O`zbekiston respublikasi sanoati va uning tarmoqlari. yoqilg`i-energetika sanoati - Geografiya - Referatlar

O`zbekiston respublikasi sanoati va uning tarmoqlari. yoqilg`i-energetika sanoati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1695.876953125 KB

Ko'chirib olish

O` zbekiston respublikasi sanoati va uning tarmoqlari. yoqilg`i-energetika sanoati Reja: 1. O`zbekiston sanoatining rivojlanishi. Yoqilg`i-energetika majmui. 2. Neft sanoati. 3. Respublikada tabiiy gaz qazib olish va qayta ishlash. 4. Ko`mir sanoati. 5. Elektr energetika sanoati.

O`zbekiston iqtisodiyotida sanoat ishlab chiqarishi yetakchilik qiladi. U mamlakat iqtisodiy taraqqiyotida muhim o`rin tutib, iqtisodiy rayonlar va viloyatlarning, ijtimoiy ishlab chiqarish, texnikaviy darajasini belgilab beradi. Mamlakat asosiy fondlarining 40, yalpi ichki mahsulotning 15, milliy daromadning 25 foizi sanoatga to`g`ri keladi. Iqtisodiyotda band bo`lgan mehnat resurslarining salkam 13 foizi (yoki 1,1 mln.dan ortiq kishi) sanoat tarmoqlarida ishlaydi. Mustaqillik yillarida respublikada sanoatni ustivor rivojlantirishga katta ahamiyat berildi. Ichki va xorijiy investitsiyalardan samarali foydalanish, yangi korxonalar qurish, eskilarini qayta jihozlash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, korxonalarda mulkchilik shakllarini o`zgartirish, resurslardan oqilona foydalanish va h.k. sanoatning barqaror rivojlanishini ta`minlamoqda. Respublikamizda 2001 yilda 1991 yilga nisbatan sanoat yalpi mahsuloti hajmi 114 %, Qirg`izistonda -68 %, Tojikistonda-38 foizni tashkil etdi. O`zbekistonda ayniqsa, gaz, neft, kimyo, mashnasozlik, rangli metallurgiya, yoqilg`i sanoati tarmoqlari jadal sur`atlar bilan o`sdi. Sanoat taraqqiyotini jadallashtirish valyuta-moliyaviy, xalq xo`jaligining tashqi bozorga qaramligini zaiflashtiradi. Sanoatning iste`mol buyumlari bilan o`zini-o`zi ta`minlashi esa xalq turmushi darajasini ko`tarishni kafolatlaydi. jadval. Mamlakat sanoatida faoliyat ko`rsatayotgan xo`jalik yurituvchi sub`yektlar tarkibi (2002 yil, foizda). Davlat Nodavlat Mahsulot va xizmatlar hajmi 28,6 71,4 Sanoat ishlab chiqarish xodimlar soni 20,5 79,5 Islohotlarni chuqurlashtirish, xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish dasturiga muvofiq 1912 ob`yektlar mulkchilikning yangi shakllariga aylantirildi, juda ko`p qo`shma korxonalar qurildi. 2000-2002 yillar o`rtasida sanoat tarmoqlarida hisobga olingan kichik va mikrofirmalar soni 194,4 mingdan 231,9 mingga yetdi.

