Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish - Geografiya - Referatlar

Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2748.603515625 KB

Ko'chirib olish

Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish Reja: 1. Ekologik turizmning maqsadi va vazifalari 2. Ekologik turizmning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o‘rni 3. Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari 4. O‘zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari

Ekologik turizmning maqsadi va vazifalari Ekologik turizm o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab jahon turizmi industriyasiga asta-sekin kira boshladi. Butunjahon turizm tashkilotining ma’lumotlari bo‘yicha keyingi besh yilda yekologik turizmda turistlar oqimi tobora ko‘payib borayotganligi haqida hisob – kitob natijalari keltirilgan. Ushbu turizm yo‘nalishida janubiy Yevropa, Janubiy – sharqiy Osiyo, kichik Osiyo, Xitoy va Afrika qit’asidagi davlatlar oldingi o‘rinlarda borishmoqda. Albatta, qayd qilingan geografik tabiiy manzillar betakror tabiat mintaqalar bo‘lib, doimiy bahor va yoz iqlimiga yega bo‘lgan davlatlarning tabiatdagi biologik xilma-xillik resurslari, sharoitlari bu mintaqalarda yil davomida turistlar oqimining ko‘payishini ta’minlaydi, imkoniyatlar yaratadi. Hozirgi kunga kelib jahonda yekologik turizm jadal suratlar bilan rivojlanib borayotgan turizm sohalaridan biriga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlagandek «Go‘zal geografik va tabiiy sharoitlar Respublikamiz hududida yekologik turizmni rivojlantirish uchun g‘oyat qulaydir. Bu borada mamlakatning tog‘li hududlarida joylashgan, zamonaviy jihozlangan sayyohlik majmualarida qishki va noyob sayyohlik dasturlari tashkil yetilgan. Sayyohlikning yangi yo‘nalishi- yirik qo‘riqxonalar va bog‘lar xududida tashkil yetilgan tabiatshunoslik turizmi rivojlanmoqda» 1 . Darhaqiqat, O‘zbekistonda yekologik turizm rivojlanib borishining yana bir sababi turist o‘zi qiziqgan tabiat va uning tabiiy sharoiti, biologik resurslari bilan tanishibgina qolmasdan, bu tabiat bag‘rida dam oladi, tabiat go‘zalligini chuqur his qiladi. Uning resurslarini avaylash xohish-istagi paydo bo‘ladi. Respublikamizning yekologik turizm salohiyatini hisobga olganimizda yekologik turizmni rivojlantirishning asosiy resurslari – 4 faslli tabiat mavsumlari, o‘zining yekologik tizimlariga yega bo‘lgan 5 ta tabiiy landshaft bio-xilma-xilliklarida yendemik (faqat O‘zbekiston tabiatida) turlarning mavjudligidan iborat. O‘zbekistonning yekologik turizmdagi resurslar salohiyatiga alohida 1 Ekologicheskiy vestnik. J. Toshkent, № 6, 2007.

to‘xtalganimizda, quyidagi yekoturizm manbalarini keltirish, tavsiflash masalaga ravshanlik kiritadi. O‘zbekiston 3,8 mln. gektarga yega bo‘lgan ovchilik – baliqchilik yer maydonlariga yega, ulardan 1 mln. gektarini suv fondi tashkil yetadi. Respublikamiz faunasi 97 turdagi o‘txo‘r hayvonlar, 424 turdagi qushlar, 58 turdagi sudralib yuruvchilar va 83 tur baliqlarga yega. Bulardan, O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobiga» o‘txo‘r hayvonlarning 24 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 10 turi, baliqlarning 18 turi va 78 turdagi umurtqasizlar kiritilgan. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Botanika instituti ma’lumotlari bo‘yicha, O‘zbekistonda hozirgi kunda 4148 tur o‘simliklar mavjud. Shulardan, 3000 turlari oliy, yovvoyi o‘suvchi o‘simliklar, ulardan 9 foizi yendemiklardan iborat. O‘zbekiston hududining muhofaza yetilayotgan tabiiy hududlar tarkibida 2164 km 2 ni tashkil qilgan 10 ta davlat qo‘riqxonasi, 6061 km 2 ni tashkil yetgan 2 ta milliy bog‘ va noyob turlarga kiruvchi hayvonlarni ko‘paytirish respublika markaziy – «Jayron» yekomarkazi, 12186 km 2 maydonni tashkil yetgan 17 ta davlat buyurtmaxonalari mavjud. Keltirilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha qilib qayd qilish mumkinki, O‘zbekiston Markaziy Osiyoning o‘rtasida, yekologik turizmning rivojlanishi uchun qulay transport, geografik hududlarida joylashgan. Yekspertlarning ma’lumotiga qaraganda yekoturizm sayyohlik bozorining 10-20 %ini qamrab olgan, o‘sish sur’ati yesa umumiy turizm industriyasining o‘sish sur’atidan 2 – 3 marotaba oshib ketdi. Shuning uchun ham bugungi kunda yekologik turizmni rivojlantirish asoslarini va yekologik resurs maskanlariga turistik marshrutlar tuzishning uslubiy asoslarini ishlab chiqish zarur bo‘lmoqda. O‘zbekistonlik yekolog olimlarning fikricha, – yekoturizm ma’rifiy- ma’naviy tushunchalar ostida yekoturistlarning yekzotik tabiiy hududlarga,

