Yoqilg’i-energetika sanoati - Geografiya - Referatlar

Yoqilg’i-energetika sanoati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yoqilg`i- energetika sanoati Reja: 1. Umumiy ma`lumot 2. Yoqilg`i sanoati 3. Ko`mir va neft sanoati 4. Gaz sanoati , uran sanoati 5. Elektr- energiya sanoati

www.arxiv.uz Energetika sanoati har qanday mamlakat yoki rayonning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishining asosini tashkil qiladi . Energetika sanoati xalq xo`jaligining asosiy bo` g` inlaridan bo`lib, u sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishda muhim omil bo`lib hisob lanadi. U iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvini ko`p ji x atdan aniqlab beradi. Energetika sanoati yoqilg`i xom ashyosini q azib olish va iste`mol qi lish, elektr energiya ishlab chiqarish va uni ta q simlash tarmoqlarining o`zaro va bir-biri bilan bo g` langan yig`indisidir. Demak, yoqilg`i- energetika majmuasi yoqilg`i va elektroenergetika sanoatining o`zaro bir-biri bilan bo g` langan tarmoqlari yig`indisidan iborat. Mamlakat yoki x udud qancha ko`p energiya ishlab chi q arsa va iste`mol q ilsa, u shuncha ko`p ma x sulot ishlab chiqaradi va iqtisodiy rivojlanish darajasi shuncha yu q ori bo`ladi. Energetika sanoatining xom ashyosi bo`lib, yoqilg`i (neft, gaz, ko`mir, torf, yonuvchi slanets, yo g` och, uran) va gidroresurslar (daryo va dengiz o q imi, q alqish energiyalari) hisob lanadi. Hozir gi paytda energiyani noan`anaviy usullar bilan olishning rivojlanishi tufayli quyosh energiyasi, shamol kuchi, yerning ichki issi q ligi ham energetika xom ashyosi sifatida q aralmo q da. Yoqilg`i resurslari xalq xo`jaligining barcha tarmoqlari uchun energiya ishlab chiqarishning asosiy manbai bo`lib hisob lanadi. Ammo fan va texnikaning rivojlanishi bilan u yoki bu energiya manbaining xalq xo`jaligidagi a ham iyati o`zgarib turadi. Yoqilg`ining turli xillarini bir-biri bilan ta qq oslash uchun ular shartli yoqilg`iga aylantiriladi. Shartli yoqilg`i deb, 1 kg yoqilg`i yonganda 7 ming kkal (29 MJ/kg) energiya beradigan, issi q lik koeffitsenti bir deb qabul qilingan yoqilg`iga aytiladi. Yoqilg`ini shartli yoqilg`iga aylantirish uchun, yoqilg`ilar haqida gi ma`lumotlarni tegishli issi q lik koeffitsentiga ko`paytiriladi. Hisob lashlarda 1 kg shartli yoqilg`i o`rta hisob da 2 kVt/soat elektr energiyasiga teng deb ham q abul qilinadi , lekin bunda elektr stantsiyalarining foydali ish koeffitsenti hisob ga olinadi. Demak, jadvaldan ko`rinib turibdiki, 1 kg toshko`mirning issi q ligi 1 kg shartli yoqilg`ining issi q ligiga teng. Issi ql igi kam bo`lgan yoqilg`i xom ashyolari torf, slanets, q o`n g` ir ko`mir va yo g` och hisob lanadi. Shuning uchun ularni uzoq masofalarga tashib yurishning iqtisodiy

