Yer resurslari va undan qishloq xojaligida foydalanish - Geografiya - Referatlar

Yer resurslari va undan qishloq xojaligida foydalanish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yer resurslari va undan qishloq xo`jaligida foydalanish Reja: 1. Yer resurslari. 2. Yer fondi va turlari. 3. Yer resurslaridan qishloq xo`jaligida foydalanish.

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi uchun yer hayot -mamotning moddiy sharti bo`libgina qolmay balki ishlab chiqarishning aktiv ashyoviy omili hamdir. Ishlab chiqarish jarayoni tuproq unumdorligi bilan, tabiiy biologik jarayonlar bilan bevosita bog`liq. Yer takror ishlab chiqarmaydigan ishlab chiqarish vositalari qatoriga kiradi. Shu munosabat bilan umuman yer resurslari va ayniqsa qishloq xo`njaligida foydalanish uchun yaroqli bo`lgan yerlar cheklangandir. Tabiatan yerning cheklanganligi undan intensiv suratda foydalanish zarurligi masalasini juda keskin qilib qo`yadi. Qishloq xo`jaligida yer ishlab chiqarishning asosiy vositasi hisoblanadi. Mamlakat yer boyliklaridan oqilona foydalanishning davlatimiz agrosiyosatini asosi bo`lib, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishni intensivlashtirishning eng muhim shartidir. Tuproq juda ko`p xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan tabiiy jism bo`lib, shulardan eng muhimi unumdorlik hosil etishtirish qobiliyatidir. Tuproq unumdorligi deganda o`simliklarning butun o`sish davri davomida talab etadigan miqdorda suv va oziq moddalar bilan uzluksiz ta`minlash orqali qishloq xo`jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtirish qobiliyati sanaladi. O`zbekistonning yer resurslari 45 mln. ga atrofida. Uning atigi 1/10 qismidan foydalaniladi xolos. Hozir 4,2 mln. ga yerlarda sug`orib dehqonchilik qilinadi. Sug`orib dehqonchilik qilinadigan hududlar anchagina, ammo suv yetishmasligi sababli ulardan foydalanib bo`lmaydi va quyidagilar. 1. Yer hajmi jihatidan cheklangan, ya`ni uni inson hohishiga kcTra kattalashtirib yoki kichiklashtirib bo`lmaydi. 2. Yerni hech qanday ishlab chiqarish vositasi bilan almashtirib bo`lmaydi. U qishloq xcTjaligining asosi hisoblanadi. 3. Yer tabiat maxsuli, u inson mehnati mahsuli emas. 4. Yer abadiy ishlab chiqarish vositasi bo" lib, undan to`g`ri foydalanish kerak. O`zbekiston dehqonchilikda foydalaniladigan yerlar maydoni 5-6 mln. ga bo"lib; ular sog`oriladigan va lalmi yerlardir. Bu yerlarning 1,6 mln. gektari cho`l zonasida joylashgan. Sug`oriladigan yerlar Farg`ona Zarafshon vodiylarida va quyi Amudaryo rayonida ancha maydonlarni egallaydi.

www.arxiv.uz O`zbekiston qishloq xo`jalik ishlab chiqarishni asosi sug`oriladigan dehqonchilikdir. Suv xo`jaligi (kanallar, suv omborlari, injenerlik va gidrotexnika inshoatlari) qurilish, yerning miliorativ holatini yaxshilash ishlari va boshqa tadbirlar Respublikada keng avj olib ketdi. Mirzacho`ldagi quruq yerlar o`zlashtirildi. Bu yerda paxta va qishloq xo`jaligining boshqa maxsulotlarini yetishtiradigan yirik tumanlar tashkil etildi. Qarshi, Jizzah, Zarafshon, Surxonsherobod dashtlari, Amudaryoning quyi oqimidagi yerlarni o`zlashtirish yuzasidan keng ko`lamda ishlar olib borilmoqda. Qishloq xo`jaligidan foydalaniladigan yerlar deb qishloq xo`jalik ehtiyojlari uchun berib qo`yilgan va shu maqsadlarga mo`ljallangan barcha yerlarga aytiladi. Bunday yerlar jumlasiga haydaladigan yerlar, ko`p yillik daraxtzorlar, qo`riqlar, pichanzorlar va yaylovlar kirsa, qishloq xo`jaligiga yaroqsiz yerlarga - o`rmonlar, bo`tazorlar, botqoqliklar, qum bosgan va boshqa noqulay yerlar kiradi. Haydaladigan yerlar barcha qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarning tahmini 15 % ni tashkil etadi. CTzbekistonda ekinlarning ko`pchiligi sug`oriladigan va shartli sug`oriladigan yerlarga yetishtiriladi. Shu munosabat bilan sug`oriladigan yerlarning har gektari juda katta ahamiyatga ega. Sug`oriladigan yerlarda tcTg`ri foydalanish ularning samaradorligini oshirib borishqishloq xo`jalik tasarrufidan chiqib ketishga ycTl qo`ymaslik Respublika qishloq xo`jaligini intensivlashning asosiy shartidir. Davlat yer fondi yer egaligi yoki yerlardan foydalanuvchilar hududidagi barcha yerlarni - haydalma yerlar, daraxtzor, yaylov, pichanzor, o`rmonzor, bo`z yerlar qishloq xo`jaligida foydalanilmaydigan yerlarning jamini o`z ichiga oladi. Respublikaning umumiy yer fondi 44797,7 mingga, barcha qishloq xo`jalik yerlari 22446,1 mingga yoki Respublika yer fondining 50,5 % ni qishloq xo`jalik turlari 17346,2 minggani, shundan sug`oriladigan yerlar maydoni 3281,1 minggani tashkil etadi. (2006). Qishloq xo`jalik maqsadlarida foydalaniladigan yerlar eng qimmatli hisoblanib, ular qishloq xo`jalik ishlab chiqarishni ta`minlash bilan birga barcha agrolandshaftlar hamda qulay tabiiy muhit yaratish jihatidan ham muhimdir. Rspublika bo`yicha qishloq xo`jalik maqsadlari uchun mo`ljallangan yerlarning tarkibi va o`zgarish jarayonida umumiy qishloq xo`jalik yer turlari maydonining kamayib borishi kuzatilmoqda.