ularning hayvonot va o‘simliklar dunyosiga, tabiiy hududlarning tarixiy yodgorliklariga, arxeologik topilmalariga, geologiyasiga, paleontalogiya qoldiqlariga sayohatlari kabi tabiat bilan bog‘liq majmualar kiradi. Yekoturizmning maqsadi – hozirgi va kelajak avlodlarning yekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo‘nalishda oqilona foydalanishdir. Yekoturizmning maqsadini amalga oshirish uchun «O‘zbekistonda yekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi» da keltirilgan rejaviy dasturni keltirish kifoya qiladi. Bu konsepsiyada respublikamizda yekologik turizmni rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish muhimligi alohida qayd qilingan:  ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlarni ishlab chiqish va ularning huquqiy mexanizmini yaratish;  ekoturistik fan, ta’lim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish;  aholining yekologik ongi va madaniyatini yekoturizm orqali o‘stirish;  ekoturizm yo‘nalishidagi ta’lim va tarbiyani yo‘lga qo‘yish;  ekoturizm bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash;  ekoturistik ob’ektlarni har tomonlama baholash va ularning kadastrini olib borish;  ekoturizm monitoringi va istiqbolini olib borishni yo‘lga qo‘yish;  milliy davlat hududlarini yekoturizm bo‘yicha rayonlashtirish;  davlatlarning va xalqaro jamiyatning yekoturizmga oid taktik reja va strategik dasturlar va tadbirlarini ishlab chiqish;  biologik xilma-xillikni saqlash. Qayd qilingan vazifalarni bajarishda quyidagi ekoturistik tamoyillarni ya’ni yekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga solishga yo‘naltirilgan qoidalarga qattiq, ma’suliyat bilan rioya qilish talab qilinadi:  ekoturizmda tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish masalalarining ustivorligi;  ekoturizmning tarixiy, madaniy va boshqa turizm turlari bilan bog‘langanligi;

 turizm va servis sohasi yo‘nalishidagi barcha ta’lim muassasalarida ekoturistik o‘quv kiritilishining maqsadga muvofiqligi;  mahalliy aholining yekologik ongi va madaniyatini o‘stirishda yekoturizmni jalb qilish zaruriyati;  tabiatdan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning mazmunini ekoturistik marshrutlarda aks yettirish;  davlat, jamiyat, mahalliy boshqaruv idoralarining yekologik turizmdan manfaatdorligi;  ekoturizmda yekologik ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlikning yagonaligi;  ekoturizmda milliy g‘urur va iftixorni shakllantirishning zarurligi. Qayd qilingan tamoyillarning bajarilishi O‘zbekistonda yekologik turizmni jadal rivojlantirishning asoslarini ta’minlaydi. Yekoturizmni rivojlantirish bo‘yicha « O‘zbekistonda yekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi » qabul qilingan. Ushbu konsepsiyaning 1.4. bandida – yekoturizmning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari yechimini topishi lozim bo‘lgan dolzarb masalalari qayd qilingan. Ular quyidagilar:  ekoturizm ob’ektlarida aholini ish bilan ta’minlash, ijtimoiy muhofaza qilish muammolarini hal qilish;  ekoturizm qadamjoylarida kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish orqali qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish, turistik infratuzilmalarni hosil qilish;  ekoturizmning jahon talablariga javob beraoladigan moddiy – texnik, axborot–tahliliy bazasini yaratish xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish;  ekoturizm maskanlarini yelektr yenergiyasi va issiq suv bilan ta’minlash maqsadida yekologik toza, qayta tiklanuvchi muqobil yenergiya qurilmalari yordamida foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish. Ekologik turizmning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o‘rni G‘arb mamlakatlarida yekoturizmga iqtisodiy soha jihatidan qaraladi, chunki chet yellarda jadal sura’tlar bilan rivojlanib borayotgan yekoturizm iqtisodiy foyda keltiruvchi turizmning yeng istiqbolli turlaridan biri hisoblanadi. Yekspertlarning

