Xitoy Xalq Respublikasi va Hindiston - Geografiya - Referatlar

Xitoy Xalq Respublikasi va Hindiston

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

X itoy Xalq R espublikasi va Hindiston Reja: 1. Xitoy xalq respublikasi 2. Hindiston Respublikasi. 3. Janubi Sharqiy Osiyo davlatlari.

Xitoy xalq respublikasi – Markaziy va Sharqiy Osiyodagi davlat. U maydonining kattaliga ko’ra dunyoda 3- o’rinda turadi (9,5). Maydoni g’arbdan sharqqa 5,7 ming km ga, shimoldan janubga 3,7 ming km masofaga cho’zilgan. Mamlakatning sharqi va janubi-sharqiy qismlari katta masofada okean bilan tutash, lekin mamlakat xududining katta qismi okeandan uzoqda, lekin Yanszi va Xuanxe daryolari bo’ylab dengiz kemalari 1000 km dan ko’proq ichkariga kirib bora oladi. Iqtisodiy geografik o’rnining qulayligi Yaponiya va “Osiyo yo’lbarslari” mamlakatlariga yaqinligi, Rossiya bilan chegaradoshligi, shuningdek Xitoy xalq respublikasining svilizasiya markazi bo’lib kelganligidir. Xitoyning quruqlik chegarasining asosiy qismi baland tog’lar va cho’llardan o’tadi. Xitoy xalq respublikasi siyosiy-ma’muriy jihatidan 23 ta provensiya, 5 ta avtonom rayon va markazga bo’ysunuvchi 3 ta shahar (Pekin, Shanxay, Tenszin) dan tashkil topgan. Xitoy xududi tarixda bir necha bor mo’g’ul va yapon bosqinchilari tomonidan istilo qilingan. Shuninng uchun Xitoyni shimolida 4000km li Buyuk Xitoy devori qurilgan. Gobi, Alashan, Ordos, Takla- Makon cho’llari bor. Xitoy xududining 80 % ini rel’efi murakkab, ya’ni tog’lardan iborat, ayniqsa Himolay, Kunlun,Tyanshan, Tibet, Nanshan, Hingan tog’lari egallagan hududlar qishloq xo’jaligi va transport yo’llarini o’tkazish uchun noqulaydir. Xitoy Xalq respublikasini shimoli mo’tadil, markazi subtropik, janubi subekvatorial iqlim mintaqalarida joylashgan. Qishloq xo’jaligi uchun eng qulay bo’lgan Buyuk Xitoy tekisligi va Xitoyning sharqiy sohillari musson yomg’irlari va tayfunlar (soatiga 100 -150 km tezlikda sohillarga bostirib keluvchi kuchli bo’ronlar) shahar va qishloqlarga, ekinzorlarga, sug’oruv sistemalariga katta zarar etkazadi. Mamlakat xududining 10% ini o’rmonlar egallagan. Mamlakat mineral resurslarga boy. Mamlakat shimolida yirik ko’mir konlari (markazida-Datun), yonuvchi slanes, osh tuzi, yirik neft konlari (ayniqsa, Sariq dengiz shelfida, Dasinga mamlakat

neftining yarmi to’g’ri keladi), temir, qalay, surma, boksit konlari bor. Xitoyning g’arbiy va janubi-g’arbiy xududlari kam o’zlashtirilgan. Xitoy 2000-yildan buyon dunyodagi eng seraholi mamlakat bo’lib kelmoqda va immigrasiyaning asosiy o’choqlaridan biriga aylanib qolgan. Aholining ko’plab ko’chib ketishi, ayniqsa, XIX va XX asrda kuzatilindi. Xorijiy mamlakatlarda Xitoyliklar ko’p to’plangan markazlar paydo bo’ldi, ularni Xuasiyao deydi. Xorijiy mamlakatlarda xozirda 30 mln dan ortiq Xitoyliklar yashaydi. Buni 90 % i janubi-sharqiy Osiyoga to’g’ri keladi. Xuasiyaolar sababli Singapur aholisining 85 %, Malayziya aholisining 34 %, Tailand aholisining 13 % i xitoyliklardir. 1949 yildan 1990 yillargacha Xitoy aholisi 2 barobar ko’paydi, va 1134 mln, 1998 yil 1248 mln, 2003 yil 1295 mln, 2006 yil 1318 mln kishiga etdi. Tug’ilish koeffisienti 13 ‰, o’lim 6‰ . 1 ayolga 1,7 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha bo’lganlar jami aholining 22 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 7 % ini tashkil etadi. O’rtacha umr 69-73 yosh. YAMD – 3950 $ (2001). Xitoyda iqtisodiy faol aholi 700 mln kishini tashkil etadi, shuni 2/5 qismidan ortig’i yoshlardir. Demografik siyosatga qaramay Xitoyda tabiiy o’sish yiliga 12mln kishidan ortiq. Etnik tarkibiga ko’ra Xitoy ko’p millatli davlat. Xanlar yoki Xansiylar butun aholining 92 % ini tashkil etadi. “Kichik millat” lar butun aholining 8 % ini (80 mln kishi) tashkil etgani holda 60ga yaqin millat va elatlardan tashkil topgan. Ular Xitoyning g’arbiy qismida va tog’li hududlarda tarqalgan bo’lib, butun Xitoy xududining yarmini egallagan. Aholining o’rtacha zichligi 1 km 2 ga 100 kishidan ortiq, biroq aholisining 90 % i mamlakat hududining 1/3 qismida to’plangan. G’arbiy xududlarda, ya’ni mamlakat xududining 20 %ida odam deyarli yashamaydi. Xitoy aholi bo’yicha har qanday ko’rsatkichlarda (shaharlar soni, qishloqlar soni (700 ming), millioner shaharlar 34 ta) dunyoda birinchi o’rinda turadi. Urbanizasiya 24%. Asosiy siyosiy partiyalari : Xitoy kommunistik partiyasi (1921 yil tashkil topdi).