www.arxiv.uz Yerdan foydalanishning yangi shakllari rivojlanmoqda. Bular fermer va dehqon xo`jaliklari xususiylashtirilgan chorvachilik fermalari shirkat xo`jaliklari va boshqa turdagi qishloq xo`jalik korxonalaridir. Sug`oriladigan haydalma yerlar respublika qishloq xo`jaligini va iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Sug`oriladigan yerlar mamlakat yer fondining 9,6 % ni tashkil etgan holda jami qishloq xo`jalik maxsulotlarini 98 % aynan shu yerlarda yetishtiriladi. Respublika bo`yicha lalmikor yerlar maydoni 752,7 mingga bo`lib bu yerlarda qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirish faqat yogMnlar hisobiga amalga oshiriladi. Yer fondi va yer turlari maydonlari (ming ga) 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 Yer fondining umumiy maydoni 41188, 1 44884. 8 45165. 0 46064. 7 45622. 0 45585. 0 44410. 3 44410. 3 Shujumladan sug`oriladigan yerlar 2672,6 2605.4 2692.6 2845.6 3517.7 4221.8 4277.6 4279.0 Jami qishloq xo`jalik yerlari 18028, 6 25152. 3 26733. 1 27100. 6 28175. 7 28080. 4 76734. 5 25687. 4 Ekin yerlari ulardan: 3188,5 2935.6 3035.6 3521.2 3936.4 4176.5 4056.6 4049.0 Sug`oriladigan yerlar 1844,0 1987.9 2174.8 2426.7 3041.2 3407.3 3313.6 3296.3 Lalmikor yerlar 1344,5 947.7 860.8 1094.5 895.2 769.2 760.6 752.7 Ko`p yillik daraxtzorlar, shu jumladan: 56,6 77.4 133.0 184.1 269.9 366.8 352.9 338.8 Bog`lar 25,1 36.5 65.9 93.3 113.7 160.9 169.3 166.6 Tokzorlar 19,8 25.9 38.0 49.6 93.8 124.6 101.3 99.3 Tutzorlar 11,7 14.7 27.4 38.1 54.6 71.5 68.2 64.7 Ko`chatzorlar - - - 0.6 5.2 5.1 8.1 8.2 Boshqa daraxtzorlar - 0.2 1.7 - 2.6 4.7 - - Bo`z yerlar 943,2 958.3 781.8 2518 70.3 62.1 82.8 83.9

www.arxiv.uz Pichanzorlar 438,4 327.8 197.7 121.2 117.0 112.7 112.3 101.6 Yaylovlar 1340,1 9 17953. 2 22585. 0 23022. 3 23782. 1 23362. 3 22134. 1 21114. 1 Tomorqa yerlar 209,2 108.2 123.8 178.0 202.1 451.3 649.2 679.7 Meliorativ qurilish holatidagi yerlar 99.4 67.8 103.7 82.8 78.7 O`rmonzorlar 1536,5 963.6 816.9 832.1 1060.2 1410.0 1373.1 2693.8 Qishloq xo`jaligida foydalanmaydigan yerlar 21413, 8 21560. 7 17491. 2 17854. 6 16116. 4 15539. 6 15446. 0 15148. 7 Yer fondining eng qimmatli qismi sug`oriladigan yerlardir. Har bir gektar sug`oriladigan yer undan tcTg`ri foydalanib borilganida beradigan maxsuloti jihatidan 6-7 gektar lalmi shudgorga, 50 gektar baland tog" yaylovlariga va 1000 gektar cho`l yavlovlarga teng keladi. Shu munosabat bilan sug`oriladigan yerlarning qishloq xo`jalik tasarrufida chiqib qolishiga yo`l qo`ymaslik nihoyatda muhim. Yangi yerlarni o`zlashtirish tuman va qishloq xo`jalik ishlab chiqarishga kiritib borish yo`li bilan qishloq xo`jaligini rivojlantirishni cheksiz davom ettirib bo`lmaydi, chunki qaytib dehqonchilik qilishga yaroqli yerlar cheklangandir. Yerdan yuqori unum bilan foydalanishda maqsad eng kam mehnat va mablag` sarf qilgan holda har bir gektar yer maydonida ko`proq miqdorda maxsulot olishdir. Shundan kelib chiqib kam mehnat va mablag" sarflagan holda yer maydoni birligidan olinadigan yalpi maxsulot yerdan foydalanish samaradorligining asosiy ko`rsatkich deb qabul qilingan. Maxsulot yetishtirish uning dehqonchilikdan yoki chorvachilikdan olinishiga qarab 100 gektar haydaladigan yerlarga yoki aniq eiin maydonlariga nisbatan hisob qilib aniqlanadi. Qishloq xo`jalik korxonalari faoliyatini qiyosiy baholashda rasm boMgan amaliyotdan yerlardan foydalanish darajasi ko`pchilik hollarda ishlab chiqarishning oxirgi natijalariga qarab belgilanadi. Yerdan foydalanishning yakunlovchi natural ko`rsatkichlaridan biri ekinlar hosildorligidir. Suv resurslaridan foydalanish melioratsiya va errigatsiya

www.arxiv.uz Yer fondining eng qimmatli qismi-sug`oriladigan yerlardir. Har bir gektor sug`oriladigan yer undan to`g`ri foydalanib borilganida beradigan maxsuloti jihatidan 6-7 gektar lalmi shudgorga, 50 gektar baland tog` yaylovlariga va 1000 gektar cho`l yaylovlariga teng keladi. SHu munosabat bilan sug`oriladigan yerlarning qishloq xujalik tasarrufidan chiqib qolishiga yo`l qo`ymaslik nixoyatda muhim. O`zbekiston sug`orishga yaroqli 7,0 mln. gektar yer mavjud. O`zbekiston qishloq xo`jalik ishlab chiqarishni asosi sug`oriladigan dehqonchilikdir. Suv xujaligi, qurilish, yerning meliorativ holatini yaxshilash ishlari va boshqa tadbirlar respublikada keng avj olib ketdi. Mirzacho`ldagi quriq yerlar o`zlashtirildi. Bu yerda paxta va qishloq xo`jaligining boshqa maxsulotlarini yetishtiradigan yirik tumanlar tashkil etildi. Qarshi, Jizzax, Zarafshon, Surxon – Sherobod dashtlari, Amudaryoning qo`yi oqimidagi yerlarni o`zlashtirish yuzasidan keng kulamda ishlar olib borilmoqda. O`zbekistonda ekinlarning ko`pchiligi sug`oriladigan shartli sug`oriladigan yerlarda yetishtiriladi. Demak, sug`orish bilan birga yerning zaxini qochirish, sho`rini yuvish, yaxshilab tekislash, to`g`ri almashlab ekishni joriy etish, tuproq unumini ta`minlaydigan boshqa tadbirlarni amalgam oshirish jamiyat taraqqiyotining va xalq ommasi turmush darajasini ko`tarishning muhin sharti bo`lgan. Ana shu o`tkaziladigan barcha tadbirlar kompleksi melioratsiv ya`ni o`z ichiga oladi. Xullas ilmiy nuqtai nazardan qaralganda melioratsiya deganda barcha sug`orish ishlari ham tushiniladi. Lekin amalda ayniqsa respublikamiz sharoitida irrigatsiya va melioratsiya terminlari alohida talqin etiladi: sug`orishga oid barcha ishlar irrigatsiya bilan bog`lansa yerning melioratsiya holatini yaxshilashga Oid tadbirlar melioratsiya tegishli deb belgilanadi. Xatto rasmiy hujjatlar ham “Irrigatsiya va melioratsiya ishlari” iborasini uchratamiz vaxolanki irrigatsiya melioratsiyaning muhim bir tarmog`i bo`lib hisoblanadi. Masalaning bunday hal etilish bizning fikrimizcha tarixan yuzaga kelgan va mamlakatimizning qurg`oqchil rayonlari iqtisodiyotiga ayniqsa dastlabki vaqtlarda bosh rol o`ynagan. SHunday bo`lishiga sug`orma dehqonchilikning kun

