Xitoy Xalq Respublikasi (2)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

Ko'chirib olish

Xitoy Xalq Respublikasi Reja: 1. Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Aholisi. 4. Davlat tuzumi. 5. Xo'jaligi: A) Sanoat tarmoqlari. V) Qishloq xo'jaligi. V) Transporti. 6. Tashqi iqtisodiy aloqalar. Maydoni -9,62 mln km 2 Aholisi - 1288,7 mln. (2003) Poytaxti -Pekin

1. Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni . Xitoy Xalq Respublikasi Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan bo'lib, xududining kattaligiga ko'ra uchinchi o'rinda turadi. Mamlakat sharqdan g'arbga 5700 kmga shimoldan janubga 3650kmga cho'zilgan. Xitoy 15 ta davlat va xududlar bilan chegaradoshdir. Uning 30 foizdan ortiq chegarasi MDH mamlakatlari bo'ylab o'tgan. XXR xududi orqali va unga qo'shni MXR va MDH ga Tinch okeani qirg'oqlaridan Yevropa mamlakatlariga qisqa masofali quruqlik yo'li o'tgan. Bu Dalyan-Xarbin va Manjuriya Pekin-Eren-Xoto va Ulan Bator yo'nalishidagi temir yo'llar bo'lib, ikkala temir yo'l ham Rossiyadagi Transibir magistraliga chiqish imkoniga ega. XHR ning dengiz bo'yi geografik o'rnining qulayligi muhim axamiyatga ega bo'lib uning dengiz chegaralarining uzunligi 15 ming kmni tashkil etadi.(7 provinsiya dengizi bo'yida joylashgan). Xitoyning sharqiy qirg'oqlarini Sariq, Sharqiy-Xitoy, Janubiy Xitoy dengizi suvlari yuvib turadi. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. Xitoy hududi tabiiy sharoitining va resurslarining xilma-xilligi bilan katta farq qiladi. Mamlakat maydonining 75 foizga yaqinini tog'lar, yassi tog'liklar, tog' oralig'idagi botiqlar egallagan. Xitoy jahonda mineral resurslar bilan yaxshi ta'minlangan mamlakat. Mamlakat toshko'mir, qora va rangli metallar, nodir elementlar,tog'kon ximiya xomashyosi zaxirasi bo'yicha jahonda oldingi o'rinlarni egallaydi. Bundan tashqari Xitoyning g'arbiy rayonlari to'la tadqiq qilinmagan.

Xitoyda toshko'mir konlari barcha provinsiya bo'yicha joylashgan, biroq sanoat axamiyatiga ega boy ko'mir konlari va shimol va shimoliy- sharqda joylashgan. Bu yerda eng yirik Shanxay, Shensi, Kayluan, Fushun va Fusin ko'mir xavzalari joylashgan. Xitoy ko'mirning umumiy zaxirasi bo'yicha AQShdan keyin ikkinchi, lekin qazib olish bo'yicha birinchi o'rinni egallaydi. Xitoyda neft va gazning aniqlangan zaxirasi (3 mlrd va 200 mlrd 3 ) faqat neft qazib oluvchi mamlakatlardan orqada turadi, biroq neft qazib chiqarish bo'yicha jahonda beshinchi o'ringa chiqdi. Asosiy neft konlari Shimoliy Xitoyda (Boxay qo'ltig'i qirg'oqlarida) Shimoliy-Sharqiy Xitoyda, Bundan tashqari ichki Xitoyning Jung'oriya va Saydam botig'ida joylashgan. Gaz qazib olish. Schuan botig'ida qazib olinmoqda. Bundan tashqari Xitoyda yonuvchi slanes ham qazib olinmoqda. Mamlakatda juda hilma-xil rudali foydali qazilmalar qazib olinmoqda. Yirik temir ruda zaxirasiga ega bo'lgan Anshan havzasi shimoli sharqiy Xitoyning boy ko'mir konlari havzasi yaqinida joylashgan. Mamlakat temir ruda zaxiralari bo'yicha (5 mlrd t) dunyoda uchinchi o'rinda turadi. Rangli metall ruda konlari janubiy va markaziy provinsiyalarda to'plangan. Bu yerdan alyuminiy xom-ashyosi, mis, qalayi, rux, surma, oltin, kumush qazib olinadi. Mamlakatning ko'pgina rayonlarida osh va tosh tuzi, fosforitning yirik zahira konlari joylashgan. Mamlakat mo''tadil, subtropik va tropik iqlim mintaqalarida joylashgan.

Xitoyning g'arbiy qismida iqlim keskin kontinental (xaroratning yillik va sutkalik amplituda farqi yuqori). Ayniqsa shimoli-g'arbiy rayonlarga yog'in kam tushadi. Xitoyning sharqiy qismi uchun musson iqlimi xos bo'lib, yozgi yog'in miqdorining ko'pligi bilan ajralib turadi. Bu yerda yoz oylarida issiq, qishda esa shimolida sovuq (yanvarning o'rtacha harorati -30C daraja), janubda esa-iliq (+18C). Yozgi issiq va yomg'irli mavsumda harorat shimol va janub o'rtasida unchalik farq qilmaydi. Iyulning o'rtacha harorati shimoliy-sharqiy Xitoyda 24 ni janubiy Xitoy dengizi qirg'oq bo'ylarida va ichki Mangoliyada 26-28 ni tashkil etadi. Xitoy iqlimining xarakterli xususiyati yog'inlarning taqsimlanishida keskin farqning mavjudligi. Yog'in miqdori janubi-sharqdan shimoli- g'arbga tomon kamayib boradi.(1200-1400 mm dan 100 mm gacha kamayadi). Unumdor tuproqli yerlar mamlakatning sharqida ya'ni Buyuk Xitoy tekisligida joylashgan. Bu rayon Xitoyning asosiy dehqonchilik rayoni xisoblanandi. Mamlakatning g'arbida dehqonchilik faqat daryo vodiylarida va vohalardagina olib boriladi. Bu yerlarda chorvachilik sohasi ustun darajada rivojlantirilgan. Yog'inlarning notekis mavsumiy holda yog'ishi qishloq xo'jaligi sohasida sug'orib dehqonchilik qilishni taqoza etgan. Qishloq xo'jaligida nafaqat sholi sug'orib yetishtiriladi balki bug'doy ham sug'orib yetishtiriladi. O'rmon resurslarining asosiy qismi shimoli sharqda va janubi sharqda joylashgan. Tabiat zonalari shimoldan janubga kenglik bo'yicha almashinadi. Tog'larda esa balandlik mintaqalari yaxshi aks etgan.