Xitoy xo’jaligining tarixiy rivojlanishida Sobiq SSSR ning ta’siri kuchli bo’lgan. Sobiq SSSR Xitoy xalq respublikasiga 1,8 mlrd so’m kredit bergan va 260 ta yirik korxona qurishga yordam bergan. 1960 yillardan Mao Szedum siyosati (“katta sakrash” va “madaniy revolyusiya”) sababli Sovet-Xitoy munosabatlari yomonlashgan va chegara notinchligi kuzatilgan. 1980 yillardan 2 davlat munosabatlari yana yaxshilangan. Xozirgi Xitoy sanoati ishlab chiqarishning umumiy xajmiga ko’ra dunyoda birinchi o’rinda turadi. Mamlakat xududi iqtisodiy taraqqiyotiga ko’ra 3 ta iqtisodiy zonaga: G’arbiy, Shraqiy va Markaziyga bo’linadi. Xitoy sanoatini avvalambor og’ir sanoat belgilaydi. Og’ir sanoat tarmoqlari orasida, ayniqsa toshko’mir qazib chiqarish muhim rol o’ynaydi. Asosiy ko’mir havzalari Shimoli-Sharqda (Fushun va Fusin) va Shimoliy Xitoydadir. (Datun). Fushun va Fusinda ko’mir asosan shaxta va ochiq usulda, Datunda esa shaxta usulida qazib olinadi. Ko’mir konlarining metallurgiya markazlariga yaqinligi iqtisodiy qulaylikni oshiradi. Xitoy 1987 yil 920 mln t. 1990 yil 1100mln t. ko’mir qazib olib jahonda etakchilik qilmoqda. Neft asosan mamlakatni shimoli-g’arbida va Sichuon Ra viloyatida qazib olinadi. Eng yirik neft koni Dasinga konidir. Mamlakatda 1995-yil 140 mln t. neft qazib olindi (jahonda 5-o’rinda). Xitoy xalq respublikasida 1987- yil 496 mlrd kVt/s, 2000-yil 930 mlrd kVt / s (dunyoda 3-o’rin) elektr energiyasi hosil qilingan bo’lib, uning asosiy qismi (75 % i) IES larda hosil qilingan. IES lar asosan mamlakatning shimoli-sharqiy va sharqida ya’ni ko’mir havzalari atroflarida joylashgan. GES lar Xuanxe va Yanszi daryolarining yuqori oqimlarida qurilgan. AES lar ham mavjud. Xitoyda noodatiy energiya manbalaridan ham (Geotermal va qalqish ES) foydalaniladi. Qora metallurgiya sanoatining asosiy markazlari kokslanuvchi yirik ko’mir va ruda konlari bo’lgan rayonlarda vujudga kelgan. Ularning ichida eng yirigi shimoli-sharqdagi Anshan metallurgiya kombinati