www.arxiv.uz vaqt davomida ekstensiv yo`l bilan rivojlanib kelganligi sabab bo`lsa kerak. CHunki meliorativ jixatdan noqulay bo`lgan yerlar keyingi navbatda o`zlashtirilgan bu tadbirlar uchun kam mablag` sarflangan . Shularni etiborga olib respublikamizda melioratsiya haqida gap borganda ko`proq va asosan sug`oriladigan yoki sug`orish uchun muljallangan rayonlarda suniy ravishda yaxshilashni talab etadigan boshqa ob`ektlardagi chora va tadbirlar kompleksi tushuniladi va bunga odatda yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bog`liq ishlar kiradi. Suvga tanqislik tobaro yaqqol sezilip bormoqda. Xalq xujaligi ixtiyojlari uchun zarur bulgan suv chiqarish ayniqsa yerlarni sug`rishga suv tanqisligi tez-tez takrorlanayotgan yerlarda va sanoat maishiy xujaliklardagi oqova suvlarning yaxshi tozalanmasligiga ayrim xollarda suv resurslarni ko`proq ifloslanishga olib keladi. “ Milioratsiya” lotincha suz bo`lib “ yaxshilash” degan ma`noni bildiradi. Ilmiy muqtai nazardan bu tushunchani mohiyati keng qamrovlidir u tuproq sharoitini yaxshilashga oid barcha tadbirlarni o`z ichiga oladi, ya`ni kompleks xarakterga ega. Amalda melioratsiya haqida gap borar ekan avvalo qurg`oqchil rayonlarda sug`orish zax va botqoqlarni quritish, yerlarni shurdan tozalash xullas tuproqning suv va tuz rejimini tartibga solish tushiniladi. SHurlangan botqoqli yerlar deyarli hamma sug`oriladigan rayonlarda bor. Ayniqsa, Farg`ona vodiysining hozirgi Farg`ona Viloyati, Quqon zonasida, Buxoroda, Zarafshon daryosining quyi qismida, Toshkent voxasi va Xorazmda kengroq tog` oldi qismida qirlarda esa kamroq tarqalgan. Sun`iy sug`orish orqali yerning tabiiy mavjud suv balansi buzilgan ayniqsa yer osti suvlari sathi ko`tarilgan va ularni tashqariga olib chiqib ketish tabiiy ravishda qiyinlashgan. Odatda, yer osti suvlari yuza suvida nisbatan yuqoriroq menirallashgan bo`ladi, bug`lanish oqibatida faqat tozza suv bug`lari atmosferaga chiqib ketib tuzlar esa ko`proq sirtida to`planadi. Natijada yer shurlanadi va ma`lim vaqtdan keyin agar kerakli meliorativ chora-tadbirlar qurilmasa ishdan chiqadi. Agar yer usti suvlari chuchuk bo`lsa botqoqlanish zax bosishi ro`y beradi. Shu yo`l bilan yerning meliorativ holati yomonlashadi. Bunday vaqtlarda

www.arxiv.uz qo`shimcha tadbirlar ko`rishni sharoit taqozo etadi. Bu holat o`z-o`zidan sotsial sharoitni ham yomonlashtiradi, zaxdan kasallanish begona o`tlar ayniqsa qamishzorlar tufayli bezgak chivini kasali vjudga qoladi, ichimlik suv muammosi kuchayadi, atrof muhit muhofazasi yomonlashadi. MASHINASOZLIK MAJMUASI. Mashinasozlik mamlakat iqtisodiyotining ustuvor majmuasi hisoblanadi. Chunki iqtisodiyotning hech bir tarmog`i mashinalar bilan ta`minlanmay turib rivojlana olmaydi. Hozirgi zamon mashinasini tayyorlash uchun ko`p miqdorda metall, plastmassa, bo`yoqlar, rezina , gazlama, yog`och-taxta kerak bo`ladi. Mashinasozlik yuzlab, hatto minglab detallardan tayyorlanadi. ● metallurgiya mashinasozligi ●kimyo mashinasozligi ●energetika mashinasozligi ● radioelektronika ●elektron hisoblash mashinalari ● elektrotexnika ● asbobsozlik ● stanoksozlik MASHINASOZLIK MAJMUASI TARMOQLARI ● avtomobilsozlik ● temiryo`l mashinasozligi ● samolyotsozlik ● yo`l-qurilish

www.arxiv.uz mashinasozligi ● qishloq xo`jaligi mashinasozligi ● taktorsozlik ● turli tarmoqlar uchun jihozlar ishlab chiqarish Bu qadar xilma-xil detallarni bittagina zavodda yasash noqulay va samarasizdir. Shu sababli mashinasozlikda detallar yasashga ixtisoslashish, ya`ni tayyor mahsulotning ayrim detallari va qismlarini yasashgam shuningdek, predmetlar yasashga ixtisoslashish, boshqacha aytganda, tayyor mahsulot (avtomobil, traktor, stanok ) ishlab chiqarish ustuvor bo`ladi. Binobarin, xomashyoning xilma-xilligi va mashinalar tuzilishi ayrim detallarni ishlab chiqaruvchi ko`pdan ko`p mashinasozlik zavodlarining bir-birlari bilan, shuningdek, metal, plastmassa, rezina va hokazolarni yetkazib beruvchi boshqa tarmoqlar korxonalari bilan ishlab chiqarish aloqalari bo`lishini, ya`ni kooperativlashish larini talab qiladi. Bunday aloqalarni transport tizimi takomillashgan sharoitdagina amalgam oshirish mumkin. Shu sababli qulay transport magistrallarining mavjudligi mashinasozlik tarmoqlarini joylashtirishda albatta hisobga olinadi.