jadval. Respublika sanoat tarmoqlarida asosiy mahsulot ishlab chiqarish nisbatining o`zgarishi (foizda) Tarmoqlar 1994 1995 2001 2002 2004 Butun sanoat 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Yoqilg`i-energetika majmui 18,3 18,3 21,3 21,4 24,1 Metallurgiya 14,1 13,9 12,3 15,1 17,9 Kimyo va neft sanoati 4,6 5,2 6,0 5,7 5,6 Mashinasozlik va metalni qayta ishlash 7,3 ,8 11,2 9,9 12,0 Yog`ochsozlik 0,9 1,0 1,3 1,2 1,0 Qurilish materiallari sanoati 5,0 4,5 5,2 4,8 4,1 Yengil sanoat 19,0 18,6 20,0 19,8 19,4 Oziq-ovqat sanoati 9,7 9,8 12,6 14,2 9,6 Boshqa sanoat tarmoqlari 11,2 10,9 10,1 7,9 6,3 Mustaqillik yillarida sanoatning yangi, yuqori texnologiyaga ega bo`lgan tarmoqlari (avtomobilsozlik, radiotexnika, malakali kadrtalab, mashinasozlik va h.k.) vujudga keldi. Hozirgi vaqtda respublika sanoat tarkibida 100 dan ortiq tarmoq va tarmoqchalar mavjud bo`lib, ular bir necha majmualarni tashkil etadi. Umuman, respublika sanoat tarmoqlarining hozirgi tarkibida eng katta ulushni yoqilg`i-energetika majmui (24,1 %) egallaydi (10-jadval). Undan keyin yengil sanoat 19,4, metallurgiya - 17,9, mashinasozlik va metalni qayta ishlash sanoati 12,0 foizga teng. O`zbekiston O`rta Osiyoda samolyotlar, avtomobillar, paxta terish, ip yigiruv, to`quv mashinalari, traktorlar, ekskovatorlar, yuk ko`taruvchi kranlar, liftlar, qorametall, prokat kabi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yagona mamlakatdir. 2 –chizma. O`zbekiston Respublikasi sanoatining marmoqlar tuzilishi. 20 0419 96 14,4 11,8 12,4 5,8 10,80,94,920 7,8 11,2 10,8 13,3 17,9 5,6 1214,119,4 9,6 6,3 Elektr oenergetika Yoqilg'i Met allurgiya Kim yo va neft kim yos i Mashinasozlik va met alni qayt a ishlas hYog'och, sellyuloz a va qog'oz

Yoqilg`i-energetika majmui. Mamlakat yoqilg`i-energetika majmuiga-gaz, neft, ko`mir va energetika sanoatlari kiradi. Bu sanoat majmuining mamlakat sanoat ishlab chiqarishdagi hissasi 24,1 foizga teng. O`zbekistonning g`arbiy va janubiy hududlarida topilgan neft, gaz va ko`mir konlarining katta zahiralariga tayanib yildan-yilga mazkur sanoat tarmoqlari tez rivojlantirilmoqda. Qidirib topilgan gaz zahiralari 2 trillion kubometrga yaqin, ko`mir zahiralari esa 2 milliard tonnadan ortiq. Respublikamiz neft zahiralariga ham boy. Neft, gaz va elektr energiya o`z ehtiyojlarimizni to`la ta`minlabgina qolmay, ko`p miqdorda eksport ham qilinadi. Hozir bu majmua kapital mablag` sarflash hamda chet el investitsiyalarini jalb etishning eng foydali sohalaridan biri bo`lib qoldi. Mazkur sanoat majmui ikki guruhga : yoqilg`i va elektr energetika sanoatiga bo`linadi. Yoqilg`i sanoati - O`zbekiston og`ir sanoatining muhim tarmoqlaridan biri bo`lib, u tabiiy gaz, neft, ko`mir qazib chiqarishni va ularni qayta ishlashni hamda tayyor mahsulotni iste`molchilarga yetkazib berishni o`z ichiga oladi. Respublikada 160 dan ortiq neft va gaz konlari ochilgan. Ulardan 115 tasi Buxoro- Xiva havzasida, 27 tasi Farg`ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda joylashgan. Mazkur konlarning gaz, gaz-kondensatli, gaz-neft, neft, gaz-neft kondensatli va neft-gaz kondensatli turlari mavjud. O`zbekiston yoqilg`i-energetika sanoatining yirik-yirik konlari va ularning zahiralari chet ellik mutaxassislar bilan hamkorlikda o`rganilib, iqtisodiy jihatdan baholanmoqda hamda qazib olinib, qayta ishlanmoqda. Mutaxassislar baholashicha, O`zbekistonning yer ostida juda katta neft va gaz qatlamlari bor. Respublika hududining qariyb 60 foizida ularni istiqbolda qazib olish mumkin. Neft va gaz mavjud bo`lgan beshta asosiy mintaqani ajratib ko`rsatish mumkin. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi-G`arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg`ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining zahiralari bir trillion AQSH dollaridan ziyod baholanmoqda.