bo’lib, bu erda yiliga 7-8 mln t. cho’yan eritiladi. Shimoliy Xitoydagi eng yirik kombinat Baotouda, mrakaziy Janubiy Xitoyda Uxanda joylashgan. Temir zapasi bo’yicha birinchi o’rin, qazib olish bo’yicha 4- o’rinda turadi. Xitoy Xalq respublikasida 1990-yil 60 mln t. po’lat, 44 mln t. prokat eritilindi. 2000-yil 115 mln t (birinchi o’rinda). Mashinasozlik korxonalarida ixtisoslashgan korxonalar emas, universal korxonalar ustun turadi. Ular asosan yirik shaharlarda, dengiz portlarida, metallurgiya bazalari yaqinida joylashgan. Masalan: Shenlida og’ir mashinalar va stanoklar, Chanchunda avtomobillar, ayniqsa Yanszi bo’ylarida mashinasozlik rivojlangan. Shanxayda dengiz kemalari ishlab chiqariladi. Xitoy Xalq respublikasida 1987-yil 472 ming avtomashina, 40 ming traktor ishlab chiqarilgan. Ma’lumki, Xitoy ip –gazlama ishlab chiqarishda dunyoda birinchi o’rinda turadi. Ishlab chiqarilgan gazlamaning 90% i ip-gazlamalardir. Mamlakatning asosiy paxta bazasi Shimoliy Xitoy, ip-gazlama sanoati Shanxayda joylashgan. Qishloq xo’jaligida 400 mln dan ortiq kishi band. 1990-yil Xitoyda 450 mln t. g’alla yetishtirildi. Buni asosiy qismini (180mln t) sholi tashkil etadi. Sholi mamlakatni asosan janubi-sharqida, ya’ni Yashil Xitoyda (choy xam). Bug’doy (1990 yilda 95 mln t.) shimoli-sharqida, shuningdek makkajo’xori, gaolyan “Sariq Xitoy”da yetishtiriladi. Mamlakatni shimoli-g’arbiy va g’arbiy qismlari “quruq Xitoy” deyiladi. Bu erda ekstensiv chorvachilik, janubi-g’arbda – “sovuq Xitoy” da (Tibet, Kunlun, Himolay) qishloq xo’jaligi sust rivojlangan. Xitoyda 1987 – yil 4,2 mln t, 1990-yil 4,5 mln t. paxta tolasi etishtirildi. Cho’chqalar soni dunyo bo’yicha 870 mln, Xitoyda 326 mln, qo’ylar 178 mln, qoramol 126 mln bosh.

Hindiston Respublikasi. Hindiston janubiy Osiyodagi aholisi soni va maydoniga ko’ra eng yirik davlat. Maydoni 3291 (3288) mln km 2 bo’lib, u maydoniga ko’ra dunyoda 7-o’rinda turadi. Iqtisodiy geografik o’rni mamlakat iqtisodini rivojlantirish uchun qulay. Mamlakatning quruqlik chegarasi 15 000 km, dengiz chegarasi 5,5 ming km. quruqlik chegarasi orqali 7 ta davlat bilan chegaradosh bo’lib, bu chegaralar baland tog’ va cho’llardan o’tganligi uchun iqtisodiy jihatidan uqadar qulay emas. Mamlakatni janubiy qismi yarimoroldan iborat bo’lib, bu qism Janubi-G’arbiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo, Avstraliya va Afrika davlatlari o’rtasidagi dengiz yo’llari o’rtasida joylashgan. Hindiston Evropa, Osiyo va Avstraliya o’rtasidagi muqim xalqaro havo yo’llari tugunida joylashgan. Masalan: Moskva – Toshkent – Dehli – Singapur. Hindiston xududi shimoldan janubga 3200 km, g’arbdan sharqqa 2700 (2900)km ga cho’zilgan. Hindiston aholisi demografik portlashda. Masalan: 1988-yil mamlakatda 800 mln kishi yashagan bo’lsa, u yiliga 15-17 mln kishiga ko’payib, 2003 yil 1068 mln, 2006 yil 1122 mln kishiga etdi. Tug’ilish koeffisienti 25 ‰, o’lim 8‰ . 1 ayolga 3,1 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha bo’lganlar jami aholining 36 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 4 % ini tashkil etadi. O’rtacha umr 62-64 yosh. YAMD –2820 $ (2001). Mamlakat umumiy chaqaloqlar soniga ko’ra (yiliga 27 mln) dunyoda birinchi o’rinda turadi. Ayni paytda umumiy chaqaloqlar o’limi bo’yicha ham dunyoda yetakchi (yiliga 9 mln). Rivojlanayotgan mamlakatlar ichida Hindiston birinchi bo’lib oilani rejalashtirishga o’tgan, lekin u yaxshi samara bermadi. Sababi ko’p asrli yosh nikoh qurish an’anasidir. Hind aholisini etnik tarkibiga ko’ra ham dunyoda 1- o’rinda. 150 dan ortiq xalqlar bor. Asosiy tillar 15 ta, shevalar soni 1,6 mingta. Eng yirik xalqlari: hindlar, bixarlar, bengallar. Hindistonliklar tili – hind tili, millatlararo muomala