www.arxiv.uz foydasi yo`q. Ular ma x alliy yoqilg`i bo`lib hisob lanadi. Q o`n g` ir ko`mir ham issi q lik koeffitsenti kam bo`lganligi sababli q azib olinadigan joyida va unga yaqin bo`lgan x ududlarda ishlatiladi. Masalan, O`zbekistonda Angren k o`n g` ir ko`mir koni yaqinida «Angren», Nurobod sha har chasida «Yangi Angren» GRESlari k urilgan. Ushbu GRESlarda ko`mir yo qilib , olingan elektroenergiya iste`molchilarga jo`natiladi, chunki ko`mirning kuli ko`p bo`lganligi uchun uni o`zo q masofaga tashish iqtisodiy ji x atdan o`zini o q lamaydi. Yoqilg`i resurslarining q iymati fa q at ularning kaloriyasigagina bog`liq bo`lmay, balki undan foydalanish imkoniyatiga ham da q azib olish harajatlariga ham bog`liq. Eng tejamli yoqilg`i xom ashyosi neft va gazdir, chunki ularni q azib olish va q uvurlar orqali iste`molchiga jo`natish arzonga tushadi. Ma x sulot birligini olish (yoki 1 t yoqilg`i q azib olish) uchun sarflangan va pulda ifodalangan barcha harajatlar ma x sulot tan narxi deb ataladi. Muayyan va q t davomida ma`lum bir x ududda (mamlakat, i qti sodiy rayon, viloyat va h.k. ) yoqilg`i va energiyaning turli xillarini qazib olish, xom ashyosini q ayta ishlash va iste`mol qilish umumiy hajmi ni va tarkibini ifodalaydigan barcha ko`rsatkichlar yoqilg`i-energetika balansi deb ataladi. Yoqilg`i sanoati Yoqilg`i sanoati yoqilg`i xom ashyosini qazib olish va uni iste`molchiga yetkazib berish tarmoqlarini o`z ichiga oladi. Yoqilg`i sanoati ko`mir, neft, gaz, torf, yonuvchi slanets, uran rudasi q azib olish ham da yo g` och tayyorlashdan iborat. Quyosh elektr stansiyalari, yoki geliostantsiyalar AQSH, Fransiya, Ispaniya, Yaponiya va Ukrainada; geotermal elektr stantsiyalar AQSH (Geyzer stantsiyasining q uvvati 1 mln/kVt), Rossiya, Filippin va Italiyada; q al q ish stantsiyalari Fransiya, Kanada, Rossiya, Xitoyda; shamol elektr stantsiyalari AQSH va Daniyada q urilgan. Elektr energiyasi jahondagi barcha mamlakatlarda ishlab chiqariladi. Ammo bir yilda 100 mlrd kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqaradigan fa q at 13 ta davlat bor (AQSH, Rossiya, Yaponiya, Kanada, Germaniya, XXR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Braziliya, X indiston, Polsha, Norvegiya). O`zbekistonda bir yilda 50 mlrd. kVt/soatdan ortiq elektroenergiya ishlab chiqariladi.

www.arxiv.uz Aholi jon boshiga elektr energiyasi ishlab chiqarish bo`yicha jahonda Norvegiya (26 ming kVt/soat), Kanada (17 ming kVt/soat), Shvetsiya (14 ming kVt/soat), AQSH (11 ming kVt/soat) yetakchi. Rossiya, Ukraina, Vengriya, Fransiya, Shveytsariya, Kanada elektr energiyasini eksport qiladi , Italiya, Niderlandiya, AQSH import qiladi . Iste`molchilarni elektr energiyasi bilan ta`minlashda qatnashadi gan va bir-biri bilan elektr liniyalari va turlari bilan bog`langan yirik elektr stantsiyalar birlashmasi energiya tizimi deb ataladi. Energiya tizimlari quyida gi turlarga bo`linadi: lokal (sha har , rayon), zonal (rayonlararo), milliy (butun mamlakat) va xalqaro (masalan, O`rta Osiyo) energiya tizimlari. Demak, energetika sanoati xo`jalikning eng muhim tarmoqlaridan biri bo`lib, uning rivojlanish darajasi ilmiy-texnik taraqqiyot bilan, turli mamlakatlar va x ududlar aholisining turmush darajasi bilan bog`liq. Energetika sanoatining tarkibiy qism lari chizmada ko`rsatilgan. Yo g` och tayyorlash Yo g ` och insoniyat tarixida bir necha ming yillar davomida asosiy yoqilg`i manbai bo`lib keldi. Natijada juda ko`p o`rmonlar yo` q bo`lib ketdi yoki maydoni keskin q is q ardi. Ko`mir, neft, gaz va boshqa yoqilg`ilarga o`tilgandan keyin yo g` ochni yoqilg`i sifatida ishlatish keskin kamaydi. Ammo hozir ham baland tog` mintaqalarida, cho`llarda, ekvatorial-tropik mintaqalarda (janubiy o`rmon mintaqasi) joylashgan qoloq davlatlarda yo g` och yoqilg`i sifatida ham on ishlatilmoqda. Yo g` och eramizning XVI asrlarigacha asosiy yoqilg`isi bo`lib keldi. Ko`mir sanoati Ko`mir sanoati ko`mirni q azib olish (ayrim x ollarda boyitish, briket q ilish) va iste`molchiga yetkazib berishdan iborat. Asrimizning boshlaridan boshlab ko`mir insoniyatning yoqilg`iga bo`lgan e x tiyojini 70 foizini q ondira boshladi ( Hozir 20—25 foiz). Ko`mir hozir gi paytda jahonda 60 mamlakatda q azib olinadi, ammo fa q at 10 davlat (XXR, AQSH, Rossiya, Germaniya, JAR, X indiston, Avstraliya, Chexiya, Buyuk Britaniya, Polsha) yiliga 100 mln

