Геология фани ҳақида умумий тушунча - Geologiya - Referatlar

Геология фани ҳақида умумий тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

Геология фани ҳақида умумий тушунча Геология - Ер ҳақидаги фан бўлиб, юнонча гео - ер, логос - фан маъносини англатади. Геология табиий фанлар тизимига киради ва у Ернинг тузилиши, пайдо бўлиши ва ривожланиши қонуниятларини ўрганади. «Геология» атамасини биринчи бўлиб норвегиялик олим М.П.Эшольт 1657 йилда фанга киритган. Ер шар шаклидаги табиий жисм бўлиб, Қуёш тизимидаги осмон жисмларидан бири ҳисобланади. Ер шари турли табиий фанларнинг ўрганиш объектидир. Астрономия Ернинг фазода тутган ўрнини, география, геодезия, геоморфология Ер сиртининг табиати, табиий муҳитлари, рельеф шакллари ҳамда элементларини ўрганади. Биология эса ерда тирик ҳаёт - ўсимлик ва ҳайвонот олами эволюциясини, тупроқшунослик Ернинг энг устки ҳосилдор юпқа қатламини ўрганади. Қурилиш мухандислари Ерни қурилиш материаллари манбаи деб қарашадилар. Юқорида қайд этилган фан соҳалари ернинг фақат устки қатламларида содир бўлаётган жараёнлар ва ҳодисаларнинг ривожланиши ҳамда ўзгаришинигина ўрганади. Геология фани эса ернинг устки қисмини ўрганиш билан бир қаторда, унинг ички тузилишини, таркибини ва ундаги кечаётган ҳодисалар ва жараёнларнинг ривожланиш қонуниятларини ҳам ўрганади. Геологлар Ерни турли минерал ва тоғ жинсларидан таркиб топган, ички ва ташқи кучлар таъсирида доим ўзгариб турадиган шарсимон табиий жисм деб тушунадилар. Геология фани ўрганадиган масалалар кенг кўламли бўлганлиги сабабли турли йўналишлар ва соҳалардан таркиб топган, уларнинг ҳар бири муайян вазифаларни ечади. Ернинг моддий таркибини минералогия (минераллар ҳақидаги фан) ва кристаллография (кристаллар ҳақидаги фан), петрография (тоғ жинслари ҳақидаги фан), геокимё (Ер кимёсини ўрганувчи фан), палеонтология (қадимги организмларнинг тошқотган қолдиқлари ҳақидаги фан),

тупроқшунослик (тупроқ ҳақидаги фан), фойдали қазилмалар геологияси (минерал хом ашёларни ўрганувчи фан), гидрогеология (ерости сувлари ҳақидаги фан) ва бошқалар ўрганади. Ер юзасининг шакллари, уларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва тараққиётини геоморфология фани ўрганади. Ернинг ёши ва қатламлар орасидаги муносабат лар ни стратиграфия, тектоник ҳаракатларни геотектоника ва структураларни структура вий геология ўрганади. Геологик билимларнинг шаклланиши ва тараққиёти узоқ ўтмишга бориб тақалади. Геология фан тариқасида икки асрдан кўпроқ вақт олдин шаклланган. Ўтмишда уни ҳудди география сингари фалсафанинг бир қисми деб қарашган. Фақат XVIII - асрда Н.Стено (Италия), М.В.Ломоносов (Россия), А.Вернер (Германия), Ж.Бюффон, Ж.Кювье, А.Броньяр (Франция), Д.Геттон (Шотландия), У.Смит (Англия) ва бошқаларнинг умумлаштирилган ва фундаментал ишлари туфайли геология мустақил фан тармоғи сифатида шаклланди. Қазилма бойликларни қазиб олиш ҳақидаги биринчи геологик тушунчалар қадим замонлардан бери мавжуд. Одамлар кейинроқ мис, қўрғошин, қалай, кумуш, олтин, ундан кейин эса темир маъдани билан танишганлар. Улар аста - секин қимматбаҳо минерал ва тоғ жинсларидан фойдаланганлар: оҳанрабо, лазурит, фируза ва бошқалардан зийнат буюмлари ясай бошлаганлар. Қулчилик давридаги геологик билимлар, жумладан, табиат ҳодисалари ва жараёнлари, ер тузилиши ва қазилма бойликлар тўғрисидаги тушунчалар жуда ҳам содда бўлиб, уларда дин таъсири кучли бўлган. Дастлабки Ер ҳақидаги ёзма маълумотлар Бобил (ҳозиги Ироқ) давлатига мансуб. Дунёнинг пайдо бўлиши тўғрисидаги дастлабки ривоятлар Месопотамияда, милоддан аввалги 4 - 3 минг йилликда илк синфий давлатлар - Ур, Урук Лагаш ва бошқаларда вужудга келган. Булар эрамиздан аввалги 626 - 538 й. маълумотлар Жанубий Месопотамияда ҳукмронлик қилган Халдея династиясининг янги Бобил подшолигига қарашли