www.arxiv.uz Mashinasozlik mahsuloti murakkab dastgohlardan malakali mehnat evaziga qimmatbaho mahsulot beradi. O`rta hisobda olganda mashinaning tannarxi shu mashina yasashga sarflangan xomashyo-metall tannarxidan yuzlab marta ortiq bo`ladi. Shu sababli mashinasozlikni joylashtirishda malakali ishchi va ilmiy-texnik kadrlar miqdorining yetarli bo`lishi ham hisobga olinadi. Mashinasozlikning turli tarmoqlari bir xil miqdorda metall ishlatmaydi. Agar bir dona mashinani yasash uchun ko`p metall (yoki boshqa ko`p material) kerak bo`lsa, bunday mashinasozlikni ko`p metall yoki ko`p material talab qiluvchi mashinasozlik deyiladi. Masalan, kon va metallurgiya asbob-uskunalari, temiryo`l vagonlari ishlab chiqarish bunga misol bo`ladi. Shu sababli mashinasozlik korxonalarini joylashtirishda iste`molchining yaqinligi va metallurgiya bazasi ham hisobga olinadi. Shunday qilib, sarf qilinadigan material va malakali mehnat miqdori, shuningdek, xomashyo hamda tayyor mashinalarni tashish sharoiti mashinasozlik zavodlarini transport magistrallari, malakali kadrlar, iste`molchilar va yirik metallurgiya korxonalari mavjud yerlarda joylashtirish tamoyillarini belgilab beradi. Mashinasozlik majmuasi- iqtisodiyotning barcha sohalari uchun mashina va asboblar ishlab chiqaruvchi, aholini televizor, muzlatkich singari iste`mol buyumlari bilan ta`minlovchi sanoat tarmoqlari uyg`unligidir. Mashinasozlik – sanoati 1913-yillarda sanoat mahsuloti 1% tashkil etgan bo`lgan bo`lsa temir yo`l mashinalar ta`lim uskunalarni ta`mirlash sanoati hissasiga to`g`ri keladi. Sanoat davrida juda tez rivojlana boshlanadi. M-n: 1940-1975 yillar orasida O`zbekiston sanoat yalpi sanoati mahsuldorligi 13 marta oshgan bo`lsa mashina sanoatida 587 marta oshdi. O`zbekiston mashinasozligi datslabki yirik korxonalari TTZ, Ekskavator ta`mirlash zavodi, Samarqand Qishloq Xo`jaligi Mashinalarini Ta`mirlash zavodi, Andijon Kommunal zavodi bor edi.

www.arxiv.uz Urush vaqtida Aviatsiya zavodi, Korborum zavodi, Podyomnik va Obrazev zavodi, Krasnooksa zavodi ko`chirilib keltirilgan O`zbekistonga. O`zbekiston mashinasozlikligining xalqaro miqyosidagi o`rni paxtachilik majmui bilan bog`liq va unga xizmat qiluvchi tarmoqlar belgilaydi. Respublika mashinasozligi 45% paxtachilik majmui bilan bog`liqdir. Paxtachilik majmui bilan bog`liq mashinasozlik tarmog`i ham 3 guruhga bo`linadi. 1. Paxtachilik majmui mexanizatsiyalashgan usulda xizmat qiladigan mashina va uskunalar ishlab chiqarish. 2. Irrigatsiya miliratsiya mashina tarmog`i. 3. Paxtani qayta ishlash nilan bog`liq mashinasozlik tarmoqlari (to`qimachilik, paxta tozalash sanoati, yengil oziq-ovqat sanoati unsur uskunalar ishlab chiqarish). KIMYO SANOATI Kimyo sanoatining shakllanishi 1932-yili Sho`rsuv oltingugurt koni ishga tushirilishi bilan boshlandi. Uning mahsuloti ko`proq mashinasozlik (plastmassa, oyna), to`qimachilik sanoati (tola, bo`yoqlar), qishloq xo`jaligi (o`g`itlar, zaharli ximikatlar), transport (motor yoqilg`isi, surtish moyi, sintetik kauchuk), qurilish (yopishqoq plyonka, oyna, plastik) kabilarda ishlatiladi. Kimyo sanoati tarkibida mineral o`g`itlar ishlab chiqarish salmoqli o`rin egallaydi. Shuningdek, qishloq xo`jalik zararkunandalariga qarshi defoliantlar ham ishlab chiqariladi. U ko`plab tarmoqlarni xomashyo va materiallar bilan ta`mirlar ekan, o`z navbatida boshqa tarmoqlardan energiya, jihozlar va transport vositalarini oladi. Kimyo sanoati gaz hamda paxta sanoati xomashyosini va rangli metallurgiya chiqindilarini qayta ishlaydi. Demak, kimyo sanoati tarmoqlararo ikki tomonlama aloqadorlikda bo`lib, ko`plab tarmoqlarning rivojlanishi va hududiy joylashishiga ta`sir ko`rsatadi. Kimyo sanoati sifat jihatdan tabiiy mahsulotlardan ustun turuvchi sun`iy materiallar yaratadi.bunday materiallar tufayli kishilar mehnati ham , qishloq xo`jaligi xomashyosi ham tejaladi. Masalan, kapron ishlab chiqarish uchun tabiiy