www.arxiv.uz tonnadan ortiq ko`mir q azib oladi. Jahondagi eng yirik ko`mir x avzalari bo`lib, Appalachi (AQSH), Donetsk (Ukraina), Kuznetsk (Rossiya), Yu q ori Sileziya (Polsha), Rur (Germaniya), Fushun (XXR) hisob lanadi. Ko`mirning 90 foizi q azib olinadigan davlatda ishlatiladi, fa q at 10 foizigina eksport qilinadi . Ko`mir eksport qiladi gan davlatlar AQSH va JAR hisob lanadi. Q azib olinadigan ko`mir sifati ji x atidan xilma-xil bo`lib, u ayrim rayonlarning geologik tuzilishi va ko`mir hosil bo`lish jarayonlarining turli bos q ichlari bilan bog`liq. Toshko`mir bilan q o`n g` ir ko`mir bir- biridan farq qiladi . Q o`n g ir ko`mirning toshko`mirga aylanishi uglerod miqdorining ko`payishiga bog`liq . Toshko`mir kokslanadigan va kokslanmaydigan bo`ladi. Donetsk, Kuznetsk, Appalachi, Rur, Fushun, Q arag`anda va Pechora x avzalari kokslanuvchi ko`mirga boy. Qo`n g ir ko`mirda nam va ho`l miqdori ko`p bo`ladi, bu esa uning issi q lik berish hususiyatini kamaytirib yuboradi. Shuning uchun ulardan energetik yoqilg`i ham da kimyo sanoatida xom ashyo sifatida foydalaniladi. Yirik q o`n g` ir ko`mir x avzalari Rossiya (Moskva ostonasi, Chelyabinsk), Germaniya va Xitoyda joylashgan. Ko`mir ochi q , yopi q (shaxta), gidravlik va yer tagida gazga aylantirish usullarida q azib olinadi. Ko`mir q azib olishning eng il g` or va afzal usuli uni ochi q usulda, karerlardan q azib olishdir. Bunday usulda ishlovchilar ishchi yer tagida ishlovchi ishchiga q araganda 6 barobar ko`p miqdorda ko`mir q azib chiqaradi. Karer q ancha katta bo`lsa, harajat shuncha kam bo`ladi. Ko`mir juda ham chu q urda joylashgan va tabiiy-geografik sharoit murakkab bo`lsa, yopi q (shaxta) usulda q azib olinadi. Dastlab ko`mir asosan shu usulda qazib olingan. Hozir gi paytda ko`mirni tejamli gidravlik usulda q azib olish keng q o`llanilmoqda. Ko`p x ollarda ko`mir yer tagida to`gridan-to` g ri gazga aylantirish yo`li bilan ham q azib olinadi. Bunda hosil bo`lgan gaz bevosita iste`molchilarga q uvurlar orqali o`zatiladi. Neft sanoati Ushbu sanoat tarmog`i XX asrning o`rtalaridan boshlab jahon energetika sanoatida yetakchi o`rinni eg`allab kelmoqda. Neft xalq xo`jaligida g`oyat muhim a ham iyatga ega. Undan yoqilg`ining turli xillari, ko`p miqdorda kimyo ma x sulotlari, surkov moylari olinadi. Ichki yonish dvigatellari bu g` mashinalarini si q ib chiqara boshlagandan keyin, benzin, kerosin ham da