шаҳарларда топилган гилдан ясалган буюмларда ёзиб қолдирилган. Дунёнинг пайдо бўлиши ҳақидаги Бобилликларнинг қадимги ривоятлари яҳудийларнинг «Инжил»ига, христиан ва мусулмон динининг «муқаддас» китобларига ҳам кириб қолган. Ишлаб чиқариш кучларининг тараққиёти табиий фанларнинг ривожланиши учун моддий асос яратди. Табиий фанлар Хитой, Юнонистон, Рим, Эрон, Ўрта Осиё давлатларида (Хоразмда, Суғдиёнада) нисбатан юксалди. Тахминан эрамиздан аввалги XX - XIX - асрларда Хитойда муаллифлар жамоаси томонидан ёзилган «Сан Хей Дин - тоғ ва денгизлар ҳақидаги қадимги ривоятлар» деган тўплам ёзилган. Олдинроқ унинг айрим қисмлари суяк, ёғоч, нефритдан ясалган тахталарга ёзилган. Кейинги асрларда унга қўшимчалар киритилган ва сўнгги нусхасининг яратилиши эрамиздан аввалги 400 йилларга тўғри келади. Бу қўлёзмада 17 та минерал: олтин, кумуш, қалай, мис, темир, магнетит, куприт, арагонит, реалгар, яшма, нефрит ва бошқалар ҳақидаги маълумотлар берилган. Япония ва Шарқий Хитой денгизларидаги оролларда тез - тез содир бўлиб турадиган зилзилалар маҳаллий аҳолини жуда қизиқтирган ва бу ҳодисани ўрганиш учун 132 инчи йилда Чжан Хэн биринчи бўлиб энг оддий сейсмограф ихтиро қилган. Қадимги юнонлар Ерни атрофи сув билан ўралган текис доира шаклидаги жисм деб тушунганлар. Юнонистонда илмий асосланган тушунчаларга эга бўлган олимлар етилиб чиққан. Улар дунёнинг тузилиши ва табиат ҳодисалари ҳақида турли фикрларни қўрқмай айтишган. Булар Фалес (эрамиздан аввалги VII- VI - асрлар), Гераклит (эрамиздан аввалги VI - аср), Демокрит (эрамиздан аввалги V- IV- асрлар), Эмпедокл (эрамиздан аввалги V -аср) ва бошқалардир. Улар табиатдаги барча ҳодиса ва жараёнларнинг сабабларини худога эмас, балки табиатдаги муайян кучларга, унинг ўзига хос қонуниятларига боғлаб тушунтирган. Бу фикрлар диний

қарашларга бутунлай зид бўлган. Бу ўша вақтда қурила бошлаган илм - фаннинг улуғ биносига қўйилган биринчи ғиштлар эди. Геродот (эрамиздан аввалги 484 - 466 йиллар) Миср ерининг пайдо бўлиши тарихини ёзган. У Миср ўтмишда Ўрта ер денгизининг Эфиопиягача чўзилган акваториясининг кейинги вақтларда қуруқликка айланган қўлтиғи эканлигини шу ердаги тоғларда топилган денгиз чиғаноқларининг қолдиқлари ҳамда бошқа далилий ашёлар билан исботлаб берган. Юнон олими Арасту ҳам (эрамиздан аввалги 384 - 322 йй.) геология фанининг ривожланишига ўз ҳиссасини қўшган. Машҳур географ Страбон қуруқликда денгиз чиғаноқларининг топилиш сабабларини тушунтириб, ернинг денгиз тагидаги қисми ҳаракат қилиб кўтарилиши ва чўкиши натижасида ороллар, ҳатто материкларнинг ҳосил бўлишини кўрсатиб ўтган. Сицилия бир замонлар Апеннин яримороли билан қўшилганлиги тўғрисида фикр билдирган. У бу ердаги вулкан ҳаракатлари ер пўстининг тик ҳаракат қилиши натижаси деб тушунтирган. Александрия олимлари астрономияни нинг тараққиётига муҳим ҳисса қўшган . Аристарх Самосский (эрамиздан аввалги 320 - 250 йй.) ва унинг замондошлари Қуёш ва Ойнинг катталигини ўлчашга уринганлар. Дунёнинг маркази Ер эмас , балки Қуёшдир, Ер Қуёш атрофида айланади деб тахмин қилганлар. Уларнинг бундай қарашлари Николай Коперник ғоясидан (XVIII аср) олдин баён этилган. Абу Райхон Беруний ўзининг араб тилида ёзган бир қатор асарларида Ер, минераллар, маъданлар, геологик жараёнлар тўғрисида жуда ажойиб фикрларни ёзиб қолдирган. Беруний ернинг думалоқлигига ишониш билан бирга унинг катталигини ҳам биринчилар қаторида аниқлаган. Олимнинг астра номик рисоласидаги схематик харитаси Эски Дунёни яхши билган лигидан далолат беради. Берунийнинг бу соҳадаги ишлари ғ арб географиясидан олдинда турган. Беруний ўша вақтдаги ўзининг ха ритасига афсонавий давлатлар ва Каспийбўйи мамлакатларини жойлаштирмайди, балки Хоразм ва