O`zbekiston Respublikasi yoqilg`i-energetika sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi Mahsulot turlari O`lchov birligi 2000 2001 2002 2003 2004 Neft (gazkondensati bilan birga) ming tonna 7534 7253 7241 7134 6580 Tabiiy gaz mlrd m 3 56,4 57,4 58,4 57,5 59,8 Ko`mir ming tonna 2500 2711 2737 1910 2700 Elektr energiyasi mlrd kVt 46,8 47,9 49,3 48,7 49,6

Rivojlanishning hozirgi bosqichida mamlakat huhudidan topilgan 70 dan ortiq neft, gaz va gazkondensatli konlardan hamda mavjud uchta ko`mir konidan foydalanilmoqda. 50 dan ortiq neft, gaz va gazkondensat konlar esa foydalanishga tayyorlab qo`yilgan. Mamlakat yoqilg`i sanoati respublika yoqilg`i-energetika majmuining belgilovchi tarmog`idir. U barcha turdagi yoqilg`i xom ashyosini qazib olish, tabiiy gazni tozalash va yetkazib berish, neft mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalaridan iborat. Uning xom ashyoni qayta ishlash bilan bog`liq bo`lgan yirik korxonalari Buxoro (Qorovulbozor), Qashqadaryo (Sho`rtan, Muborak), Toshkent (Angren), Surxondaryo (Sharg`un, To`da) va Farg`onada joylashgan. Yoqilg`i sanoati tez o`sib bormoqda. Masalan, 1980 yilda mazkur sanoat tarmog`ida respublika sanoat yalpi mahsulotining 8,8 foizi ishlab chiqarilgan bo`lsa endilikda bu ko`rsatkich salkam ikki marta o`sdi. Respublika sanoatida band bo`lgan ishchi va xizmatchilarning 6 foizi yoqilg`i sanoati tarmoqlarida ishlashadi. 2. Neft sanoati.

Neft-mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyat kasb qiladi. Undan xalq xo`jaligining turli tarmoqlari uchun bir necha o`nlab muhim mahsulotlar ishlab chiqariladi. Mamlakatimizda birinchi neft koni 1904 yilda Farg`ona vodiysi (Chimyon)da ochilgan edi. O`sha paytda undan 278 m. chuqurlikdan sutkasiga 130 t. neft qazib olingan. Shu yilning o`zida Vannovskda (hozirgi Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodi ish boshladi. Ikkinchi jahon urushi davrida va undan keyingi yillarda Farg`ona vodiysi (Janubiy Olamushuk, Polvontosh Andijon)da va Janubiy O`zbekistonda (Xaudak, Lalmikor) yangi neft konlari ishga tushirildi. Koplab neft konlarining o`zlashtirilishi bilan 1959 yilda Farg`ona neftni qayta ishlash zavodi qurildi. Biroq har ikkala zavodning ishlab chiqarish quvvati kam bo`lib, neft mahsulotlariga bo`lgan ehtiyoj chetdan keltirish hisobiga qondirilar edi. Mustaqillik tufayli neft sanoatida keskin burilish yuz berdi. Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida ko`plab yirik (jumladan, Ko`kdumaloq) konlarning ishga tushirilishi natijasida neft qazib olish keskin o`sdi. Agar 1960 yilda 1,6 mln. tonna neft (gaz kondensati bilan birga) qazib olingan bo`lsa, 1980 yilda-1,3, 1990 yilda-2,8, 1997 yilda-7,9 va 2004 yilda-6,6 mln. tonna neft qazib olindi. Neft mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojni to`la ta`minlash va neft mustaqilligiga erishish maqsadida 1993 yildan boshlab Fransiyaning "Teknep" firmasi, Yaponiyaning "Marubeni" va "Jey-Ji-Si", Turkiyaning "Gama" kompaniyalari sarmoya va mutaxassislari bilan hamkorlikda Buxoro viloyatining Qorovulbozor tumanida neftni qayta ishlash zavodini qurish boshlandi. Mazkur zavodning birinchi navbati 1997 yilning 22 avgustida ishga tushdi. Farg`ona neftni qayta ishlash zavodi ham chet el firmalari ishtirokida batamom yangi jihoz va texnologiya bilan qayta ta`mirlandi. Endilikda mamlakat neftni qayta ishlash sanoati korxonalarida jahon andozalariga mos keladigan 50 dan ortiq xilma-xil mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda: yuksak oktanli benzin (shu jumladan, B-92 aviabenzin), aviakerosin, suyultirilgan gaz, dizel yoqilg`isi, koks, parafin, motor moylariga qo`shilmalar, yengil avtomobillar uchun motor va surkov moylari, kerosin, bitum, mazut va h.k. Bu mahsulotlar mamlakat ichki ehtiyojini qondiribgina qolmay, ularning ayrimlari xorijiy davlatlarga eksport ham qilinmoqda.