ta’kidlashlariga binoan, yekoturistlar ko‘pincha o‘rta yoki o‘rtadan yuqori sarmoyaga yega bo‘lgan, har tomonlama ta’minlangan sayohatchilardan iborat. Sayyoramizda inson faoliyati tegmagan yovvoyi tabiat juda kam qolganligi sababli, odatda bunday hududlarga sayohat qilish cheklangan, hamda ularga sayyohat qilish ham sezilarli darajada qimmat bo‘ladi. Shu sababli, yekoturizmda turizmning boshqa turlaridan tushgan daromadlardan bir necha marotaba ko‘pdir. Hozirgi kunda yekoturizm « Jahon sayohat va turizm kengashi» (WTTC) va Butunjahon turizm tashkiloti (BTT) ma’lumotlariga ko‘ra, jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan turistik industriyalardan biri hisoblanadi. Masalan, Kanada davlatida yovvoyi tabiatga sayohat, turizmning umumiy hajmi ichki turizmdan tushgan daromadning 25 % ini tashkil yetadi. Kanada hukumati, faqatgina yekoturizmdan tushgan soliq hisobidan har yili 1,7 mlrd. AQSH dollarida foyda oladi. Bu yesa, hukumat tomonidan yovvoyi tabiatni muhofaza qilish dasturiga ajratilgan mablag‘dan (300 mln. dollar) 5 baravar ko‘pdir. Demak, yekoturizm tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga katta iqtisodiy hissa qo‘shadi, hamda bunday tadbirlarni to‘la-to‘kis o‘tkazishga katta moliyaviy ko‘mak ham berishi mumkin. BMT va BTT tashkilotlarining ma’lumotlari bo‘yicha, oxirgi 20 yil ichida yendi rivojlanib borayotgan mamlakatlarda yekoturistlar soni ko‘payib va undan olinadigan daromadlar yildan-yilga o‘sib bormoqda. Masalan, har yili yekoturizmdan Keniya – 1,4 mlrd. Nepal – 1,5 mlrd. AQSH dollarida daromad oladilar. Qayd qilish lozimki, ushbu mamlakatlarning yekoturizmdan olgan daromadi davlat yalpi ichki mahsulotining 60 % iga teng. O‘zbekiston Respublikasining yekosafari resurslari Nurota qo‘riqxonasidagi arharlar Qizilqum echkemari

13.1-rasm. Ekologik turizmning asosiy biologik xilma-xil resurslari 13.2-rasm . Ekologik turizm markazidagi qushlar

Ekologik turizmni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari Ekologik turizm Vatanimizning tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish sohasida, ona Vatinimizning landshafti, hayvonot va nabotot dunyosiga boy va betakror tabiati bilan tanishtirish, xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik rishtalarini bog‘lash, mamlakatlar va turli xalqlarning biri-birini kengroq bilishi, balki shu bilan birga O‘zbekiston hududida qirilib ketishi arafasida turgan noyob hayvonot va nobotot dunyosini saqlash va ko‘paytirish maqsadida qo‘riqxonalar (Surxon, Nurota, Hisor, Baday-To‘qay, Zarafshon, Qizilqum, Chotqol, Zomin, Kitob) parvarishxonalar («Jayron») yekomarkazi, Sayhun xo‘jaligi) tarkibida va atrofida jahon talablariga javob beraoladigan milliy tabiiy bog‘larni amalga oshirish orqali muhofaza qilinadigan hududlarda yekoturizm ob’ektlarining moddiy-texnika bazasini yaratish uchun qo‘shimcha chet yel investatsiyalarini jalb qilishdan iboratdir. 13.1-jadval O‘zbekiston Respublikasining davlat tomonidan muhofaza yetiladigan tabiiy hududlari № Tabiiy landshaft Muhofaza maskani Maydoni, ga Tashkil yetilgan yil 1 2 3 4 5 Davlat qo‘riqxonalari 175536 1971 1 Baday – to‘qay Amudaryo pasttekisliklari to‘qay yekotizimlari 6462 1983 2 Hisor Hisor tizmasi tog‘ yekotizimlari 80986 1959 3 Zomin Turkiston tizmasi tog‘ yekotizimlari 21735 1975 4 Zarafshon Zarafshon daryosi o‘rta oqimi to‘qay yekotizimlari 2352 1971 5 Qizil-qum Amudaryo o‘rta oqimi va qo‘shni sahrolar to‘qay yekotizimlari 10311 1975 6 Nurota Nurota tizmasi tog‘ yekotizimlari 26895 1971 7 Surxon Qo‘hitang tog‘ tizmasi yekotizimlari va Amudaryo 26895 1975

o‘rta oqimi to‘qay yekotizimlari 8 Kitob Noyob geologik kon 3938 1987 Milliy bog‘lar 1 Ugam – Chotqol milliy davlat bog‘i G‘arbiy Tyan’-shan yekotizimlari 574590 1990 2 Zomin milliy bog‘i Turkiston tizmasi yekotizimlari 24110 1977 Davlat tabiat yodgorliklari 1 Yozyovon sahrosi Noyob tabiat yodgorliklari 1000 1991 2 Mingbuloq tumani tabiat yodgorligi O‘simlik va hayvonot dunyosi 1000 1991 3 Chust tumani tabiat yodgorligi O‘simlik va hayvonot dunyosi 96 1990 Alohida tabiiy ob’ektlar va komplekslarni saqlash, ko‘paytirish va tiklash uchun hududlar Buyurtmaxonalar 1503206 1 Oqtog‘ Noyob va yo‘qolib borayotgan hayvon va o‘simliklar 15400 1997 2 Dengizko‘l Hayvonot va o‘simliklar olami 50000 1990 3 Qarnobcho‘l Hayvonot va o‘simliklar olami 40000 1992 4 Qoraqir Hayvonot va o‘simliklar olami 30000 1992 5 Qo‘shrabod Hayvonot va o‘simliklar olami 16300 1992 6 Muborak Noyob va yo‘qolib borayotgan hayvon va o‘simliklar 264469 1997 7 Sarmish Hayvonot va o‘simliklar olami 5000 1997 8 Sayg‘ochi Yovvoyi hayvonlar 1000000 1997 9 Sechanko‘l Baliqlar 7037 1998 10 Sudoche Yovvoyi hayvonlar 50000 1991 11 Xubara Tuvaloq va uning yashash joylari 25000 1998 Tabiiy parvarishxonalar 7122 1 «Jayron» Jayron, qulon, Prejevalsk 7122 1976