tili – ingliz. Aholisini 83% i induizmga, 11% islomga , qolgani xristian, sinkxizm va buddizmga e’tiqod qilishadi. Varanasi va Gang daryosi induizm dini uchun, Lumbini shahri buddistlar uchun muqaddas joy. Aholisi ancha notekis joylashgan. Mamlakatda aholining o’rtacha zichligi 1 km 2 ga 330 kishi. Hind-Gang pasttekisligida esa 800 kishigacha. Himolay tog’larida, mamlakatning shimoli-g’arbida va markaziy qurg’oqchil hududlarda aholi ancha siyrak. Mamlakatda urbanizasiya darajasi 26 % . Hindistonda 4500 shaharlar bor, millioner shaharlar soni 23 ta. Eng yiriklari: Mumbay (12,6 mln) va Kalkutta (11 mln). hindistonda 600mingdan ortiq qishloqlar bor. Hindistonni XVIII -asrda inglizlar bosib olgan va 200 yil mustamlaka qilgan . U 1947 yil 15-avgustda mustaqillikka erishgan va 1950 yil 26-yanvarda respeublika deb e’lon qilingan. Davlat tuzumiga ko’ra Federativ Respublika bo’lib, 25 shtatdan va 6 ta ittifoqdosh hududdan tashkil topgan. Kashmir va Panjopda siyosiy ahvol yaxshi emas. Asosiy siyosiy partiyasi: Hindiston milliy kongresidir (1885 yilda tuzilgan). Hindiston xo’jaligi ulkan tafovutlar mamlakati. Masalan: bir tomonda industrlashtirish, tub agrar islohotlar, kosmik dasturlarni amalga oshirlishi, qudratli sanoat korxonalari, AES lar. Ikkinchi tomonda qashshoq aholi va qoloq qishloq xo’jaligi, ersizlik, uysizlik, erga omoch va xo’kizda ishlov berish. Hindiston umumiy ishlab chiqarish hajmi bo’yicha jahonda 11- o’rinda turadi, lekin jon boshiga YAIM bo’yicha 102-o’rinda (340 $) turadi. Hindiston qoramollar soniga ko’ra (250 mln) dunyoda 1- o’rinda, lekin dunyoda go’sht iste’mol qilish bo’yicha oxirida. Qishloq xo’jaligi traktorlari ishlab chiqarish bo’yicha (yiliga 110 ming) dunyoda Rossiya va Yaponiyadan keyin turadi, lekin omoch- xo’kiz-arava. Temir yo’llar uzunligi bo’yicha Osiyoda 1- o’rinda, lekin ular tor izli.

FTI mutaxassislari soniga ko’ra Rossiya va AQSH dan keyin turadi, lekin ular chet ellarga ko’p ketib qolmoqda. Kinofilmlar ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda (750 ta) 1- o’rinda, lekin aholisining yarmidan ko’pi savodsiz. Hashamatli uylar va xaroba kulbalar bor. Hindistonda iqtisodiy faol aholi soni 626 mln kishi bo’lib (Xitoydan keyin 2- o’rinda), uning 1/5 qismi sanoatda band. Aholisining 70 % dan ortig’i qishloq xo’jaligida band. Mamlakatning asosiy qazilma boyliklari: ko’mir, temir rudasi, marganes, mis, uran, titan, neft, olmos kabilardir. Ko’mir qazib chiqarish bo’yicha (yiliga 210 mln t.) Hindiston dunyoda 6- o’rinda turadi. Damadar vodiysi – Hindiston Ruridir. Temir rudasi qazib olishda ham dunyoda 6- o’rinda turadi. U yiliga 55 mln t. an ortiq temir rudasi qazib oladi, bu AQSH bilan tengdir. Temirning 40% i eksport qilinadi. Elektr energiyasi ishlab chiqarish bo’yicha u dunyoda 8- o’rinda (yiliga 380 mlrd kVt/s) turadi. Elektr energiyasini asosan IES, AES (3 ta) va GESlar beradi. Mamlakatning etakchi sanoat tarmoqlari: Engil sanoat, oziq-ovqat, metallurgiya, mashinasozlik va kimyo. Ma’lumki jahon engil sanoati 5 regionda kuchli rivojlangan bo’lib, ularning biri Janubiy Osiyodir. Hindistonda ip-gazlama va jut-gazlama sanoatlari yaxshi rivojlangan. Ip-gazlama – Bombeyda, jut-gazlama – Kalkuttada, oziq-ovqat sanoatida choy, qand-shakar, o’simlik moyi (eryong’oq), qandolatchilik etakchi o’rin tutadi. Mamlakatda qora metallurgiya sanoati rivojlangan bo’lib, u dunyoda po’lat eritish bo’yicha 10-o’rinda (yiliga 18 mln t.) turadi. Rangli metallardan alyuminiy eritish yaxshi rivojlangan. Eng yirik metallurgiya markazi – Bakaro shaxrida joylashgan. Hindiston xo’jaligida dastgohlar, traktorlar, avtomobillar, teplovozlar, televizorlar, EHM lar, AES lar uchun jihozlar, kosmik sanoat