www.arxiv.uz boshqa neft maxsulotlari ishlab chiqarila boshlangandan keyin, shuningdek bu ma x sulotlar motor va reaktiv yo q ilg`i sifatida qo`llaniladi gan bo`lgandan keyin neftning yoqilg`i sifatidagi a ham iyati ni x oyatda ortib ketdi. Neft ma x sulotlaridan kimyo sanoatining turli tarmoqlari uchun, ayni q sa organik sintez uchun foydalanish katta a ham iyatga ega bo`lib q oldi. Neft xom ashyo x olida ishlatilmaydi, q ayta ishlash natijasida, undan turli xil yo q ilg`i va yangi kimyoviy ma h sulotlar olinadi. Neftni q ayta ishlashdan chi qq an moy elektrostantsiyalarda yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Neftni q azib olish ko`mirni q azib olishdan o`rta hisob da 4 barobar arzon tushadi. Xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida neftdan foydalanish juda ko`p mabla g` ni tejashga imkon beradi. Neftning tan narxiga uning qanday chu q urlikda yotgani emas, balki konning q anchalik kattaligi, bitta bur g`u q udu g` idan na q adar ko`p neft olish mumkinligi ko`pro q ta`sir ko`rsatadi. Neft q azib olishning eng arzon usuli fontan usuli bo`lib, bunda neft q uduqlardan neft-gazning bosimi ta`sirida otilib chiqadi. Va q t o`tgan sari bosim asta - sekin pasaya boradi va uni turli usullar bilan oshirib turiladi. Bosim kam yoki butunlay yo`q joylarda neftni nasoslar yordamida q azib olinadi. Neft jahondagi 80 ga yaqin davlatda q azib olinadi, ammo bir yilda 100 mln t dan ortiq neft qazib oladigan davlatlar bor-yo` g i 7 ta: Rossiya, AQSH, Saudiya Arabistoni, Meksika, Buyuk Britaniya, Eron, Xitoy. Jahonda neft q azib olish bo`yicha Rossiya, AQSH va Saudiya Arabistoni yetakchi hisob lanadi. Jahondagi eng yirik neft x avzalari G` arbiy Sibir (Rossiya), Texas (AQSH), Meksika q o`lti g` i (AQSH, Meksika), Fors q o`lti g` i (Eron va Arab davlatlari), Shimoliy dengiz hisob lanadi. Ammo neft zaxiralarining asosiy qism i rivojlanayotgan mamlakatlarga to` g` ri keladi. Bu esa neftni uzo q masofalarga tashishga olib keladi. Jahon dengiz transportida tashiladigan yuklarning asosiy qism ini neft tashkil qiladi . Hozir gi paytda asosiy neft tashish yo`nalishlari quyida gilar: Fors q o`lti g` idan G` arbiy Yevropaga, Shimoliy Afrikadan Janubiy Yevropaga, Venesueladan Shimoliy Amerikaga, Rossiyadan Shar q iy Yevropaga. 1960 yilda neft qazib olish va uni sotish narxini tartibga solib turish maqsadida neft eksport q iluvchi davlatlar tashkiloti (OPEK) tuzildi. Ushbu tashkilotga 13 ta davlat a`zo bo`lib kirgan: Birlashgan Arab Amirliklari, Venesuela, Gabon, Jazoir, Indoneziya, Iroq, Qatar, Q uvayt, Liviya, Nigeriya, Eron, Saudiya Arabistoni, Ekvador.