Respublikada neftning asosiy qismi (92 foizi) Qashqadaryo viloyatida qazib chiqariladi. U biroz miqdorda Andijon, Surxondaryo, Farg`ona, Buxoro viloyatlarida ham qazib chiqariladi.

2. Respublikada tabiiy gaz qazib olish va qayta ishlash. Gaz sanoati-mamlakat yoqilg`i-energetika sanoatining eng rivojlangan va iqtisodiyotda salmoqli tarmog`idir. Uni qazib olish va ishlatish miqdori katta tezlik bilan o`sib bormoqda. Masalan, 1990 yilda mamlakatda 40,7 mlrd. m³ gaz qazib olingan bo`lsa, 1995 yilda 48,6 mlrd. m³, 2004 yilga kelib uning hajmi 60 mlrd. m³ ga yaqinlashdi. Endilikda O`zbekiston gaz zahiralari va qazib chiqarishda dunyoning birinchi 10 mamlakati safiga kiradi. MDH mamlakatlarida esa Rossiya va Turkmanistondan keyin 3-o`rinda turadi. Gaz Respublika yoqilg`i balansining 2/3 qismiga teng. Mamlakatimizda neft bilan yo`ldosh tarzda uchraydigan tabiiy gazni qazib olish urushdan oldin boshlangan. Neft gazidan sanoat maqsadlarida foydalanish uchun birinchi gazoprovod (15 km.) "Andijonsanoat - Andijon shahri o`rtasida 1944 yilda qurilgan. Biroq, tabiiy gazdan sanoat maqsadlarida foydalanish 1950- 1960 yillarda boshlangan. Yilma-yil mamlakat gaz sanoatining geografiyasi kengayib bordi. Dastlab Farg`ona vodiysida, keyinroq Surxondaryoda, 1960 yillarda Buxoro va Navoiy viloyatlarida, 1970 yillardan boshlab Qashqadaryo viloyati va Qoraqalpog`iston hududlaridan gazning g`oyat katta zahiralari topildi. Ayniqsa, respublika gaz sanoatining rivojlananishi XX asrning o`rtalarida ochilgan Jarqoq va Gazli konlari katta rol o`ynadi. 1958-1960 yillarda Jarqoq- Buxoro-Samarqand-Toshkent gaz quvuri qurildi. Ushbu gaz magistralining qurilishi bilan respublikamizning mazkur zonadagi sanoat markazlari, shaharlar va ko`pgina qishloqlarni gazlashirish boshlandi. 1962 yilda katta zahiraga ega bo`lgan Gazli koni ishga tushirildi. Natijada, O`zbekiston gazi shavqatsizlarcha tashib ketila boshladi. Juda qisqa muddatlada qurib bitkazilgan "Gazli-Sverdlovskiy" (Buxoro-Ural), "O`rta Osiyo-Markaz" va "Buxoro-Toshkent-Bishkek-Olmaota" gaz quvurlari orqali sobiq Ittifoqning Yevropa qismiga, Ural, Qozog`iston, Qirg`iziston va Tojikistonga, shuningdek, Boltiqbiyi respublikalariga har yili 50 mlrd. kubometr gaz jo`natilgan.

Mamlakatda gaz sanoati uni qazib olish hajmining o`sishi bilan rivojlanib ketdi. 1960-1970 yillarda O`zbekiston gaz sanoatida keskin o`zgarish yuz berdi. Shu yillar ichida mamlakatda gaz qazib olish 71,79 marta o`sdi (ya`ni 447 mln. kubometrdan 32 mlrd. kubometrga yetdi). Mamlakat gaz sanoati faqatgina yangi gaz konlarini topish va ishga tushirish evaziga rivojlanib bordi. 1971 yilda Ustyurtda Shaxpaxti gaz koni ishga tushirildi. 1970 yildan boshlab respublikadagi (Andijon, Farg`ona, Angren IES laridan tashqari) barcha yirik issiqlik elektr stansiyalari gaz yoqilg`isiga o`tkazildi. 1972 yilda Qashqadaryo viloyatida joylashgan Muborak gazni qayta ishlash zavodining birinchi navbati ishga tushirilib, gazni magistral gaz quvurlariga uzatishdan oldin aralashmalardan tozalash imkoniyati yaratildi. Mazkur zavod kengaytirilib, ishlab chiqarish (gazni qayta ishlash) quvvati ortib bordi. 1994 yilda uning to`rtinchi navbati ishga tushirildi. Endilikda respublika gaz qazib chiqarish sanoatini hamda tabiiy gazni va gaz kondensatini qayta ishlash bilan bog`liq ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga katta ahamiyat berilmoqda. Eng yirik gaz va neft konlari Janubiy-G`arbiy Hisor va Buxoro-Xiva, Ustyurt, Surxondaryo va Farg`ona mintaqalarida joylashgan. Eng yirik gaz, neft, gaz kondensat konlaridan Gazli, Muborak, Sho`rtan, Ko`kdumaloq, Qorovulbozor, Mingbuloq hisoblanadi. Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatining janubi-g`arbiy qismida Sho`rtan gaz-kimyo majmuasi qurib bitkazildi. Mazkur kombinatdan oltingugurti kamroq bo`lgan tabiiy gazni energetika ehtiyojlari uchun mintaqalarga uzatish maqsadida Sho`rtan-Sirdaryo-Toshkent gaz quvuri ishga tushirilgan. Sho`rtan gaz majmuida jahonda birinchi bo`lib molekulyar elak ( g`alvir)lar qo`llanilmoqda.