www.arxiv.uz ipak tayyorlashga qaraganda 20 barobar kam mehnat sarf qilinadi. Shuningdek, kimyo sanoati tufayli ishlab chiqarishni kombinatlashtirish istiqbollari yaraldi. Chunonchi, ko`mir, neft, gaz singari yoqilg`i xomashyolaridan energiya hosil qilishda ham, kimyo mahsulotlari (benzin, parafin) olishda ham foydalanilishi energetika- kimyo kombinatlari qurishga olib keldi. Kimyo sanoatining xomashyo bazasi boy va xilma-xil. U turli foydali qazilmalardan, ishlab chiqarish chiqindilaridan yog`och, suv, hatto havodan foydalanadi. Turli xil xomashyolardan foydalanish imkoniyatining cheksizligi kimyo sanoati korxonalarini hamma joyda qurishga imkon beradi. Biroq kimyo korxonalari energiya va suvni ko`p ishlatishi, ayniqsa, tabiatga jiddiy salbiy ta`sir ko`rsatishi sababidan ularni hamma joyda ham qurish maqbul bo`lavermaydi. Kimyo sanoatining yirik korxonasi – Chirchiq elektrkimyo kombinati 1940- yilda ishga tushgan. Chirchiq elektrkimyo kombinati dastlab havo tarkibidagi azotdan elektr energiyasi vositasida azotli o`g`it ishlab chiqargan. Buxoro viloyatida topilgan tabiiy gaz quvur orqali Chirchiqqa keltirilgach, kombinat gazdan xomashyo o`rnida foydalanadigan bo`ldi. Bu mahsulot ishlab chiqarishning keskin ko`payishi va tannarxning arzonlashishiga olib keldi. Kombinatda azotli o`g`itdan tashqari, magniy xlorit (g`o`za bargini to`kishda qo`llaniladigan kimyoviy modda) hamda plastmassa va sintetik tola olish uchun organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. Tabiiy gazdan azotli o`g`it va kimyoviy tola ishlab chiqaradigan zavodlar Farg`ona va Navoiy shaharlarida ham barpo etildi. 1946-yilda Qo`qonda, 1957-yilda Samarqandda superfosfat zavodi ishga tushdi. 1998-yilda Qizilqum fosforit kombinati ishga tushirildi. Unda 2,7 million tonna fosforit konsentrati olinadi. Mamlakatimiz osh tuzi konlariga ham boy. Xo`jayikon, Borsakelmas, Boybichakon va Oqqal`a kabi konlarda 90 milliard tonna xomashyo bor. Olmaliqda yuqori sifatli ammofos ishlab chiqaruvchi zavod barpo etildi. Toshkentda Sovplastital, Angrenda rezina ishlab chiqaradigan kimyo korxonalari mavjud. O`zbekistonda tabiiy gazdan yoqilgiI o`rnida ham, xomashyo o`rnida ham foydalanish samaralidir. Tabiiy gazdan kimyoviy tola ishlab chiqarish, Rossiya Federatsiyasidan 40-50 foiz arzonga tushadi. Gazli, Muborak, Uchqir, Odamtosh,

www.arxiv.uz Sho`rtan kabi tabir gaz konlaridan olinayotgan gaz yuqori kondensatligi bilan ajralib turadi. Gaz kondensati organic sintezning asosidir. Uning har tonnasidan 50 kg sun`iy kauchuk, 150 kg plastic massa, 150 kg sun`iy tola, 100 kg erituvchi modda, 400 kg motor yoqilg`isi olish mumkin. Muborakda tabiiy gaz tarkibida oltingugurtni ajratib oladigan zavod qurildi. Rangli metallurgiya korxonalari chiqindisidan sulfat kislota olinadi. Popdagi rezina zavodida kalish, rezina quvurlar hamda mashina va mexanizmlar uchun turli xil rezina qismlar ishlab chiqarilmoqda. Jizzaxdagi zavodda esa politelin plyonkalar hamda plastmassa quvurlar tayyorlanadi. Qazib olinayotgan oltingugurt kolchedani, marganes, bariy, talk, ohaktosh singari minerallar kimyo sanoatining turli tarmoqlari ehtiyojini qondirmoqda. Lok- bo`yoq sanoati , sun`iy tola va to`qimalar (Farg`onada), sun`iy charm va sun`iy jun ishlab chiqaradigan zavodlar quvvati oshirildi. Gidroliz korxonalari o`tgan asrning 50-yillarida qurila boshladi. Farg`ona furon birikmalari, Yangiyo`l biokimyo, Andijon gidroliz zavodlarida asosiy xomashyo- chigit shulxasi, sholi qobig`idan texnik etil spirit, furfurol, ozuqa achitqilari (xamirturush) kabi mahsulotlar ishlab chiqarilgan. 90-yillar boshidan bu zavodlarda g`alladan etil spirti ishlab chiqarila boshlandi. Natijada oziq-ovqat, tibbiyot, atir-upa va boshqa sanoat tarmoqlariga zarur spirtni chetdan keltirishga barham berildi. Kuzgi bug`doy asosan Shimoliy Kavkaz, Ukraina, Moldaviya, Qora tuproqli markaz, Belorusiya va Boltiqbo`yi respublikalarida ekiladi. Qisman u O`rta Osiyo va Zavkazkaz`e respublikalarida ham ekiladi. Kuzgi bug`doyning urug`I harorat +1, +2 darajada bo`lganda unib chiqa boshlaydi va uning maysalari paydo bo`lishi uchun 12- 15 daraja issiq bo`lishi kerak. Sug`oriladigan zonada kuzgi bug`doyning erta kuzda ekilgan urug`i 7-10 kunda, kech kuz ekilgan urug`i esa 20-40 kunda ko`karib chiqadi. Ob-havo qulay kelgan yillari kuzgi bug`doy tez yetiladi. Kuzgi bug`doyning sertup bo`lishiga va uning hosildorligiga tuproqning namligi, donadorligi, oziq moddalarga boy bo`lishi sababchidir. Kuzgi bug`doyning gullash davri 3-5 kun, donning hosil bo`lishi, uning tulishishi va pishib yetishishi bug`doy naviga qarab o`rtacha 30 kun davom etadi. Kuzgi bug`doy gurgirab usayotgan, naygacha o`raladigan va boshoq chiqariladigan