www.arxiv.uz Neft sanoati fa q at neft q azib olish bilan emas, balki uni q ayta ishlash bilan ham shug ` ullanadi. Hozir gi paytda neftni q ayta ishlash korxonalari iste`molchiga yaqin q urilmoqda, chunki turli tayyor ma x sulotlarni tashigandan ko`ra, neftni tashish arzonga tushadi. Gaz sanoati Sanoatning bu tarmog`i asosan XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab rivojlana boshladi. Tabiiy gaz hozir jahonda 60 dan ortiq davlatlarda q azib olinadi. Ammo yiliga 50 mlrd m3 gaz q azib oladigan davlatlar fa q at Rossiya, AQSH, Niderlandiya va Kanada hisob lanadi. Gaz sanoatining asosiy hususiyati shundan iboratki, u q azib olingan davlatda ishlatiladi, ya`ni kam eksport qilinadi . Gaz sanoati gazni q azib olish, qayta ishlash va uni iste`molchiga yetkazish tarmoqlaridan iborat. Gaz yoqilg`ining eng arzon turi. Gaz sanoatda ham , aholining ro`z g ` orida ham ishlatiladi. Gaz tutun chi q armaydigan yoqilg`i, u batamom yonib tugaydi va atmosferani iflos qiladi gan chi q indilar ajratib chi q armaydi. Gaz q azib olish tan narxi ko`mir tan narxidan 10—12 marta pastdir. Ayni vaqtda, gaz arzon kimyo xom ashyosi hisob lanadi. Gaz iste`molchilarga q uvurlar orqali yoki suyultirilgan holda jo`natiladi. Torf sanoati Torf q azib olish, uni q ayta ishlash va iste`molchiga yetkazib berishdan iborat. Torf o`simliklarni chala parchalanishi natijasida bot q o q larda kislorod miqdori kam bo`lgan sharoitda hosil bo`ladigan tog` jinsi. Tabiiy holda juda katta namlikka ega (88—94 foiz). Torf konlari asosan tekisliklarda ko`pro q tarqalgan. Torf yoqilg`i ma q sadlarida, qishloq xo`jaligida, q urilish materiali sifatida ishlatiladi. Kelajakda kimyo sanoatida xom ashyo sifatida ishlatish ko`zda tutilmoq d a. Jahondagi torf konlari zaxiralarining 2/3 qism i Rossiyaga to`g`ri keladi (138 mlrd tonna q uruq torf) va asosan igna bargli o`rmonlar x ududida tarqalgan. Torf konlari zaxirasining q olgan 1/3 qism i Skandinaviya davlatlariga, Polsha, Germaniya, Irlandiya, Kanada, Indoneziya, Estoniya, Yangi Zelandiya va boshqa davlatlarga to` g ri keladi.

www.arxiv.uz Torfning issi q lik berish koe f fi s ienti 3000—4000 kaloriya. Agar torfni koksga aylantirilsa, yoki undan briketlar tayyorlansa, yoqilg`ining sifati oshadi. Uni gazga aylantirish ham mumkin. Torfdan olinadigan gaz sanoatning metallurgiya, mashinasozlik, oynasozlik va boshqa tarmoq l arida ishlatiladi. Bir tonna torfdan olingan gaz 220 kg neftga tengdir. Yonuvchi slanets sanoati Ushbu sanoat slanetslarni q azib olish va ularni q ayta ishlash tarmoqdaridan iborat. Slanetslar tarkibida 60—70 foiz organik mod d alar bo`lgan gilli yoki o x aktoshli tog` jinslaridir. Tez o`t oladi va tutab yonadi. Yonuvchi slanetslar tarkibida juda ko`p uchuvchan moddalar bor. Bu ji x atdan ular q o`ng`ir ko`mir va x atto torfdan ustunlik qiladi . Shu sababdan ular gazlashtirish va kimyo sanoatida foydalanish uchun q o`l aydir. Slanetslardan zavod sharoitida xaydash yo`li bilan olinadigan smola va smolasimon suv, och rangli motor yoqilg`isi, surkov moylari, yo g` ochni konservatsiya q ilishda ishlatiladigan preparatlar, turli xil farmatsevtika ma x sulotlari ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo`lib hisob lanadi. Ularni q uruq x aydash natijasida hosil qilinadi gan slanets gazining issi q lik berish hususiyati 3800—4000 kaloriya bo`lib, undan yoqilg`i sifatida foydalaniladi. Slanetslar yonishi natijasida hosil bo`ladigan ho`l q immatli yopishtiruvchi modda bo`lib, undan sement, binokorlik g` ishti va issi q lik izolyatsiyasi materiallari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yonuvchi slanetslarning yirik konlari Estoniya, Rossiya, Xitoy, AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya, Avstraliya va Q ozo g` istonda joylashgan. Estoniya slanets sanoati mazkur davlatni gaz bilan ta`minlaydi. Bundan tashqari, Estoniyada yonuvchi slanetslardan qatti q yoqilg`i sifatida ham , undan suyu q yoqilg`i va gaz ishlab chiqarishda ham foydalaniladi. Uran sanoati Uran rudasini q azib olish va boyitish tarmoqlaridan iborat. Uran rudasi bu iqtisodiy ji x atdan ajratib olish qu l ay bo`lgan miqdorda tarkibida uran va uran birikmalari bo`lgan tabiiy mineral agregatlardir.