Mamlakatning ko`pgina gaz konlari (98 %) oltingugurtli gazdir. Shuning uchun ham gaz kondensatini qayta ishlash bo`yicha ishlab turgan va loyihalashtirilayotgan ob`yektlarning hammasida oltingugurtli birikmalardan foydalanish nazarda tutilgan. Endilikda mamlakat yoqilg`i-energetika sanoatining gigantlariga aylangan Farg`ona neftni qayta ishlash, Muborak gazni qayta ishlash zavodlari hamda Sho`rtan gaz-kimyo majmuida yiliga 100 ming tonnaga yaqin suyultirilgan gaz ishlab chiqarilmoqda. Shaharlar va qishloqlarni gazlashtirish ishlari jadal olib borilmoqda. Respublikamizdagi jami xonadonlarning 70 foizdan ortig`i gazlashtirilgan. Gaz sanoatini rivojlantirishda chet el investitsiyalari jalb etilmoqda. Birgina Xo`jaobod yer osti gaz omborini qurishga 70 mln. AQSH dollari sarflandi. Shunday qilib, mamlakatning neft va gaz mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini o`z resurslari hisobiga qondirish dolzarb masalaga aylangan va u yangi-yangi konlarni topish va ishga tushirish natijasida o`zining ijobiy yechimini topmoqda. Respublika hududida yirik holda ish olib borgan ilmiy va ishlab chiqarish tarmoqlari birlashtirilib O`zbekiston neft gaz sanoati milliy korporatsiyasi ("O`zbekneftgaz") tuzilgan. Respublikamizning bir qator viloyatlarida gaz konlari bo`lishiga qaramasdan hozirgi vaqtda tabiiy gazni qazib chiqarishda asosiy o`rinni Qashqadaryo (88 %) viloyati egallaydi. Oz miqdorda tabiiy gaz Buxoro (2 %), Farg`ona, Andijon va Surxondaryo viloyatlarida ham qazib chiqariladi.

3. Ko`mir sanoati. Mamlakatimiz hududidan ko`mir uch joydan-Angren, Sharg`un va Boysun (To`da) dan qazib olinadi. Ularning dastlabkisidan qo`ng`ir ko`mir qazib olinsa, keyingi ikkitasidan toshko`mir qazib olinadi. O`zbekiston hududidan dastlabki ko`mir qazib olish 1930 yillarning oxirida Angren konida boshlangan. Ushbu kon Toshkent viloyatidagi Ohangaron vodiysining o`rta oqimida joylashgan. Angren ko`mir koninig zahirasi respublikada topilgan barcha ko`mir zahirasining 96,5 foizini tashkil etadi. Agar mamlakatda yiliga 10 mln. tonnadan ko`mir qazib olingan taqdirda ham, Angren ko`mirining zahirasi yana 200 yilga yetadi. Angren qo`ng`ir ko`mir konida 1940-1948 yillardan buyon ochiq va yopiq usullarda ko`mir qazib olinadi. 1961 yilda Angren ko`mir konida yer osti gazogeneratorlarida ko`mirni yuqori bosimdagi havo oqimi yordamida energetik gazga aylantiradigan "Yerostigaz" stantsiyasi qurilgan. Mamlakat xalq xo`jaligining ko`mirga bo`lgan ehtiyoji hamisha katta. Biroq, mavjud ko`mir zahiralarining yildan-yilga kamayib ketishi ko`mir qazib olish darajasiga ham salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Masalan, mamlakatda 1990 yilda salkam 6,4 mln. tonna ko`mir qazib olingan bo`lsa, endilikda uning hajmi ikki marta pasayib ketdi. Angren va Yangi Angren IESlaning to`la ko`mirga o`tkazilishi bilan mamlakatning ko`mirga bo`lgan yillik ehtiyoji 8-9 mln. tonnaga yetdi. Bunday ehtiyojni qondirish Boysun tumanida topilgan To`da toshko`mir konini tezroq ishga tushirishni taqozo qiladi.