www.arxiv.uz davrlarida ko`p namlik talab qiladi. O`zbekistonda ham kuzgi bug`doy yetishtirishga alohida ahamiyat beriladi. Bizda kuzgi bug`doyning mahalliy olimlar tomonidan ko`pgina serhosil navlari yaratilgan. Respublikamizda kuzgi bug`doyning yumshoq navlari ekiladi. Bu navlar O`rta Osiyo bahorgi bug`doylarning ekalogik gruppasiga kiradi va bo`yining uncha balant bo`lmasligi, barglarining kamligi, boshoqlaridagi donlarning siyrakligi, qiyin yanchilishi bilan xarakterlanadi. O`zbekistonda issiq iqlimga chidamli, serhosil, tezpishar Qizil sharq (eritrospermum-26783), Surxak-5688, Krasnaya zvezda (grekum-8702), Bezostaya-1, Qizil bug`doy va boshqa kuzgi bug`doy navlari ekiladi. DON YETISHTIRISH VA KUZGI EKINLAR Donchilik qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning eng muhim sohalaridan biridir. Dala ekinlari ulushida donchilik ulushi juda katta. Jahon mamlakatlarida donli ekinlardan ko`p tarqalgani bug`doy, sholi, makkajo`xori, arpa, Jo`xori, tariq, suli, javdardir. Dili ekinlarning halq xo`jaligida ahamiyati juda katta. U oziq-ovqat sanoatida va chorva mollari uchun ozuqa tayyorlashda hal qiluvchi rol o`ynaydi. Donli ekinlardan bug`doy bilan sholini aholi ko`p iste`mol qiladi. Donli simliklar o`zida inson organizmi uchun zarur bo`lgan oqsilmoddasiva uglevodni ko`p saqlaydi. Masalan, agar bug`doy o`simligining kimyoviy tarkibi 100 desak, shundan 13,6% ni suv, 16,8% ni oqsil moddasi, 63,8% niuglevod, 2 %ni yog` va boshqalar tashkil qiladi. Shuningdek donli o`simliklarning tarkibida fermentlar va komileks B vitaminlari (B 1 , B 2 , B 6 ), PP va provitamin A bor. Don va don mahsulotlari non tayyorlashda, makaron ishlab chiqarishda, konditerlik mollari tayyorlashda, ozuqa konsentratlari, konserva tayyorlashda, shuningdek, pivo, spirt, kraxmal tayyorlashda, to`qimachilik va sanoatning boshqa sohalarida keng qo`llaniladi. Donning davlat oziq-ovqat zahirasi eksport predmeti sifatida ham ahamiyati katta. G`alla o`simliklarning turlari dunyoning turli xil mamlakatlarida yaratilgan. Bug`doyning ko`pgina navlari dastlab Zakavkaz`da yaratilgan va rayonlashtirilgan. Yumshoq bug`doy dastlab Eronda, Zakavkazeda, O`rta Osiyoda tarqalgan. Javdarning vatani Kavkaz va O`rta Osiyo, makkajo`xoriniki Amerika, sholiniki Italiya, Jo`xoriniki Afrikadir. Mamlakatimizda agritexnika

www.arxiv.uz ta`limining ilg`or usullarini qo`llash bilan g`alla o`simliklaridan yuqori hosil olinmoqda. Yerni vaqtida haydash, o`simlik navlari muayyan sharoitga maqbul rayonlashtirish, o`simlikka o`g`it, suv ishlov berishning optimal variantlaridan foydalanish samara bermoqda. Bahorgi ekinlar. Bahorikor donchilik dunyo dehqonchiligida salmoqli urin tutadi. Unga bahori bug`doy, bahorgi arpa, bahori suli kiradi. Yuqorida qayd qilinganidek, bu ekinlarning kuzgi ekiladigan navlari ham bor. Shuningdek , bahori donli ekinlarga grechixa, tariq, javdar, makkajo`xori, jo`xori, sholi: don-dukkakli ekinlardan nuxat yasmiq, nut, loviya, soya: bahori moyli ekinlarga kungaboqar, maxsor, soya, kunjut, kanakunjut, kuknori: bahori lub tolali ekinlarga zig`ir, kanop, paxta va boshqalar kiradi. Bahorgi bug`doy. Bahorgi bug`doy dunyo dehqonchiligida juda keng tarqalgan qimmatbaho donli ekindir. U shimoliy qutb doirasidan tortib, toki Afrika va Amerikaning eng janubiy chegaralarigacha yetishtiriladi. Bahorgi bug`doy O`zbekistonning Samarqand, Toshkent, Sirdaryo, Buxoro va Surxondaryo tumanlarining tog` bilan tutash zonalarida-to`lqinsimon past- balandliklarda, lalmikor yerlarga ekiladi. Bahori bug`doyning buyi past, boshog`i va doni maydaroq bo`lib, ancha sekin to`planadi va o`rtacha hisobda 1,2-1,5 boshoqlaydigan poya hosil qiladi. Uning ildizi kam rivojlangan bo`ladi va shuning uchun unumdor tuproqqa talabchan . Erta ekiladigan bahori bug`doy (fevral-mart) 15-20 kun ichida 1-2 darajada issiqlikda unib chiqadi. Uning maysalari 15-20 darajada issiqda yaxshi rivojlanadi. Bahori bug`doy kuzgiga qaraganda kech pishadi va shuning uchun qurg`oqchilikka duch keladi. Natijada hosil kamayadi va don puch bo`lib qolishi mumkin. Bahori bug`doyning yarovizatsiya davri 3-5 kundan 15-18 kungacha davom etadi. U namga talabchandir. Bahori bug`doy uchun tuproqning optimal namligi dala nam sig`imining 70-75% gat eng bo`lish kerak. Bug`doy doni tulishayotganda havo keskin kamayib ketadi. Shuning uchun ham bahori bug`doy yetishtirish agrotexnikasi birinchi navbatda tuproqda namni saqlashga qaratilgan bo`ladi.

www.arxiv.uz Bahori arpa. Bahori arpa yem-xashak, oziq-ovqat va texnika maqsadlarida ishlatiladi. Arpa donidan un, yorma qilinadi. U pivo va spirt tayyorlash uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Bahori arpadan vegetasiya davrininng qisqaligi (uning vegetasiya davri 80-100 kunni tashkil qiladi) uchun nisbatan sovuq iqlimli shimoliy rayonlarda ham mul hosil olish mumkin. Bahori arpaning aksariyat qismi Ukrainada, qora tuproqli zonada, Shimoliy Kavkazda, Belorusiya va Litva respublikada joylashadi. Ilg`or xo`jaliklarda arpa hosildorligi gektariga 60-70 setnerni tashkil qiladi. Chorva mollari uchun yem-xashak tayyorlash maqsadida ekiladigan bahori arpa ko`pincha bedaga qo`shib sepiladi va beda bilan birga yig`ishtirib olinadi. Bahori arpa janubiy rayonlarida erta bahorda ekiladi va tez hosili yig`ishtirib olingan yerlarga makkajo`xori, oq Jo`xori va boshqa ozuqabop ekinlar ekiladi. Bahori arpaning ildiz sistemasi boshqa donli ekinlarnikiga nisbatan yaxshi rivojlanmaydi. Biroq u namni kam talab qiladi yuqori temperaturaga chidamli. Bahori arpaning bo`yi past bo`lib, yaxshi tuplanadi. Urug`i bir-ikki darajada issiqqa unadi, maysalar esa 15-20 darajada issiqda unadi, maysalar esa 15-20 darajada issiqlikda normal usadi. Maysalari bahori sovuqlarga chidamlidir. Bahori arpaning hosildorligini oshirishga qaratilgan agrotexnika tadbirlari bahori bug`doynikiga o`xshashdir . bahori arpaning unumli arpa va nuais 27 navlari Toshkent , Samarqand, Sirdaryo tumanlaridagi bahorikor yerlarga keng rayonlashtirilgan. Kuzgi ekinlar. Kuzgi ekinlar odatda kuzda ekiladi va hosili kelgusi yili yig`ishtirib olinadi. Kuzda ekiladigan ekinlar bir yillik bo`lib yaxshi hosil beradi. Kuzda ekinlarning bahorgi ekinlardan asosiy farqi yarovatsiyasida. Kuzgi don ekish o`simliklarning nisbatan past temperaturada uzoq vaqt yarovatsiya holatini kechirish uchun ekiladi. Kuzgi don urug`ini bahorda ekish yaxshi samara bermaydi, chunki urug` uzoq yarovatsiya bosqichini boshidan kechirolmay qoladi, juda katta ildiz sistemasini hosil qiladi va tuproq tagi vegetatsiya jarayoni kechiriladi, barg hosil bo`ladi, hosil kurtagi kam biroq urug` beradigan qismi yaratilmaydi ekin hosil bermaydi. Kuzgi ekinlar ekilgandan keyin ancha sovuq temperaturada uzoq vaqt (30- 70 kun) yarovatsiya davrini kechiradi. Qishki harorat ko`tarilib ketgan taqdirda

