки чириндидан таркиб топган бўлади. Тупроқ ҳосил бўлишда биологик омил, асосан ўсимликлар устуворлик қилади. Тупроқ ҳосил бўлишдаги ҳайвонларнинг роли тупроқда яшовчи майда организмаларнинг ҳаёт-фаолияти билан боғлиқ. Улар органик моддалар билан озиқланиб, уларни парчалайди, тупроқни аралаштиради ва унинг структурасини яхшилайди . Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994.

11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Экзоген геологик жараёнлар

Геология фани ҳақида умумий тушунча

Геологик ҳодисалар. Эндоген ва экзоген геологик ҳодисалари ва уларнинг аҳамияти. Эндоген геологик жараёнлар

Экзаген конларнинг ҳосил бўлиши нураш жараёнлари

Ер катламларининг сурилиш ходисалари