Ҳиндистоннинг геологиясини тавсифлашга уриниб, оқар сувлар фаолияти ҳақидаги илмий фикрларини аниқ ифодалаб берган. Беруний айрим олимларнинг худонинг хоҳиши билан ариқдаги сув орқага қараб оқиши мумкин, деган нотўғри фикрларини фош этиб, сув оқимининг асл моҳиятини талқин этади ва у табиат қонунларига мос жараён эканлигини исботлаб берган. Унинг фикрича, сув марказга интилиш кучига эга, бинобарин у пасдан юқорига қараб оқмайди. Сувларнинг тоғ бағридан булоқ шаклида ёки ер тагидан юқорига фонтан бўлиб отилиб чиқишини Беруний ер остидаги босим кучига боғлаб тушунтирган. Дарё ётқизиқлари ҳақида эса Беруний ўзининг «Аҳоли яшайдиган жойлар орасидаги масофаларнинг охирги чегарасини аниқлаш» деган асарида бундай дейди : «Кимки бу ҳақда фикр юритар экан, у шундай хулосага келади - тош ва шағаллар ҳамда майда заррачалар турли куч лар таъсирида тоғдан ажралади; кейин узоқ вақт давомида сув ва шамол кучи туфайли уларнинг қирралари текисла н иб, силлиқланади ҳамда думалоқ шаклга киради. Улардан ўз навбатида майда доначалар - қум ва чанглар пайдо бўлади. Агар бу шағаллар дарё ўзанида тўпланса, орасига гил ва қум кириб, бир бутун қатламга айланади. Вақтнинг ўтиши билан аралашган нарсалар сув тагида кўмилиб кетади. Агар биз ана шундай думалоқ тошлардан ташкил топган ётқизиқларни учратсак, улар албатта юқорида ёзганимиздек пайдо бўлган десак бўлади. Улар ер устида ёки қатламлар орасида учраши мумкин. Бундай жараён узоқ вақтни талаб этади ва бизнинг тасаввуримиздан ташқаридаги доимий Абу Райхо н Беруний (979-1048 йй) .

ўзгаришлар билан бевосита боғланган ҳолатда юз беради» (А.М.Беленицкий - Абу Райхон Беруний, Ленинград университети нашри, 1949, 207 б.). Беруний бу мулоҳазаларида XVIII - асрда М.В.Ломоносов, XIX -асрда Ч.Лайел томонидан бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда кашф этган актуализм ғояларини биринчилар қаторида баён этган. Шу асарда Беруний яна бундай дейди: «Денгиз ўрни қуруқлик билан, қуруқлик ўрни эса денгиз билан алмашади». Берунийнинг XI - аср бошларида биринчи бўлиб дарё ўзанларида чўкинди жинслар доналари ўлчамининг сув оқими тезлигига қараб ўзгариши қонуниятини яратганлиги (кейинчалик Беруний қонуни деб аталган) катта аҳамиятга эга бўлди. Бу қонуният сўнгги йилларда В.И.Попов (1964 й.) томонидан ишлаб чиқилган чўкинди ҳосил бўлишидаги фациал бирликларнинг босқичли динамик тамойилига мос келади. Беруний ўзининг «Минералогик трактат» деган асарида (X -асрнинг биринчи ярими) минераллар ҳақида чуқур ва аниқ илмий маълумотлар берган. Минералларни аниқлаш ва таснифлашда Беруний фақат уларнинг ранги ва шаффофлигидан эмас, балки қаттиқлиги ва солиштирма оғирлигидан ҳам фойдаланган. Берунийнинг замондоши буюк олим, табиатшунос ва файласуф Абу Али ибн Сино ҳам геология фанининг ривожланишига ўз ҳиссасини қўшган. Ибн Синонинг геологик дунёқарашлари унинг илмий қомуси «Ашшифо» (Қалбни даволаш) номли китобининг «Табиат» деган бўлимида ёритилган. Ибн Синонинг тошлар пайдо бўлишида зилзила ва тоғ қулашлари, ерларнинг ўпирилиши катта аҳамиятга эгалиги, ҳайвон ва ўсимликларнинг тошга айланиши тўғрисида ажойиб фикрлари бор. Ибн Сино томонидан темир ва тош материалларнинг пайдо бўлиши ҳақида айтилган фикрлари жуда қизиқарлидир. Ибн Сино ҳозирги аҳоли яшайдиган ўлкалар ўтмишда «ҳаётсиз ерлар ва денгиз ости бўлган» деган илғор фикрларни илгари сурган.