www.arxiv.uz Tabiatda tarkibida urani bor 150 dan ortiq mineral bor. Yirik uran rudasi konlari Rossiyada, Chexiya va Slovakiyada, XXR, AQSH, Kanada, JAR, Avstraliya, Fransiya, Gabon va Zoirda joylashgan. 1 kg uran 2,5 ming tonna ko`mir yonganda beradigan miqdorda issi q lik beradi. Uran miqdori rudaning tarkibida juda kam bo`lganligi uchun uran sanoati asosan xom ashyo manbalariga yaqin joylashtiriladi. Elektr enyergiyasi sanoati Elektr energiyasi sanoati elektr energiyasini ishlab chiqarish va uni iste`molchilarga uzatish tarmoqlaridan iborat. Ushbu tarmoq mamlakat yoki iqtisodiy rayon mi q yosida sanoatni joylashtirishga muhim ta`sir ko`rsatadi. Bu ta`sir ikki yo`nalishda sodir bo`ladi. Birinchi yo`nalish elektr energiyani katta masofaga uzatishdan iborat. Bu esa mamlakatning barcha x ududlarida sanoatni rivojlantirishga imkon beradi. Ikkinchi yo`nalish mo`l-ko`l va arzon elektr energiyasi ishlab chiqaradigan x ududlarda energiyani ko`p talab qiladi gan sanoat tarmoqlarini joylashtirishdan iborat. Elektr energiyasini ko`p talab qiladi gan sanoat tarmoqlariga titan, alyuminiy, magniy, sintetik tola, sintetik kauchuk, sintetik ammiak ishlab chiqarish kiradi. Bir tonna titan ishlab chiqarish uchun 60 ming kVt/soat, magniy uchun 26 ming kVt/soat, alyuminiy ishlab chiqarish uchun esa 20 ming kVt/soat elektr energiyasi sarf bo`ladi. Demak, ishlab chiqarilgan ma x sulot tan narxining asosiy qism ini energetika harajatlari tashkil q ilsa, bunday ishlab chiqarish ko`p energiya talab qiladi gan ishlab chiqarish deb ataladi. Elektr energiyasini kamro q talab qiladi gan tarmoqlarga qora metallurgiya (elektrometallurgiyadan tashqari), soda va q o g` oz ishlab chiqarish, mashinasozlik, mebel, fanera va to`qimachilik sanoati kiradi. Elektr energiyasi sanoatini joylashtirishda quyida gi omillar hisob ga olinadi: a) yoqilg`i va gidroenergetika resurslari; b) ishlab chiqarishdagi va elektr energiyani u zatishdagi texnika taraqqiyoti; v) iste`molchining joylashishi. Ushbu tarmoqning asosiy hususiyati shundan iboratki, elektr energiya ishlab chiqarish uni iste`mol q ilish bilan bir va q tga to` g ri keladi.