yekomarkazi otlari 2 Baliq xo‘jaligi hududlari Suv havzalaridagi antrapogen tizimlar - 3 Muhofaza yetiladigan landshaftlar Alohida tabiiy yekotizimlar 1004005 4 Kurort tabiati hududlari Antropogen yekotizimlar 338 5 Rekreatsiya hududlari Antropogen va tabiiy yekotizimlar 70 6 Davlat biosfera rezervatorlari Tabiat yekotizimlari 35724 7 Chotqol davlat biosfera qo‘riqxonalari Chotqol tog‘ tizimi yekotizimlari 35724 1947 Keltirilgan jadval ma’lumotlari bilan tanishib chiqib, Respublikamizda yekoturizm rivojlanishi kerak bo‘lgan birinchi navbatdagi yekoturizm resurslari davlat muhofazasida yekanligi ma’lum bo‘ladi. Bu holat juda to‘g‘ri qaror qilingan. Dunyoning barcha davlatlarida ham 13.1-jadvaldagi tabiiy hududlar o‘zining o‘simliklar olami va hayvonot dunyosi bilan qattiq qo‘riqlanadi. Shu bilan birga ta’kidlash lozimki, juda ko‘plab davlatlarda, ayniqsa tabiatda noyob o‘simlik yoki hayvon turlari muhofaza qilinadigan qo‘riqxonalardan ham yekologik turizm maqsadlarida samarali foydalanishadi. Bunga misol qilib Afrika, Kanada, Amerika, Avstraliyadagi qo‘riqxonalar, rezervatlar va milliy parklar haqidagi kino seriallarning tobora ommaviylashib borayotganligini keltirish mumkin. Bu holatning yeng muhim sababi, bu muhofazadagi manzillardan yekoturizmda foydalanishning huquqiy-qonuniy me’yorlari yaratilganligidir va bu qonunlarga «mehmonlar» ham «mezbonlar» ham qattiq rioya qilishadi. Respublikamizdagi tabiat qo‘riqxonalariga faqat ilmiy xodimlar kirishga ruxsat beriladi. Bu qo‘riqxonalarga xatto maxsus ilmiy yekspeditsiyalar ham O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining ruxsatnomasini olishi kerak bo‘ladi. O‘zbekistonda muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarda yekoturizmni rivojlanishini ta’minlaydigan asosiy chora va tadbirlar «O‘zbekistonda yekologik

turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi»da mukammal holatda berilgan. Yekoturizmning dunyoda tutgan o‘rni, mavqei hamda O‘zbekistondagi salohiyati va uning rivojlanishiga ye’tiborga olgan holda «Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi» Vatanimizning muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarida yekoturizmning rivojlanishini ta’minlaydigan quyidagi asosiy chora va tadbirlar ishlab chiqdi: 1. Respublikamizda yekoturizm sohasida xizmat qiluvchi, jahon talablariga javob bera oladigan yuqori malakali mutaxassislarning yetishmasligini hisobga olgan holda, yosh mutaxassislarni yekoturizm rivojlangan mamlakatlarga (AQSH, Yaponiya, Kanada, Fransiya, Germaniya) malakalarini oshirish uchun o‘qishga, ishga yuborish. 2. Jahon andozalari va talablariga mos keladigan ilmiy va iqtisodiy asoslangan katta – kichik, qisqa va uzoq muddatga mo‘ljallangan loyihalar va biznes rejalar ishlab chiqib amalga oshirish (imtiyozli kredit asosida). 3. O‘zbekistonda yekoturizmning jahon talablariga javob bera oladigan moddiy- texnik, axborot tahliliy bazasini yaratish, xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish. 4. Vatanimizning tarixiy yodgorliklari, go‘zal va betakror tabiati, landshafti, nobotat va hayvonot dunyosi haqida bukletlar, turistik atlas va haritalar yordamida dunyo yekoturizm bozorida targ‘ibot ishlarini amalga oshirish. 5. Baday-tuqay va «Jayron» yekomarkaziga qo‘shni hududlarda Markaziy Osiyoda qirilib ketishi xavfli bo‘lgan noyob hayvonlarni saqlash va ko‘paytirish uchun Milliy bog‘lar tashkil qilish lozim. 6. O‘zbekiston viloyatlari bo‘yicha yangi ekoturistik dasturlar, yo‘nalishlar va haritalar tuzish kerak. 7. Yekoturizm sohasi bilan bog‘liq tashkilotlarga ko‘proq huquqlar, imtiyozli kreditlar berish, tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunga yekoturistlarga nisbatan huquqiy nazorat ishlarini yengillashtirish bo‘yicha ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish lozim.