www.arxiv.uz yarovatsiya sekinlashadi va o`simlikning unib chiqishi 100 kunga cho`ziladi, shuni ham aytish mumkin kerakki, shimoliy rayonlarning ko`plarida tuproqning muzlashi kuzgi don urug`iga salbiy ta`sir qiladi va u unib chiqmaydi. Kuzgi ekinlarning o`ziga xos agrotexnik ahamiyati ham bor. Kuzgi ekinlar erta bahorda ko`pgina begona o`tlardan ham oldin unib chiqadi va bahorgi ekinlarga nizbatan kami bilan 10-15 kun erta pishadi. Kuzgi o`simlikda begona o`tlar kam bo`ladi va u bahorgi ekindan oldin yig`ishtirib olinadi natijada urim-yig`im paytida (kuzgi va bahorgi donni birga urish) qiiynchiligi bo`lmaydi, ekinzor urnidan ikkinchi hosil uchun foydalanish imkoniyati tug`iladi. Kuzgi ekiladigan ekinlar ichida kuzgi bug`doy, kuzgi javdar va kuzgi arpaning ulushi katta. Dala ekinlari ichida bug`doyning ahamiyati alohidadir. Bug`doyning qimmatli oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan ekin. Bug`doy yetishtirishda bu boisdan ham dunyo dehqonchiligida katta urin berilgan. Dunyoda kuzgi va bahorgi bug`doyning maydoni 230 million gektarni tashkil qiladi. Bug`doy tarkibida inson organizmi uchun zarur bo`lgan ko`pgina foydali moddalar mavjud bo`lib, uning donidan un va non, makaron, turli xil konditer mahsulotlari tayyorlanadi. Bug`doy tarkibida oqsil ko`p bo`lishiga iqlim sharoitiga, tuproqning strukturasi va mineral o`g`it katta ta`sir ko`rsatadi. Bug`doy donning chiqindisi va bug`doy somoni chorva mollari uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi. Shuningdek uning somonidan qog`oz, shlyapa va korzinkalar tayyorlanadi. Dunyoda bug`doyni 22 turi mavjud shundan O`zbekistonda ko`p tarqalgan turi yumshoq bug`doy va qattiq bug`doydir. Har ikki bug`doy turining mamlakatimiz dehqonchiligida qator serhosil navlari yaratilgan va keng rayonlashtirilgan. Kuzgi bug`doy. O`zbekiston qishloq xo`jalik ishlab chiqarishda kuzgi bug`doy yetishtirishga katta e`tibor beriladi. Kuzgi bug`doy asosan Shimoliy Kavkaz, Ukraina, Moldaviya, Qora tuproqli markaz, Belorusiya va Boltiqbo`yi respublikalarida ekiladi. Paxta ishlab chiqarish majmuasi respublikamizda dehqonchilik sanoat majmuining asosiy tarmog`i bo`lib, mamlakat xalq xo`jaligining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirishda va tarmoqlar o`rtasidagi munosabatlarni mustahkamlashda

www.arxiv.uz alohida urin egallaydi. Paxta xom ashyosi hamda undan olinadigan birlamchi va tayyor mahsulotlar nafaqat mamlakatimiz ichki bozorini tuldirishda, balki ularni eksport qilish asosida respublika byudjetini chet el valyutalari bilan tuldirishda asosiy manba bo`lib hisoblanadi. Bugungi kunda O`zbekiston paxta ishlab chiqarish bo`yicha Xitoy (27,3%), AQSH (18,4%), Pokiston (10,6%) va Hindiston (9,7%) dan 5 urinda turadi. Jahon bo`yicha ishlab chiqariladigan tolaning 7,3 foizi yoki 1,3 million tonnasi bizning respublikada yetishtiriladi. Paxta eksporti bo`yicha O`zbekiston AQSH dan keyingi ikkinchi urinni egallaydi va jahon paxta eksportining qariyib choragi (24%) respublikamiz zimmasiga to`g`ri keladi. Paxta texnika ekinlari ichida eng qimmatli hisoblanadi. U asosan tolasi uchun o`stiriladi. Paxta tolasi juda keng miqyosida va turli xil maqsadlar uchun ishlatiladi. Paxta tolasining o`ziga xos xususiyati boshqa tabiiy va sun`iy tolalarda uchramaydi. Paxta tolasidan xilma-xi gazlamalar, ip, arqon, baliq ovlaydigan tur, tasma, transportyor lentlari rezina shlanga, hamda balonlar uchun maxsus to`qimalar va boshqalar tayyorlanadi. Jumladan, bir tonna paxtada 340-350 kg tola, 50-60 kg momiq va 600 kg chigit olinadi. Bir tonna chigitdan esa 170 kg moy, 400 kg kunjara, 50-60 kg momiq, 60 kg o`simlik oqsili, 300 kg sheluxa olinadi. Bundan tashqari undan margarine, kir sovun va atir sovunlar, alif moyi tayyorlashda foydalaniladi. Hozirgi vaqtda chigit tarkibidagi moy ximiyaviy usulda to`liq ajratib olinmoqda. Bu esa chigitdan chiqadigan moy miqdorini oshirish imkonini bermoqda. O`zbekistonda har yili taxminan 500 ming tonna paxta moyi tayyorlanmoqda. Ma`lumki, chigit mag`zi tarkibida gossinol degan zaharli modda bo`lib, buni yog` zavodlarida ajratib olinadi. Bundan ko`pchilik sanoatda shuningdek kimyo sanoatida polimerlar tayyorlashda, meditsinada dorivorlar ishlab chiqishda qo`llaniladi. Chigitning moyi olingandan keyin qolgan mahsulot-kunjara hisoblanadi. Kunjara asosan chorva mollarining ba`zi turlari uchun tuyimli oziq sifatida ishlatiladi. Sheluxa deb ataladigan chigitning tashqi pustidan sanoatda texnik spirt, lok, urov qog`ozlari, karton va boshqalar olinadi. Chigit sirtidan ajratib olingan tuk-momiq paxta deb aytiladi. Undan issiq kiyimlar, kurpa-tushak tayyorlashdi, mebel sanoatida, meditsinada, sun`iy ipak, sun`iy teri, fotonlyonka, kino lentasi, sun`iy oyna, linolsum,