O`zbekistondagi ikkinchi kon Surxondaryo viloyatining tog`li qismidagi yuqori sifatli Sharg`un toshko`mir konidir. Kon dengiz satnidan 600-800 m. balandlikda yura davri yotqiziqlari orasida joylashgan. Ko`mir qatlamlarining o`rtacha qalinligi 4,5 m, ba`zilarining qalinligi 12,0 m ga yetadi. Geolog E. A. Repman tomonidan 1941 yilda topilgan Sharg`un konidan 1958 yildan buyon toshko`mir qazib olinadi. Uning sifat va issiqlik quvvati Donbass, Kuzbass va Qarag`anda havzalari ko`miridan qolishmaydi. U Angren ko`miriga nisbatan ikki marta ko`p issiqlik beradi. 1963 yilda Sharg`un ko`miri asosida Markaziy Osiyoda birinchi marta briket (g`isht shaklida iskanjalangan) fabrikasi qurildi. Bu fabrika kuniga 160 ming tonna briket tayyorlab berish quvvatiga ega. Shaxtyorlar shahri Sharg`undan kongacha 18 kilometr osma sim yo`li o`tgan. Bu yo`lga o`rnatilgan har bir vagonetka 1 tonna ko`mirga mo`ljallangan. Sutka mobaynida osma yo`l orqali ko`mir shaxtadan briket fabrikasiga 7 ming tonnagacha tashiladi. Surxondaryoning tog`li Boysun tumanida ham yuqori quvvatli toshko`mir koni ishga tushirilgan. Boysun ko`mir konining aniqlangan zahirasi 28,7 mln t. ga teng. Ko`mir konining yillik ko`mir qazib olish quvvati 500 ming t. 1983 yilda ishga tushirilgan ushbu kondan yiliga 35-50 ming t. ko`mir qazib olinmoqda. Boysun ko`mir koni dengiz sathidan 1246 m. balandlikda joylashgan. 5. Elktr energetika sanoati

Energetika O`zbekiston xalq xo`jaligining muhim tarmog`i bo`lib, Respublikada iqtisodiyot va texnika taraqqiyotining mustahkam poydevori hisoblanadi. O`zbekiston energetika tizimi umumiy o`rnatilgan quvvati 11,5 mln. kVt bo`lgan 37 issiqlik va gidravlikv elektr stansiyalarda yiliga 55 mlrd. kVt soatdan ortiq elektr energiya ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. O`zbekiston energetika tizimining barcha kuchlanishlardagi elektr tarmoqlarining umumiy uzunligi qariyb 228 ming km.ni tashkil qiladi. Tarmoq transformatorlarining umumiy quvvati 42,6 MVA ga teng. O`zbekistonda elektr energiya ishlab chiqarish va undan xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida foydalanishning o`z tarixi bor. 1923 yil Toshkent shahri yaqinidagi Bo`zsuv kanalida GES qurilishi boshlandi, uning birinchi navbati 1926 yil 1 mayda ishga tushirildi. O`sha davrda Bo`zsuv GESi O`rta Osiyoda birinchi va yirik energetika inshooti edi. 1913 yilda O`zbekiston hududida umumiy quvvati 3 kVt. bo`lgan 6 ta dizel elektr stansiya ishlagan, ularning yillik quvvati 3,3 mln. kVt. ga teng bo`lgan. Ikkinchi jahon urushigacha Bo`zsuv daryosida va Bo`zsuv kanalida Qodiriya, Bo`rjar, Tovoqsoy va boshqa GESlar qurildi. 1948 yilda Farhod O`zbekiston Respublikasi aholi sonining o`zgarishi.GESi xalq hashari yo`li bilan qurildi. So`ngra Chirchiq-Bo`zsuv suv tarmoqlarida, Shahrixonsoy va Namangansoy daryolarida, Darg`om, Hazarbog`, Qumqo`rg`on kanallarida qator GESlar qurildi. Natijada respublikaning elektr energiyasiga bo`lgan ehtiyoji 1955 yilga kelib GESlar hisobida 65 foizga qondirildi. le O`zbekistonning eng yirik gidroelektr stansiyalar 12-jadval. Nomi O`rnatilgan quvvatlar, MVt Turbinalar soni Qurilgan yillar Suv manbai Chorvoq GES 620,5 4 1970-1972 Chirchiq Xo`jakent GES 165 3 1976 Chirchiq G`azalkent GES 120 3 1980-1981 Chirchiq