Vatanimizning yekoturizmning taraqqiyot salohiyati nihoyatda katta va uni jadal sura’tlar bilan rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Faqat bu salohiyat va imkoniyatlardan jahonda yekoturizmi taraqqiy yetgan mamlakatlar tajribasiga tayangan holda oqilona foydalanish hamda ilmiy asosda xatolarsiz amalga oshirish lozim. Milliy parklar – bu tabiiy landshaftni har taraflama muhofaza qiluvchi va dunyoning ko‘plab davlatlari yekoturizmda foydalanayotgan, biri-birini quvvatlab kelayotgan tabiiy majmualardir. Hozirgi vaqtda dunyoda 3,4 ming milliy parklar mavjud. Tabiat qo‘riqxonalarining tabiatidagi umumiy jozibador, betakror ko‘rinishlarining reklamasini ishlab chiqishda ham turizm bozori, turizm haridori talab qiladigan shartlari bor. Ular quyidagilar:  tabiat qo‘riqxonalarida yekoturizm so‘qmoqlari, marshrut yo‘llari atrofida o‘zgaruvchan tabiiy landshaft uchastkalari ajratiladi (archali soy, qoyatoshli dara, tog‘ yoki soydagi buloq, tekis o‘tloqzor va h.k.).  agar tabiat qo‘riqxonasi tog‘larda joylashgan bo‘lsa qo‘riqxona hududidagi soylar, daralar ko‘p bo‘lib o‘simliklari, rel’efi tuzilishi bo‘yicha o‘xshash bo‘lsa, bu ko‘rinishlardan yeng jozibadori, betakrori reklamaga olinadi.  qo‘riqxonalarimizning tashkil qilinganiga 60 yillardan ko‘proq vaqt o‘tdi. Shuning uchun ham ko‘plab qo‘riqxonalarimizda 100, 200 hatto ming yillik daraxtlar bor. Anashu daraxtning hozirgi ko‘rinishi va xalq so‘zlari bilan ifodalanadigan qisqacha tarixi bilan tabiatning umumiy ko‘rinish reklamasiga alohida rasm va lavhalar bilan qo‘shiladi.  agar tabiat qo‘riqxonasida bir necha tabiat lanshaftlari bo‘lsa har bir tabiat landshaftlaridan yeng chiroyli ko‘rinishlari reklamada berilishi kerak. O‘zbekistonda yekologik sayohatni rivojlantirish borasida mahalliy aholini jalb qilish loyihalari ishlab chikilmoqda. TASIS tashkilotining moliyalashtirishga asosan Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston davlatlari davlatlararo G‘arbiy Tyan-Shan bioxilmaligini saqlash bo‘yicha loyiha tuzdilar. Bu Nurota-Qizilqum tabiatni muhofaza qilish kompleksida, ruxsat yetilgan jonivorlarni ov qilish

faoliyatidan daromad keltirib va bu jonivorlarning ko‘payishini va tiklashga yordam beradigan harajatlarga ishlatiladi. O‘zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo‘mitasining mutaxassislari O‘zbekistonning ekoturistik rayonlari haritasini ishlab chiqishgan. Haritaga muvofiq, butun mamlakatimiz hududi XIV ekoturistik rayonga ajratilgan. Har bir ekoturistik tumanga ekoturistik zona deb ham qarash mumkin. Ular jumlasiga Ustyurt, Orol va Orolbo‘yi, Amudaryo, Qizilqum, Nurota, Zarafshon, Aydarkul, Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron, Farg‘ona, Turkiston, Qashakadaryo, Hisor, Surxondaryo ekoturistik rayonlari kiritilgan. 13.3-rasm . O‘zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari 2 Har bir rayon o‘zining ekoturistik holati, imkoniyatlari, shart- sharoitlari va rivojlanish istiqbollari nuqtai nazaridan ajralib turadi. Masalan, Ustyurt ekoturistik rayonini oladigan bo‘lsak, u O‘zbekistonning shimoliy-g‘arbiy Qoraqolpog‘istonda joylashgan plato bo‘lib, uning umumiy maydoni 200 ming 2 O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat ko‘mitasi ma’lumotlari asosida