www.arxiv.uz plastmassa, qog`oz, portlovchi modda va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. G`o`zapoyadan xo`jalikda, odatda, o`tin sifatida foydalaniladi. Ba`zi xo`jaliklarda uni urib olib maydalaniladi va chorva mollari boqish uchun sershira yoki to`yimli konsentrat ovqatlar bilan aralashtirib beriladi. G`o`zasi vilt bilan kasallanmagan maydonlarda maxsus g`o`zapoya maydalagich moslamalar bilan dalaning o`zidan maydalab tashlanadi va so`ng yer xaydaladi. G`o`zaning kelib chiqishi. G`o`zaning yer yuzidagi barcha tur va xillari “Gossipium” avlodiga mansub. G`o`za tropic, ya`ni yilning eng sovuq oylarida ham havo harorati Q18 darajadan past bo`lmaydigan mintaqadan kelib chiqqan. G`o`za issiqsevar o`simliklar gruppasiga kiradi. Agar bir yillik g`o`zani kuzda sovuq urmasa, u bir necha yil yashashi mumkin. Ma`lumki, u o`z vatanida ko`p yillik daraxtsimon o`simlik. Lekin yovvoyi g`o`zalarning hosili kam va tola sifatida past bo`ladi. Yangi g`o`za navi yetishtiruvchi seleksionerlar yovvoyi g`o`zaning ba`zi qimmatli xususiyatlaridan foydalanadilar. Ko`p yillik yovvoyi g`o`zalarning bo`yi 5-7 m, ba`zan 10-20 m ham bo`ladi. Bir yillik madaniy butasimon navlarniki esa 30-40 sm dan 2 m gacha bo`ladi. Olimlarning tekshirishicha, g`o`za avlodi bundan taxminan 70-100 million yildan avval, ya`ni bo`r davrining ikkinchi yarmida, ba`zi tekshirishlarga qaraganda, hatto bur davridan ilgari vujudga kelgan. Ma`lumki, yer yuzi ilgari yaxlit bitta materikdan iborat bo`lib, keyinchalik geologic o`zgarishlar natijasida kontinentlarga bo`lingan. Bularning har birini iqlim sharoitlari bir-biridan tafovut qilgan. G`o`za o`simligi ham mana shu iqlim sharoitlar ta`sirida o`zgargan. Shunday qilib, g`o`zaning bir-biridan 3 ta katta geografik gruppalar-Avstraliya, Osiyo, Afrika va Amerika da paydo bo`lgan. Ilmiy ma`lumotlarga qaraganda, yer yuzida g`o`zaning 37 turi bo`lib, shundan 4 tasi madaniy hisoblanadi. Ekin maydonning kattaligi jihatidan birinchi o`rinda G. girzutum (Gossipium hirsutum) turadi. Uning tabiiy holda tarqalgan yeri Markaziy Amerikadagi Meksika davlati bo`lgani uchun Meksika g`o`zasi deb ataladi. Bizda bu turning tabiatiga birmuncha o`zgartirishlar kiritilgan va u o`rta tolali g`o`za deyiladi. Bu turning hosildorligi boshqalarnikidan ustun turadi, ammo tola sifati jihatidan birmuncha pastroq. Shunga qaramay g`o`za 5 ta qit`ada

www.arxiv.uz ham yetishtirib kelinmoqda. Ekin maydoning kattaligi jihatidan ikkinchi o`rinda G. arboretum (Gossipium arboreum) turadi. Uning asl vatani Xindi Xitoy g`o`zasi deb aytiladi. Ekin maydonining kattaligi jihatidan uchinchi G.barbasdande turadi. Tabiy holda Janubiy Amerika qit`asining Peru davlatida yetishtirilganligi uchun Peru g`o`zasi deyiladi. Nihoyat 4 chi o`rinda G.Gerbaseum (Gossipium herbaceum) turadi. Bu tur tabiiy holda Osiyo Janubi va janubiy-sharqiy va Afrika da tarqalganligi uchun Afrika Osiyo g`o`zasi yoki bizda jaydari g`o`za deb yuritiladi. Bu turning navlari, asosan, Osiyo qit`asidagi ba`zi mamlakatlarida yetishtirib kelinmoqda. Paxtachilikda almashib ekish alohida ahamiyat kasb etadi. O`zbekistonda paxta ishlab chiqarish majmuasi agrosanoat iregrasiyasining muhim tarkibiy qismi bo`lib respublika iqtisodiyotida asosiy o`rin egallaydi. Qisqa tarixiy davr ichida respublikada paxta yetishtirish va u bilan bog`liq bo`lgan xalq xo`jaligini boshqa tarmoqlari rivojlandi. Paxtachilik texnalogik intizomning buzilishi hamda agronomik tadbirlarning o`z vaqtida va sifatli bajarmaslik salbiy ekalogik oqibatlarga olib kelmoqda. Tuproqqa ishlov berishni sifatsiz o`tkazish haddan tashqari mineral o`g`itlar solish zararkunandalarga qarshi zaharli moddalarni ko`plab qo`llash zarur.

O'xshashlar

Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish

Qoraqalpog'iston Respublikasi yer resurslari sifatiga ta'sir etuvchi asosiy omillar

Yer qishloq xo’jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi, predmeti

Yer sayyorasi. Yer geosferalari

Mehnat resurslari va ularning tarkibi