Farhod GES 126 4 1948-1949 Sirdaryo Aslida mamlakatning elektr energiyasiga bo ` lgan ehtiyojini GESlarga tayanib qondirishning afzalliklari juda ko ` p . Birinchidan , GESlarda elektr energiyasi ishlab chiqarish ekologik holatni toza saqlaydi , ikkinchidan , yoqilg ` i resurslarini tejaydi . GESlar qurish natijasida vujudga kelgan suv omborlari esa yangi yerlarni sug ` orishga imkon yaratadi . Shu nuqtai nazardan mamlakatimizning boy gidroenergetika resurslarini to ` la o ` rganish va uni ishlab chiqarishga keng jalb etish katta ahamiyat kasb etadi . Bunday imkoniyatlar esa mamlakatimizning aksariyat viloyatlar daryolarida, magistral kanallarida mavjud.

Keyinchalik O`zbekiston Resublikasida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanib borishi (va ayniqsa, elektr energiyani ko`p iste`mol qiluvchi sanoat tarmoqlarining vujudga kelishi), shaharlar soni va geografiyasining kengayishi mamlakatning bir qator viloyatlarida GES va IESlar qurishni taqozo qildi. Ayniqsa, yirik-yirik yoqilg`i resurslariga ega bo`lgan konlarning topilishi va ishga tushirilishi mamlakat energetika sanoatining tez rivojlanishiga olib keldi. O`zbekiston energetika tizimida jami 27 ta GES lar bo`lib, ularda o`rnatilgan quvvati 1420 MVt ni tashkil etadi. GESlarda 6331,2 mln. kVt⁄s elektr energiyasi ishlab chiqariladi. O`zbekiston daryolari orasida Chirchiq daryosining gidroenergetik quvvati katta. Shu bois, unda GESlar kaskadi, 19 ta GES qurilgan. Ular orasida respublikamizda eng yirik-Chorvoq GESini ko`rsatish mumkin. Quvvati 620,5 ming kVt. bo`lgan Chorvoq GESini qurish uchun balandligi 160 metrlik to`g`on va katta suv ombori barpo qilindi. 1980 yillarning boshida Chirchiq daryosida Xo`jakent GESi (165 ming kVt.), keyinchalik Qoradaryoda Andijon GESi (110 ming kVt.), Amudaryoda Tuyamo`yin GESi (70 ming kVt.), To`polon suv omborida To`polon GESi (50 ming kVt.) qurildi va h. k. Issiqlik energetikasi. XX asrning 60-yillaridan mamlakat elektr energiyasi hosil qilishni ko`paytirish asosan tabiiy gaz asosida ishlaydigan yirik IESlar hisobiga amalga oshdi. Shu davrdan keyin-birin ketinlik bilan Toshkent (quvvati 1860 ming kVt.), Navoiy (1250 ming kVt.), Taxiatosh (730 ming kVt.), Sirdaryo (3,0 mln. kVt.), Angren (484 ming kVt.), Yangi Angren (1,8 mln. kVt.) IES lari qurib, ishga tushirildi. . O`zbekistonning eng yirik issiqlik elektr stansiyalari. Nomi O`rnatil- gan quvvatlar MVt Turboa gre- gatlar soni Qurilgan yillar Joylashgan shahar Izohlar Sirdaryo IES 3000 10 1972-1981 Shirin Yangi Angren IES 1800 6 1985-qurilish davom Nurobod Loyiha quvvati