km 2 ni tashkil yetadi. Bu joylar dunyoda yeng katta va yagona 60-150 metrlik tik qoyali jarlari, davolash xususiyatiga yega bo‘lgan juda katta-1000 km tuzli Borsakelmas sho‘rxoki bilan mashhur. O‘simlik qoplami siyrak, osh tuzi va balchiqli tuzning qatlami 16-27,5 m gacha boradi. Yangi qurib bitkazilgan Qo‘ng‘irot soda zavodi aynan ana shu tuzlar hisobiga ishlaydi. Neolit davridan qolgan «Ustyurt makoni» ham noyobdir. Unda 60 ga yaqin qadimiy odamlar yashagan tabiiy ob’ektlar aniqlangan. Ularning ichida ham tarixiy, ham ekoturistik ahamiyatga moyil «Tempa» makoni bo‘lib, undan Xorazm arxeologiya yekspeditsiyasi qadimiy mehnat va ov qurollarini topgan. Orol va Orolbo‘yi ekoturistik rayoni yekologik inqirozli ekoturistik hudud bo‘lgani uchun ham yekstremal ekoturistik ob’ekt bo‘lib hisoblanadi. Yekoturistik marshrutlar bir paytning o‘zida ham Orolning qurigan, ham uning ta’sirida bo‘lgan Orol atrofi hududlarini qamrab oladi. Yekoturlar nafaqat treking (piyoda) yoki tuya va otlarda, balki samolyot va vertolyotlar orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Amudaryo ekoturistik rayoni . Amudaryoning o‘zaniga yaqin sohillarida to‘qayzorlar mavjud bo‘lib, ular yekoturlar uchun juda qiziqarli noyob landshaft hisoblanadi. Quyi Amudaryoning o‘ng sohilida to‘qay landshaftidagi qushlar va hayvonlarni muhofaza qilish uchun Badayto‘qay qo‘riqxonasi tashkil yetilgan. Ornitafaunani saqlash uchun Xorazm buyurtmaxonasi tashkil yetilgan. Bulardan tashqari , Qizilqumning g‘arbiy qismida, Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida, kembriy va kembriygacha davrda burmalangan tog‘ jinslari ochilmalaridan iborat, balandligi 485 metrlik Sulton Uvays tog‘lariga yekoturlar uyushtirish mumkin. Amudaryo rayonida O‘zbekistonning ko‘hna shaharlaridan biri Xorazm joylashgan, uning arxitektura yodgorliklari tarixiy turizm markazlaridan biri hisoblanadi. Yekoturlarni tarixiy turlar bilan kompleks olib borish mumkin. Qizilqum rayoni cheksiz qumliklardan iborat bo‘lsada , lekin boy o‘simlik va hayvonot olamiga yega . Masalan - rekreatsion , geoyekologik , geomorfologik , geodemografik, geopolitik, geokartografik, geobotanik rayonlar va h . k . Yekoturistik ob’ektlardan biri bo‘lgan qo‘riqxonada Buxoro bug‘usi ( xongul ), to‘ng‘iz , qirg‘ovul , yechkemar , jayron , qum charxiloni , Turkiston kobrasini va

hattoki , Prjivalskiy otlari saqlanadi . Qizilqumda bahor oylarida kishilarga yestetik zavq berib , hordiq chiqaradigan chiroyli gulli o‘simliklar lola , chuchmoma , yeremurus , boyg‘alcha , lolaqizg‘aldoq , boychechak kabilar o‘zgacha go‘zallik kasb yetadi . Tuyalar karvoni yesa unga yanayam yekzotik tus beradi hamda uni jozibadorligini oshiradi . Nurota ekoturistik rayoni o‘zining ajoyib tabiat manzaralari, tarixiy arxitektura yodgorliklari bilan kishilarni maftun yetadi. 1975- yilda tashkil yetilgan va maydoni 17,8 ming ga bo‘lgan Nurota tog‘ yong‘oqzor-meva qo‘riqxonasi mavjud. Bu qo‘riqxonaga «Yekosan» qoshidagi «Yekosantur» firmasi tomonidan ko‘plab marshrutlar uyushtirilgan. Oqtog‘ning janubiy yon bag‘rida joylashgan shamol ta’sirida tebranib turuvchi bahaybat harsang toshli «Sangijumon», «Koriz qoldiqlar» kabi tabiat yodgorligi yekoturizmning muhim ob’ektlaridan bo‘lib hisoblanadi. Ko‘p asrlik ziyoratgoh «Chashma buloq» yaqinida «Chilustun» masjidi, madrasa, Abul Xasan Nuriy maqbarasi va qal’asi joylashgan. Qoratog‘ tizmasining janubiy yon bag‘rida «Sarmish darasi»dagi qoyalarda avlodlarimizning hayoti va madaniyatini aks yettiruvchi lavhalar, rasmlar ishlangan. Janubiy Nurota tizmasida uzunligi 110 m, absolyut balandligi 1060 m, maydoni 163 m keladigan «Maydon karst g‘ori», Shimoliy Nurota tizmasidagi uzunligi 130 m, absolyut balandligi 1100 m, maydoni 70 m keladigan «Xonaixudo karst g‘or» da g‘orshunoslikni rivojlantirish mumkin. Bulardan tashqari, XI asrda bunyod yetilgan va XVIII asr boshlarigacha turgan «Raboti Malik karvonsaroyi» sayyohlarning to‘xtash joyi shuningdek, savdogarlarning savdo qilish joyi bo‘lgan. Raboti Malik yonida ming yillik tarixga yega bo‘lgan madaniy yodgorlik- sardoba uchraydi. Yer ichiga 12 m botirilgan sardobada butun yoz bo‘yi muzdek va toza suv saqlangan. Zarafshon ekoturistik rayonida Zarafshon daryosi bo‘ylarida joylashgan to‘qay landshafti, undagi o‘simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish uchun tashkillashtirilgan «Zarafshon qo‘riqxonasi» mavjud. Buxoro viloyatining Shofrikon o‘rmon xo‘jaligi hududida joylashgan qum cho‘l landshafti, u yerdagi