uchun jihozlar, ximiyaviy tolalar, farmosevtika (“Farmed” qo’shma korxonasi) kabilar rivojlangan. Mamlakatning tog’-kon sanoati, ayniqsa Dekan yassitog’ligida kuchli rivojlanib bormoqda. bu erdagi og’ir sanoatning eng muhim yangi qurilishlarini J.Neru “Yangi Hindistonning qasrlari” deb atagan. Hindiston xo’jaligining iqtisodiy rivojlanishida 4 ta yirik markaz ajralib turadi. Ular iqtisodiy poytaxtlardir: Dehli, Madoras, Bombey,Kalkutta. Dehli 1911- yildan beri mamlakat poytaxti, hozirda Yangi Dehli. Qishloq xo’jaligida dehqonchilik yetakchi, bunga sabab tabiiy sharoitning qklayligidir. Mamlakat xududi asosan subekvatorial iqlim mintaqasida joylashgan. U haydaladigan erlar maydoniga ko’ra faqat AQSH dan keyin turadi xolos. Mamlakat qishloq xo’jaligi asosan 2 mavsumga, ya’ni rabi (qishki) va harif (yoz) mavsumiga bo’linadi. Hindiston qishloq xo’jaligida sholi, choy, paxta, shakarqamish, bug’doy, eryong’oq, zirovorlar yetishtirish yetakchi. Hindiston dunyoda sholi yetishtirish bo’yicha 2-o’rinda (yiliga 110 mln t. Xitoydan keyin), shakarqamish yetishtirish bo’yicha 2- o’rinda (yiliga 170 mln t. Braziliyadan keyin), choy yetishtirish bo’yicha 1- o’rinda, bug’doy etishtirish bo’yicha 3- o’rinda (yiliga 50 mln t. Xitoy va AQSH dan keyin), paxta yetishtirish bo’yicha 3- o’rinda (yiliga 1,7 mln t. paxta tolasi Xitoy va AQSH dan keyin), eryong’oq va zirovorlar yetishtirish bo’yicha 1- o’rinda turadi. Sholi asosan Gang va Braxmaputra daryolari vodiysida, bug’doy esa Hind-Gang pasttekisligida ekiladi. Panjob – Hindistonning bug’doy mintaqasi nomini olgan. Paxta va eryong’oq Dekan yassitog’ligida, jut G’arbiy Bengaliyada, choy Sharqiy Hindiston tog’ yonbag’irlarida, kokos yong’og’i va dorivorlar Arab dengizi sohillarida etishtiriladi.

Hindiston dunyoda qoramollar soni (250 mln bosh), echkilar soni (77 mln bosh) bo’yicha birinchi o’rinda turadi, lekin hind aholisi go’sht,sut, hayvon yog’i, tuxum iste’mol qilish bo’yicha dunyoda oxirgi o’rinlarda (jon boshiga 1,5-2 kg) turadi. Bunga sabab induizm dini (vegeterianlik). Hindiston transportida etakchi o’rinda temir yo’l, avtomobil va dengiz transporti turadi. Temir yo’llarning uzunligi bo’yicha (63 ming km) mamlakat Osiyoda birinchi o’rinda tursada, temir yo’llarning tor izligi va lakamotivlarning eskiligi temir yo’l transportining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Avtoyo’llarning uzunligi 1,7 mln km bo’lib. Uning 833 ming km qattiq qoplamadir. Mamlakat ichidagi umumiy tashiladigan yukning 80% i, yo’lovchining 70 % i temir yo’l transportiga to’g’ri keladi. Hindiston tashqi savdosida dengiz transporti etakchi. Eng yirik dengiz porti “bosh darvozasi” Bombey, keyin esa Kalkutta turadi. Asosiy eksporti: choy, shakarqand, ip-gazlama (paxta), kanop, charm, dorivorlar, farmasevtika mahsulotlari, mashina va jihozlar. Zargarlik va badiiy xunarmandchilik buyumlari, kiyim-kechak. Asosiy importi: neft, mashina va jihozlar, oziq-oaqat, mineral o’g’itlar, po’lat. Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Rossiya, Yaponiya, GFR. Pul birligi – hind rupiyasi. Janubi Sharqiy Osiyo davlatlari. Bu regionga Hindi-Xitoy va Malakka yarimorollari hamda Malaya arxipelagida joylashgan 11ta davlat kiradi. Ular II -jahon urushiga qadar Buyuk Britaniya, Fransiya va Gollandiyaning mustamlakasi bo’lgan. Mazkur davlatlar 1989- yilgacha o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan. Eng oxirida esa 2002 yil 20-may kuni Sharqiy Timor mustaqil deb e’lon qilindi.