etmoqda 2400 MVt Toshkent IES 1860 12 1963-1971 Toshkent Navoiy IES 1250 11 1963-1981 Navoiy Angren IES 484 8 1957-1963 Angren Taxiatosh IES 730 5 1961-1990 Taxiatosh Talimarjon IES - - Qurilish 1984 yilda boshlangan Nuriston Loyiha quvvati 3200 MVt 13-jadval. Hozirgi vaqtda respublikamizda mavjud bo`lgan elektrostantsiyalarda o`rnatilgan umumiy quvvat 11640 MVt ni tashkil etadi, shundan 85,3 foizi issiqlik, 14,7 foizi gidroelektr stantsiyalariga to`g`ri keladi. Respublikamizda elektr energiyasi ishlab chiqarish 2000 yildagi 46,8 mlrd. kVt. dan 2004 yilga kelib 49,6 mlrd. Kvt soatga yetdi (11-jadval). Respublikamizning qator mintaqalarida elektr energiyasi ishlab chiqarishning ko`payishi va natijada energetika sanoatining rivojlanishi uning xalq xo`jaligidagi salohiyatini oshirib yubordi. Ayni paytda energetika tizimlarini birlashtirish xalq xo`jaligida elektr ta`minoti sifati va barqarorligini tubdan yaxshiladi, gidroresurslar va yoqilg`idan oqilona foydalanish imkoniyatlarini yaratdi. Endilikda mamlakatning qishloq xo`jaligi va agrosanoat majmuini elektrlashtirishda katta ishlar qilinmoqda. Ayniqsa, yangi yerlarni o`zlashtirish uchun barpo qilingan yuzlab yirik nasos stansiyalarini elektr energiyasi bilan ta`minlash qishloq xo`jaligida elektr quvvatidan foydalanishga talabni oshirib yubordi. Shunday qilib XXI asrning bo`sag`asida mamlakatimizda qishloq xo`jalik korxonalari, tuman markazlari, shaharchalar, shaharlar energiya tizimi tarmoqlariga birlashtirilgan va O`zbekistonning yagona energiya tizimi yaratildi. 1970 yildayoq mamlakatimizda yalpi elektrlashtirish masalasi nihoyasiga yetgan. Hozirga vaqtda O`zbekiston elektr energayasiga bo`lgan ehtiyojini qondirib qolmasdan , balki ma`lum qism elektr energiyani chetga eksport qilmoqda

Endilikda mamlakatda 9 ta energetika tizimi mavjud bo`lib, ular O`zbekistonni MODning barcha davlatlari bilan bog`laydi. Mamlakatda (va MOD aro) energetika tizimining tashkil qilinishi elektr transportini rivojlantirishni taqozo qildi. MODdagi yirik elektr stansiyalarni sanoat markazlari bilan bog`lovchi yuqori voltli elektr uzatkichlar qurilgan. Elektr energiyasi ishlab chiqarishda Toshkent (45 %) va Sirdaryo (28,5 %) viloyatlari nihoyat katta ulushni egallaydi. Shuningdek, Navoiy (15 %) viloyati va Qoraqalpog`iston Respublikasi (6 %), Farg`ona (2,2 %) viloyatining ham ma`lum hissasi bor.

Yirik issiqlik elektr markazlari. Nomi O`rnatilgan quvvatlar, MVt Qurilgan yillar Joylashgan shahar Izohlar Farg`ona IEM 330 1959-1979 Qirguli Muborak IEM 60 1985-1988 Muborak Loyiha quv-vati 140 MVt Toshkent IEM 30 1939-1954 Toshkent O`zbekiston energetika sanoatining istiqbollari katta. Yaqin kelajakda bu yerda quvvati eng yuqori bo`lgan Tollimarjon IESi (3,2 mln. kvt), Qoraqalpog`iston va Xiva IESlari va boshqa bir qancha gidravlik elektr stansiyalar quriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxat i 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994. 8. Axmedov E.A. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 9. Axmedov E.A., Boltayev M.J. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 2000. 10. Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O`zbekiston. T., 2001. 11. Axmedov E.A., Saydaminova Z. O`zbekiston Respublikasi. Qisqacha ma`lumotnoma. Toshkent, O`zbekiston, 1995. 12. Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O`qituvchi, 1996.

O'xshashlar

O`zbekistonning yoqilg`i energetika sanoati tarmoqlari geografiyasi

Qozog’istonning sanoati. Yoqig`i-energetika sanoati

Eron yoqilg`i-energetika sanoati shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlari

Jahon energetika sanoati

Yoqilg’i-energetika sanoati