o‘simliklar va hayvonlar hamda tarixiy yodgorliklar (Vardanza shahar harobalari) davlat tomonidan qo‘riqlanadi. «Vardanza qo‘riqxonasi», «To‘dako‘l flora va faunasini boyitish buyurtmaxonasi», Qoravulbozor xo‘jaligida joylashgan «Jayron- yekomarkazi», suv va botqoqqa moslashgan qushlarni ko‘paytiruvchi «Dengizko‘l buyurtmaxonasi», Zarafshon tog tizmalaridagi Omonqo‘ton va Temurlang karst g‘orlari, Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘ tizmalaridagi ko‘p qavatli «G‘untak g‘ori» va boshqalar diqqatga sazovordir. Aydarko‘l rayonidagi ko‘llar tizimining paydo bo‘lishi bevosita Mirzacho‘lning o‘zlashtirilishi bilan bog‘likdir . Sizot suvlari hamda zovur - drenaj suvlarining Aydarko‘l botig‘i tomon harakatlanishi natijasida botiqdagi Tuzkon ko‘lining kengayishi Arnasoy hamda Aydarko‘l ko‘llarining paydo bo‘lishiga olib keladi . Botiqdagi keyingi dinamik o‘zgarishlar Chor-dara suv omboridagi (1969 y.) ortiqcha suvlarning tashlanishi bilan bog‘liq . Bu suvlarning to‘planishi natijasida Arnasoy ko‘llari birlashib yagona Aydarko‘llar tizimini va undagi faunani boyitib beruvchi " Arnasoy buyurtmaxonasi " ni tashkil yetilishiga olib keldi . Sirdaryo rayoni Sirdaryo rayoni o‘zanidagi to‘qayzorlari bilan ajralib turadi. Sirdaryoning ba’zi joylarida doimiy yoki mavsumiy orolchalar mavjud bo‘lib, unda juda ko‘p qushlar yig‘iladi va manzarali ekoturistik ob’ekt bo‘lib hisoblanadi. Chirchiq-Ohangaron tog‘li ekoturistik rayonida xalqaro yekologik rezervat joylashgani uchun ham uning huquqiy maqomi tabiatga aralashmaslik prinsipiga moslashtirilishi lozim. Undagi ekoturistik sayohatda vertolyot va samolyotlardan foydalanishga ruxsat berilmaydi. Yekoturlar oldindan belgilab berilgan kichik yo‘lakchalar orqali, kam sonli turistik guruhchalarga bo‘lingan tarzda, yilning hayvonot olamida uchramaydigan va ko‘paymaydigan davrlarida piyoda va otlarda aylanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur ekoturistik marshrutlarda mahalliy aholining xizmatidan atroflicha foydalanish ularni noyekologik yo‘naltirilgan turmush tarzini ijobiy tomonlarga o‘zgartiradi. Farg‘ona rayoni yekoturizmni rivojlantirishda muhum ahamiyat kasb yetadi . Chunki undagi landshaftlarining turli - tumanligi markazdagi cho‘llardan tortib , to maftunkor tog‘ cho‘qqilari barchani o‘ziga jalb yetadi . Tog‘lardagi tezoqar va

ba’zida kechuv qiyin bo‘lgan daralarda raftlarda oqish ( raf ting ), Janubiy Farg‘onadagi balandligi 10 m keladigan , dam olayotgan tuyalarni yeslatuvchi yekzotik relef shakllariga hamda " Yozyovon davlat tabiat yodgorligi " dagi ajoyib tabiiy qum massivi (1994- yilda tashkil yetilgan va maydoni 1,9 ming ga ) piyoda turlar uyushtirish mumkin . Koksu vodiysida 120 yil avval vujudga kelgan , oq , kulrang qoyalar bilan o‘ralgan toza , muzdek suvli ko‘k va yashil ko‘llar ham yekoturizm ob’ektidir . Farg‘ona vodiysida milliy hunarmandchilik juda ham rivojlanganligi tufayli uni yekoturizm bilan uyg‘unlikda olib borish mumkin . Rishtonda avloddan - avlodga o‘tib keluvchi kulolchilik san’ati , Chustda do‘ppido‘zlik , pichoqchilik va temirchilik , Marg‘ilonda atlas to‘qish kabi milliy xunarmandchilik asrlar davomida taraqqiy yetib kelmokda . Turkiston ekoturistik rayonida yekoturlarni alohida muhofaza yetiladigan hududlarga uyushtirish mumkin. Chunki bu rayonda Turkiston tizmasining shimoliy yonbag‘rida 1959- yilda tashkil yetilgan, absolyut balandligi 1760-3500 m, umumiy maydoni 21735 ga bo‘lgan «Zomin davlat qo‘riqxonasi», maydoni 24110 ga bo‘lgan noyob tog‘-archa yekosistemalarini tiklash va rekreatsiya maqsadlarda foydalanish uchun 1978- yilda tashkil yetilgan «Zomin milliy bog‘i» mavjud. Qashqadaryo ekoturistik rayoni cho‘l, dasht, tog‘ oldi va tog‘li hududlardan iborat. Bu rayonda yoz va bahor oylarida cho‘l va dashtlarda, yilning barcha fasllarida yesa tog‘ oldi va tog‘li hududlariga yekoturlar uyushtirish mumkin. Qashqadaryo rayonida 1979-yilda tashkil yetilgan, 3938 ga maydonga ega bo‘lgan, MDH davlatlari ichida yagona «Kitob davlat geologiya qo‘riqxonasi», 1992-yilda tashkil yetilgan «Muborak buyurtmaxonasi», 1992-yilda tashkil yetilgan «Sechenko‘l buyurtmaxonasi» mavjud. Hisor rayoni 1983 - yilda tashkil topgan . O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv vazirligiga qarashli , absolyut balandligi 1150-4349 m . bo‘lgan , 870 xil o‘simlik , 140 xil hayvonot olamiga yega , maydoni 80,9 ming ga bo‘lgan Hisor davlat qo‘riqxonasi mavjud . Bu rayonda yekoturlarni mahalliy aholining