Region xududi 4,4 mln km 2 bo’lib, er shari quruqlik maydoninig 3,1 % ini egallagan. Maydoniga ko’ra eng yirik davlatlari: Indoneziya (1,9 mln km 2 ), boshqa davlatlarning birortasining maydoni 677 ming km 2 dan (Myanma) katta emas. Maydoning kattaligiga ko’ra eng mittisi Singapur (0,6 ming yoki 620 km 2 ) bo’lib, uning maydoni Moskva shahari maydonining 2/3 qismiga teng. Singapur maydonining uzunligi 42 km, eni 22 km. Singapurdan tashqari Bruney (6000 km 2 ), Sharqiy Timor (15 ming km 2 ) kabi kichik davlatlar ham joylashgan. Indoneziya rspublikasi 13700 dan ortiq orollardan tashkil topgan. Iqtisodiy geografik o’rnining qklayligi avvalo regionning barcha mamlakatlarini (Laosdan tashqari) dengiz bo’yida joylashganligi; − region mamlakatlarining bir-biriga qo’shni joylashganligi − muhim dengiz yo’lari bo’yida joylashganligi Masalan Singapur ham Sharqiy, ham G’arbiy darvoza. Janubi-Sharqiy Osiyo iqlimiy jihatidan ekvatorial va subekvatorial mintaqalarda joylashganligi uchun yog’in-sochin mo’l. Shuning uchun o’simliklarga ayniqsa o’rmonlarga boy. Indoneziya va Filippin orollari birinchi darajali seysmik mintaqaga kirganligi uchun tez-tez kuchli zilzilalar bo’lib turadi (masalan, 2004 yil 26-dekabrdagi sunamida 300 ming odam o’ldi) va harakatdagi vulqonlar ko’p (Apo, Karakatau, Slamet, Kerinchi). Janubi-Sharqiy Osiyo foydali qazilmalarga boy. Ayniqsa, qalayi, neft-gaz, volfram, nikel, xrom kabilarga. Masalan: dunyoda xrom qazib olish bo’yicha Filippin 5-o’rinda, nikel qazib olish bo’yicha Indoneziya 5- o’rinda, Filippin 7-o’rinda, mis qazib olish bo’yicha Filippin 8-o’rinda turadi. Malakka yarim oroli erning qalayi belbog’i nomini olgan bo’lib, bu erda er sharidagi eng yirik qalayi zapasi joylashgan. Bruney sultonligi OPEK ga a’zo, Indoneziya esa kuzatuvchi. Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarining boshqarilish shakli va davlat tuzumi xilma-xil. Masalan: Vьetnam, Laos,Mьyanma, Indoneziya, Filippin, Singapur kabi davlatlar respublika, Bruney, Malayziya, Kambodja,

Tailand kabi davlatlar monarxiya shaklida boshqariladi. Mьyanma va Malayziya federativ davlat tuzilishiga ega. Aholisi. Janubi-Sharqiy Osiyoda 544 mln kishidan (2003y) ortiq aholi yashaydi. 2006-yilda 565 mln kishiga etdi. Tug’ilish koeffisienti 22 ‰, o’lim 7‰ . 1 ayolga 2,7 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha bo’lganlar jami aholining 31 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 5 % ini tashkil etadi. O’rtacha umr 66-70 yosh. YAMD –3390 $. Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari aholisi er shari aholisining 8,5 % ini tashkil etadi. Aholisi soniga ko’ra Indoneziya (220 mln), Filippin (82 mln), Vьetnam (81 mln), Tailand (63 mln) , Mьyanma (50 mln) kabi davlatlar etakchi (2003). Aholisi soni eng kam bo’lgan davlatlar: Bruney (0,4 mln), Sharqiy Timor (0,8 mln) kabilardir. Region aholisi yiliga 9-10 mln kishiga ko’paymoqda. Eng yuqori tabiiy ko’payish Vьetnam, Laos, Kambodja, Filippinga to’g’ri keladi. Aholi ko’payishi shu holatda ketsa, 2025 yilga borib dunyodagi eng seraholi 11 davlat qatoriga Filippin va Vьetnam ham kiradi. Tug’ilish ko’rsatkichi eng yuqori davlatlar: Laos (36‰), Kampuchiya (28‰), Filippin . Tug’ilish ko’rsatkichi eng past bo’lgan davlatlar; Cingapur (11‰), Tayland (13‰). Janubi-Sharqiy Osiyoda tug’ilish koeffisenti 22‰ ni tashkil etadi. Yoshlar salmog’i eng yuqori (43-44 %) bo’lgan mamlakatlar: Kambodja, Laos, Sharqiy Timor; eng kam bo’lgan davlatlar: Singapur, Tailand (21-23%). Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari aholisining o’rtacha zichligi 1km 2 122 kishi bo’lgani holatda, Vetnam, Tailand, Filippinda 200 kishidan ortiq, Laos,Kambodja,Bruneyda 35-40 kishi. Yava yarimorolida 2000 kishi va Singapurda 6653 kishini tashkil etadi. Ko’pchilik davlatlari ko’p millatlidir. Masalan: Indoneziyada 150 dan ortiq, Vetnamda 50 dan ortiq, Myanma va Tailandda30 dan ortiq xalq yashaydi. Urbanizasiya darajasi Singapurda 100%, qolgan barcha davlatlarda 40 % ga etmaydi. Millioner shaharlari jami 15 ta bo’lib, ular ichida eng yirigi Jakarta (9 mln). Hindi-Xitoy aholisi asosan