www.arxiv.uz Mamlakat xalq xo`jaligi yoki iqtisodiy rayon xo`jaligi uchun ishlab chiqarilgan energiya tannarxining past bo`lishi katta a ham iyatga ega. Elektr energiyaning tannarxi elektr stantsiyalarda ishlatiladigan yoqilg`ini q azib olish va tashib kelishga ketadigan harajatga bog`liq. Shu sababli, elektr stantsiyalarni q urish uchun joy tanlanayotganda yoqilg`ini tashib kelishga va elektr energiyani iste`molchiga yetkazib berishga ketadigan harajatlar hisob ga olinadi. Agar yoqilg`ini tashib kelish harajati elektr energiyani o`zatish harajatidan ortiq bo`lsa, elektr stantsiyani yoqilg`i manbaiga yaqin, agar energiyani uzatish q immatga tushsa, uni iste`molchiga yaqin q uriladi. Ayrim x ollarda, elektr energiya juda ko`p talab qilinadi gan joylarda elektr stantsiyalar boshqa joydan keltiriladigan yoqilg`iga mo`ljallab q uriladi. Hozir gi paytda elektr energiyasini uzatish mumkin bo`lgan masofa yildan-yilga uzayib bormo qd a. Elektr energiyani uzo q masofaga uzatish mumkinligi uni yoqilg`ining boshqa turlariga q araganda afzalro q qilib q o`ymo qd a. Bu esa quyida gilarni amalga oshirishga imkon beradi: — yoqilg`ining ma x alliy turlaridan to`la va har tomonlama foydalanishga; — yirik va q udratli elektr stantsiyalar q urishga; —xo`jalikning hamma tarmoqlarida elektr energiyadan foydalanishga. Elektr energiyasi issi q lik elektr stantsiyalarda (IES), gidroelektr stantsiyalarda (GES), issi q lik elektr markazlarida (IEM), atom elektr stantsiyalarida (AES) va noan`anaviy elektr energiyasi olish stantsiyalarida ishlab chiqariladi. Jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 70 foizdan orti g ` i IESlarda ishlab chiqariladi. Ular ancha tez va arzon q uriladi. Ularning q uvvatini 6 mln kVt dan oshirish mumkin. IESlarni q urishda elektr resurslari, ishlab chiqarish va transport sharoitlari, q urilish harajatlari va muddatlari ham da stantsiyani ekspluatatsiya q ilish nazarda tutiladi. Ko`pchilik IESlarda elektr energiya bilan birga issi q lik energiyasi ham ishlab chiqariladi. Bunday elektr stantsiyalar issiqlik elektr markazlari (IEM) deb ataladi. Ularda elektr energiya ishlab chiqarish vaqtida isigan suvni issiqxonalarni, binolarni isitishga va ishlab chiqarish e x tiyojlariga yuboriladi. Ammo isigan suvni fa q at 20 km gacha bo`lgan masofaga jo`natish mumkin, shuning uchun IEMlar asosan sanoat korxonalari yaqinida va yirik sha har larda q uriladi. Bu soha bo`yicha Rossiya jahonda yetakchi hisob lanadi.