Машҳур Озарбойжон математик - астрономи Муҳаммад Насриддин табиатшунослик соҳасидаги жуда кўп ишлари билан бирга минераллар ҳақида «Жавоҳирнома» деган асарни яратган. Бу асарда 34 минерал: зумрад, лаъл, шпинел, фируза, лазурит, агат, яшма ва бошқалар таърифланган. Уларнинг табиий хоссалари: ранги, ялтироқлиги, қаттиқлиги, солиштирма оғирлиги, шаффофлиги ва мўртлиги батафсил баён этилган. Ибн Сино ва Берунийнинг минералогия трактат-ларидан кейин Муҳаммад Насриддин асари ўз замондошларининг фикрла-рини умумлаштирган ва қимматли илмий маълумотлар билан тўлдирилган бирдан - бир асар бўлган. 1445 йилда поляк олими Н.Коперник «Осмон жисмларининг айланиши тўғрисида» номли асарида Ер ўз ўқи атрофида ва бошқа сайёралар билан биргаликда Қуёш атрофида айланишини исбот этди. Мирзо Улуғбекнинг математика ва астрономия фанларининг тараққиётига қўшган ҳиссаси беқиёсдир. У осмон жисмларининг тарқалиш қонуниятини, ҳаракатини ва сонини аниқлаш масалаларини тўғри талқин қилиб берган буюк олимдир. Рус олими М.В.Ломоносов геология фанига улкан ҳисса қўшган. Унинг «Ер қатламлари ҳақида» номли асари жуда катта аҳамиятга эга бўлган . Уни РоссияАбу Али ибн Сино (980- 1037йй) . М.В.Ломоносов (1711- 1765йй) .

геологиясининг асосчиси деб бежиз ай тишмаган. В.М.Севергин эса «Минералогия луғати» ни яратган. XVIII - аср охирларида инглиз геологи Вильям Смит стратиграфия ва палеонтология фанларига асос солган. Инглиз олими Ч.Лайел «Геология асослари» номли капитал асарини XIX - асрнинг 30 инчи йилларида ёзган. Унда актуализм усули ёрдамида ўтмишдаги геологик жараёнларни қайта тиклаш мумкинлигини исботлаб берган. Шунингдек, у француз олими Ж.Кювье фикрига (катастрофик таълимот ташвиқотчиси) қўшилмасдан, геологик ўзгаришлар секин кечадиган ва узоқ давом этувчи эволюцион жараёнлардан иборат деб ҳисоблаган. Жумладан, органик дунёнинг тараққиёти шундай кечган. Француз олими Эли - де - Бомон контракция ғоясини яратган. Австрия геологи Э.Зюсс « Ер қиёфаси » номли машҳур асарини ёзиб, илмий геологияга муносиб ҳисса қўшган. Туркистон ўлкасида геологик қидирув ишлари асосан XIX - асрнинг охирларидан бошланади. Рус олимларидан И.В.Мушкетов-нинг 2 - томлик «Туркистон» номли қомусий асари, унинг Г.Д.Романовский билан ҳамкор-ликда Туркистоннинг биринчи геологик харитасини тузиши муҳим аҳамиятга эга бўлган. Ўзбекистон ҳудудининг геологиясини режали ўрганиш XX - асрнинг 30 - йилларидан бошланган. Жумладан, машҳур геолог Х.М.Абдуллаевнинг «Маъданларнинг интрузиялар билан генетик боғлиқлиги», «Дайкалар ва маъданланиш», «Ўрта Осиёда магматизм ва маъданланиш» каби асарлари Ҳ.М.Абдуллаев (1912-1962йй).

фойдали қазилмаларни қидиришда доим дастуруламал вазифасини бажариб келмоқда. Гидрогеология ва мухандислик геологияси соҳасида Г..А.Мавлонов, Н.К.Кенесарин, литология сохасида В.П.Попов, О.М.Акрамхўжаев, петрография соҳасида И.Х.Ҳамрабоев, Т.Н.Долимов, тектоника соҳасида О.М.Борисов, М.О.Ахмаджонов, Р.Н.Абдуллаев каби йирик олимлар Ўзбекистон геологиясининг турли тармоқлари бўйича самарали ишлар қилишган.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Геология фани ва унинг тармоклари хакида умумий тушунчалар

Геология фани хакида умумий маълумотлар ва унинг халк хужалигидаги ахамияти

Минераллар хакида умумий тушунча

Минераллар ҳақида умумий маълумотлар

Экзоген жараёнлар ҳақида тушунча. Нураш