buddizmga, Malaya arxipelagi aholisi islom diniga e’tiqod qiladi. Dunyoda musulmonlar soni eng ko’p bo’lgan davlat Indoneziya. Xo’jaligi XX asrning 70 yillariga qadar Janubi-Sharqiy Osiyo jahonning eng qoloq o’lkalaridan bo’lib kelgan. Shu yillardan keyin ichki iqtisodiy rivojlanish, tabiiy resurslar (tog’-kon) va chet el investisiyalari omillari ta’sirida region mamlakatlarida keskin o’zgarishlar ro’y bera boshladi. Hozirda region mamlakatlari sanoatining rivojlanishiga ko’ra 4 guruhga bo’linadi: 1.Yangi sanoatlashgan “Osiyo yo’lbarslari” davlatlari: Singapur, Tailand va Malayziya. Bu mamlakatlarda Yapon kapitali ta’sirida va mahalliy ishbilarmonlar faoliyati tufayli “iqtisodiy mo’jiza” lar ro’y bermoqda. Masalan: Singapur dunyodagi eng yirik savdo markazi, moliyaviy markaz, turizm markazi, industrial markaz (neftni qayta ishlash, kemasozlik, elektrotexnika) larga aylanib bormoqda. Malayziyada kondensionerlar, elektro va radio texnikalar, avtomashinalar va boshqa rezina buyumlar, maishiy texnika buyumlari, rangli metallurgiya sanoati; Tailandda tabiiy kauchuk buyumlari, rangli metallurgiya sanoati, mashinasozlik, engil sanoat rivojlanib bormoqda. 2. Neft-gaz sanoati rivojlangan davlatlar: Indoneziya va Bruney sultonligi. Indoneziya yiliga 65 mln t.dan ortiq neft qazib oladi, 30 mlrd m 3 dan ortiq tabiiy gaz qazib oladi. Asosiy sanoat tarmoqlari: neftni qayta ishlash, neft – kimyo, tikuvchilik va to’qimachilik, qorametallurgiya sanoati, kauchuk va o’rmon sanoatlari. Eng yirik sanoat markazlari: Jakarta, Surabaya, Medon, Padang, Bandun shaxarlarida joylashgan. Bruney sultonligida sanoat tarmoqlari rivojlanmagan bo’lib, u erda qazib olinayotgan neft (yiliga 8-10 mln t) va tabiiy gaz (10-13 mlrd m 3 ) hom holatida eksportga chiqariladi. 3. Industrlashtirish yo’lidan borayotgan davlatlar. Bu guruhda Vetnam aloxida ajralib turadi. Mamlakatda qorametallurgiya, mashinasozlik, to’qimachilik, oziq-ovqat sanoatlari rivojlanib borayotgan bo’lsada, xo’jalikda