www.arxiv.uz Gidroelektr stantsiyalarda (GES) energiya ishlab chiqarish to`xtovsiz oqib tushadigan suv o q imi kuchiga asoslanadi. Shuning uchun ham ularda ishlab chiqarilgan elektr energiyaning tan narxi past bo`ladi. GESlar suv o q imi energiyasini elektr energiyaga aylantirib beradigan inshootlar va ji x ozlar majmuidir. Tekislik va tog` oldi daryolarida suvning to`xtovsiz o q imi asosan to` g onlar tufayli hosil qilinadi . GES binosi to` g on yonida, yoki ichida, ba`zi x ollarda to` g ` ondan pastda joylashadi. Tog` daryolarida ko`pincha derivasion GESlar orqali hosil qilinadi . GES binosi to` g` ondan ancha pastda, ayrim x ollarda yer tagida joylashtiriladi. Daryo o q imi yil bo`yi energiya olishda, to`la foydalanish maqsadida suv omborlar qurish orqali tartibga solinadi. Yirik GESlar q urilganda daryo suvlaridan transport va irrigatsiya ma q sadlarida ham , suv ta`minoti uchun ham foydalaniladi. Bunday inshootlar gidrouzellar deb ataladi. Gidrouzellar elektr energiyani ishlab chiqarish, yerlarni su g` orish, xo`jaliklar va aholini suv bilan ta`minlash, kemachilik va bali q chilikni rivojlantirish masalalarini x al q ilishga imkon beradi. Hozir gi paytda GESlarning yangi turi bo`lgan gidroakkumulyativ elektr stantsiyalar (GAES) ham q urilmo q d a. Ular energiya tizimlarida elektr energiyadan notekis foydalanish sababli q uriladi. GAESlar boshqa GESlar ishlab chiqargan energiyani to`playdi (akkumulyatsiya qiladi ), bunda ular stantsiyadan yuqorida joylashgan x avzaga suvni nasoslar bilan ko`tarish uchun q urilgan tizimlardagi ortiqcha elektr energiyasidan foydalanadi (masalan, tunda). Elektr energiyaga e x tiyoj oshganda bu x avzadagi suv ochib yuboriladi va hosil bo`lgan o q im kuchi tufayli GAESlarda elektr energiyasi hosil qilinadi . Bit ta daryoning o`zida bir nechta elektr stantsiyalar po g ` onasini (kaskad) vujudga keltirish mumkin. U suv resurslaridan ko`p marta foydalanishning eng yaxshi imkoniyatlarini yaratib beradi. Masalan, Chirchi q daryosida 19 ta, Volga daryosida esa 12 ta elektr stantsiyalar po g ` onasi q urilgan. Gidroenergetika resurslarining 65 foizi rivojlanayotgan mamlakatlarga to` g ` ri keladi, ammo ulardan foydalanish darajasi past. Gidroenergetika resurslaridan foydalanish darajasi AQSH, Rossiya va Norvegiyada juda yu q ori. Norvegiyada elektr energiyaning 99,5 foizi GES larda ishlab chiqariladi. Bu yerda GESlarning asosiy qism i (200 dan ortiqro g` i) yer tagida joylashgan. Jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 20 foizi GESlarda ishlab chiqariladi.

www.arxiv.uz Atom elektr stantsiyalarida (AES) jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 15—17 foizi ishlab chiqariladi. AESlar o`zining energetika manbai bo`lmagan va yoqilg`i q immat, lekin elektr energiya ko`p talab qilinadi gan joylarda q uriladi. Uning xom ashyosi bo`lib uran hisob lanadi. AESlar hozir 30 dan ortiq davlatlarda q urilgan. Birinchi AES Rossiyada (Obninsk AES i ) q urilgan. AESlarda elektr energiyasi ishlab chiqarish bo`yicha AQSH, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Rossiya yetakchi, Fransiyada elektr energiyani 70 foizdan orti g` i AESlarda ishlab chiqariladi. Noan`anaviy energiya manbalari asosida ishlaydigan elektr stantsiyalarga quyosh elektr stantsiyalari (QES), shamol elektr stantsiyalari (SHES), geotermal elektr stantsiyalar (GeES), q al q ish elektr stantsiyalari ( Q aES), dengiz o q imi elektr stantsiyalari (OES) va boshqalar kiradi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. X . Vaxobov , M . Tillaboeva « Iqtisodiy geografiya asoslari ». Toshkent 2001 yil. «O`qituvchi» nashriyoti. 2. Xrushev A.T «geografiya promqshlennosti» Moskva, 1980 yil 3. A.S.Soliev «Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari». Toshkent. 1995 yil 4. «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» Nabixonov M, Safarov I, Asomov G. Toshkent 1994 yil 5. A.S. Soliev «iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruzalar matni.

O'xshashlar

Jahon energetika sanoati

Elektro-energetika sanoati

Qozog’istonning sanoati. Yoqig`i-energetika sanoati

O`zbekiston respublikasi sanoati va uning tarmoqlari. yoqilg`i-energetika sanoati

O`zbekistonning yoqilg`i energetika sanoati tarmoqlari geografiyasi