madaniyatini aks yettiruvchi " Boysun " yetnografik folklor ansambli chiqishlari bilan uy g‘unlikda olib borish sayohlarni o‘ziga ko‘proq jalb qilish imkoniyatini beradi . Surxandaryo ekoturistik rayonida Ko‘hitang tog‘li hududda 1987-yilda tashkil yetilgan, 53,7 ming ga maydonda 800 xil o‘simlik va 290 ta qush hamda 20 dan ortiq hayvon turlarini muhofaza qilishga yo‘naltirilgan «Surxon davlat qo‘riqxonasi» mavjud. Surxondaryo rayoni Respublikamizning o‘ziga xos rayonlaridan biri, bu yerda quruq subtropik iqlim mintaqasi hukmron. Shuning uchun ham yilning ko‘p oylarida yekoturlar uyushtirish imkoniyati bor 3 . Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonda yekoturizmni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yetarli, imkoniyatlar katta. Yekoturni yilning barcha fasllarida o‘tkazish va uni tarixiy, diniy turizm bilan qo‘shib olib borish mumkin. Toshkent shahriga yaqin bo‘lgan Xumson-Oqtosh zonasining turistik salohiyati tur mahsulot xizmatlarining narxi uncha baland yemasligi va xududning katta imkoniyatlari bilan farqlanadi. Xumsonga qilinadigan tashriflarning o‘rtacha soni har mavsumda 10 ming kishiga yetadi, Xumsonning-Oqtosh zonasiga bir kunlik tashriflarni ham qo‘shib hisoblaganda kamida 120 ming kishiga yetishi mumkin. Xumson xalqaro turizm yo‘nalishida kam tilga olinadi. Chet yel sayohatchilari bu yerlarga faqat Toshkentga qilgan tashriflari doirasida kelishadi (ularning ulushi atigi 2 % ni tashkil qiladi, bo‘lish muddatlari 2 kungacha). Bu hol xalqaro miqiyosda reklama ishlari hali to‘liq yo‘lga qo‘yilmaganligini anglatadi. Shu bilan birga, Xumson-Oqtosh turistik zonasiga qiziqish bildiradigan mahalliy turoperatorlar mavjud. Masalan, Asia rast, Yecosan tour, Yelena tour, AST, Ark- Osiyo firmalari shular jumlasidandir. Xumson-Oqtosh zonasi bo‘yicha tavsiya qilinadigan turistik mahsulot yo‘nalishlari: - tog’da otda yurish marshrutlari; - tog‘da piyoda yurish marshrutlari; - folklor va gastronomiya; - tabiat qo‘ynida hordiq chiqarish, joylarga ekologik turlar uyushtirish; 3 O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza kilish Davlat ko‘mitasi ma’lumotlari asosida

- baliq ovi, dorivor o‘simliklar yig‘ish . Yuqorida ko‘rsatilgan marshrutlar o‘tkazish uchun eng qulay vaqtlar: - trekkinglar-aprel-iyun oxiri va sentyabr-oktyabr o‘rtalari; - tog‘larga chiqish-may-sentyabr; - suvda sayr qilish-may-iyul; - otda sayr qilish iyun-iyul va sentyabr-oktyabr; - iznes iva sayr qilish-may-oktyabr; - paraglayding va deltaplenerlik-may-oktyabr; - tog’ chang‘isi va taxtalari (snoubording)-yanvar-mart oxiri.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 15.01999 yildagi UP-2286 farmoni. 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000 7 . Планирование туризма. Учебное пособие. Юреев А.П. Донецк 2003 г. 8 . Харрис Г. Кац К.М. Стимулирование международного туризма в 21 век. (Пер. с анг.) М.: Финансы и статистика.2002. 9 . Trevel Guide Uzbekistan – Tashkent: National Company Uzbekturizm 2003 . 10. Intеrnеt saytlari. www.bashexpo.ru – выставки, конференции www.interunion.ru – туристские ассоциации www.travel-library.com – Электронная библиотека путешествий

O'xshashlar

Fransiya turizm resurslari

Mintaqalarda rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik iqtisodiy xususiyatlari

Mintaqaviy turizm resurslari infratuzilmalarini takomillashtirish yo’llari

Mintaqaviy turizm resurslari fanining predmeti maqsadi va vazifalari

Yer resurslari va undan qishloq xojaligida foydalanish