oziq-ovqat va engil sanoat etakchidir. Yirik sanoat markazlari Xanoy va Xoshiminda joylashgan. Myanmada asosan sellyuloza – qog’oz sanoati, to’qimachilik, oziq-ovqat va rangli metallurgiya sanoatlari rivojlanmoqda. Yirik sanoat markazi Yangon shahrida joylashgan. Filippinda asosan tog’-kon sanoati (mis, xrom, temir, alyuminiy) engil va oziq-ovqat sanoati rivojlanib bormoqda. eng yirik sanoat markazlari: Manila va Sebu shaharlari. 4.Sanoati juda sust rivojlangan davlatlar: Laos va Kambodja. Ularda asosan xunarmandchilik, zargarlik va qo’lda buyumlar yasash (savat, shlyapa). Bruney va Sharqiy Timorda zamonaviy sanoat yo’q. Janubi-Sharqiy Osiyoda oziq-ovqat sanoati muhim o’rin tutadi. Dunyo bo’yicha kokos yog’i ishlab chiqarish va uni eksport qilishda mazkur region etakchi bo’lib, bu sohada Indoneziya, Malayziya, Tailand davlatlari etakchi. Choy sanoati Indoneziya, Malayziya, Vetnamda ; qand-shakar sanoati Indoneziya, Malayziya, Tailand ; kofe sanoati Indoneziyada ; brouler xo’jaligi (akarashka) Tailand, Malayziya, Myanmada yaxshi rivojlangan. Qishloq xo’jaligi. Janubi-Sharqiy Osiyo qishloq xo’jaligi asosiy o’rnida oziq-ovqat ekinlari turadi. Bunga sabab oziq-ovqat muammosini bu regionda xaligacha hal qilinmaganligidir. Regionning musson iqlimli joylarida, Mekong, Irovadi va Xongxa daryo vodiylarida sholikorlik rivojlangan. Bu erlarda yil bo’yi sholi etishtiriladi va 2-3 marta hosil yig’ib olinadi. Indoneziyada jami ekin maydonining 2/3 qismiga, Filippinda 90% iga sholi ekiladi. Mekong va Xongxa daryolarining deltalari Vetnamning “sholi savatchasi” (karzinasi) nomini olgan. Regiondagi asosiy sholi etishtiruvchi davlatlar: Indoneziya (yiliga 45 mln t. dunyoda 3- o’rin). Tailand (yiliga 21 mln t. 4-o’rin) Vetnam (yiliga 19 mln t. 6- o’rin) Myanma (yiliga 15 mln t.) Filippin (yiliga 8 mln t.)

Shakarqamish etishtirish bo’yicha dunyoda indoneziya 7- o’rinda turadi. Mamlakatda yiliga 25 mln t dan ortiq shakarqamish etishtiriladi. Dunyo bo’yicha etishtiriladigan tabiiy kauchukning 85 % ini Janubi- Shraqiy Osiyo davlatlari, avvalo Indoneziya, Tailand, Malayziya uchligi beradi. Myanma, Tailand, Laos chegarasida dunyodagi eng mashhur “oltin burchak” joylashgan. Asosan Indoneziyada qisman Vetnamda kofe etishtirish rivojlangan. Region qishloq xo’jaligida yuqoridagilardan tashqarichoy, kakao, paxta, eryonhoq, tamaki, kokos va moyli palma etishtirish rivojlangan. Janubi- Shraqiy Osiyoda chorvachilik sust rivojlangan bo’lib, bu tarmoqdan faqat parrandachilik (broyler) yaxshi rivojlangan. Janubi-Sharqiy Osiyo dunyo bo’yicha YAIM 2,2 % ini beradi. Transporti. Temir yo’l transporti eng rivojlangan davlatlar: Indoneziya (7 ming km ) va Myanma (5 ming km). avtomobil transporti va yo’llarining uzunligi ortib uning ahamiyati oshib bormoqda. indoneziya va Filippinda dengiz transporti rivojlangan. Regiondagi eng yirik dengiz porti Singapur (yiliga 115 -120 mln t yuk o’tkazadi) va Bangkok (60 mln t.) portlaridir. Xoshimin,Jakarta, Surabaya portlari kichikroq. Havo transporti xalqaro aloqalarda muhim o’rin tutadi. Eng katta aeroporti Changi (Sing). Keyingi o’rinlarda Bangkok va Jakarta aeroportlari turadi. Janubi- Sharqiy osiyo tabiiy va tarixiy rekreasion resurslarga boyligi uchun keyingi paytlarda xalqaro turizm va dam olish tarmoqlari rivojlanib bormoqda. Asosiy eksporti: neft-gaz, qalayi, volfram, nikel, mis, alyuminiy, xrom, radiotexnika, rezina buyumlar, elektrotexnika, kondisionerlar, sholi, kauchuk,kofe, kokos yong’og’i va yog’i, broyler, tropik mevalar, tamaki. Asosiy importi: mashina va jihozlar, kapital, bug’doy, sanoat mahsulotlari. Pul birligi: rupiya (Indoneziya), peso (Filippin), rentit (Malayziya), dollar (Singapur va Bruney), bat (Tailand), dong (Vetnam), riel (Kambodja), kip (Laos), kyat

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O’z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O’zb. T. 1965. 8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma’lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II

11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O’zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor. 12. www. ziyonet.uz

O'xshashlar

Xitoy Xalq Respublikasi (2)

Hindiston Respublikasi

Jazoir Xalq Demokratik Respublikasi

Vengriya va Bolgariya Respublikasi

Germaniya Federativ Respublikasi, Fransiya Respublikasi, Italiya Respublikasi, Polsha Respublikasi, Shveysariya Konfederasiyasi