Xitoy suv resurslari(50 mingdan ortiq daryo) bilan juda yaxshi ta'minlangan, biroq suv resurslari xududlar bo'yicha notekis taqsimlangan. Mamlakatning sharqiy qismi suv resurslariga juda boy. Xitoy daryolari ichki berk oqim havzalari (Sinxay-Tibet tog'li rayoni) Shimoliy Xitoy va Tinch okeani, Hind va Shimoliy Muz okeani hovzalariga-tashqi oqim oblastiga kiradi. Yanszo', Xuanxe, Amur, Xuayxe, Chjuszyan Tinch okeanga quyiluvchi eng yirik daryolar hisoblanadi. 3. Aholisi: Xitoy dunyoda aholisi soni eng ko'p mamlakat (Dunyo aholisining 20%i yashaydi). XX asrning boshlarida bu yerda aholining o'rtacha umr ko'rishi 30 yoshdan kam yoshni tashkil qilardi. Tug'ilishning yuqoriligi (30-40 promille) va o'limning yuqoriligi (25-30 promille) aholisi soni tabiiy ko'payishning unchalik yuqori emasligi xos edi. O'sha vaqtda Xitoy aholisi 400mln kishini tashkil etar edi. 1950 yillarda (XXR tashkil topgach) mamlakatda demografik holat o'zgardi. Tug'ilishning oldingi yillardagidek yuqoriligi, tibbiyot xizmatining yaxshilanishi natijasida o'limning kamayishi, aholi turmush darajasining oshishi aholi sonining tez sur'atda o'sishiga olib keldi. 1970 yillarda mamlakatda tug'ilishni kamaytirish maqsadida demografik siyosat dasturi e'lon qilindi. Mamlakatda oilani rivojlantirish siyosati o'z samarasini bera boshladi. (ayniqsa shaharlarda). Mamlakatda 1993 yillarda har ming kishiga hisoblaganda tug'ilish 19 kishiga o'lim esa 6,4 kishiga, tabiiy ko'payish esa jahonning o'rtacha ko'rsatkichidan kam 11,5% ni tashkil etdi. Xitoy aholisi tarkibi yosh (Umumiy aholining 30%ini 15 yoshgacha bo'lganlar tashkil etadi).

Mamlakatda ko'p sonli mehnat resurslari mavjud biroq so'nggi yillarda sanoat rivojlangan bo'lasada ularning katta qismi qishloq xo'jaligida band. Mamlakat bo'yicha va chetga mehnat resurslarining migrasiyasi yuqori. Xitoydan tashqarida ya'ni chet elda 60 mln kishi yashamoqda. Ular Tayvanda (21mln), Gonkongda (6 mln) Janubi-Sharqiy Osiyo- Indoneziya, Malayziya, Taylandda, Singapurda yashaydi. AQSH da 13 mln etnik Xitoylar yashaydi. Biroq xorijiy Xitoyliklar nafaqat son jihatdan, balki sifat jixatdan ham katta mavqega ega. Masalan: Xitoyda bir yilda 650 mlrd dollarlik miqdorda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarilsa, (1,2 mlrd aholi). Bu vaqtda 60 millionlik xorijiy Xitoyliklar esa yiliga 450 mlrd dollar qiymatida tovar va xizmatlar ishlab chiqaradi. 4. Davlat tuzumi. Xitoyning 1894-1895 yillardagi bo'lib o'tgan Yapon-Xitoy urushidagi mag'lubiyati, Mustamlakachi mamlakatlarning yangidan bosqinchilik yurishlari uchun sharoit yaratdi. Natijada Yanszo' daryosi xavzasidagi provinsiyalar Angliya, mamlakatning janubiy qismi Fransiyaga qisman Angliyaga Shandun-Germaniya, Fuyzyan-Yaponiya, Buyuk Xitoy devoridan shimoliy xududlargacha Rossiya imperiyasining nazorati ostiga o'tdi. 1912 yildagi monarxiyaning ag'darilishi Xitoy Respublikasining tashkil topishi mamlakatning yarim feodal va yarim mustamlakachilik xolatini o'zgartirmadi. 1927 yildagi reaksion davlat to'ntarishidan so'ng mamlakatda gomindanchilar rejimi o'rnatildi.

Ikkinchi jaxon urushidan so'ng mamlakatni Xitoy Xalq Ozodlik armiyasining Yapon bosqinchilaridan to'la ozod qildi. 1949 yil 1-oktabr kuni Xitoy Halq Respublikasi tashkil topdi. 1950 yilning bahorida mamlakatda fuqarolar urushi tugadi, gomindanchi qo'shinlarning qolgan qutganlari (Chan-Kayshi) Tayvan orliga o'rnashib oldi,va Xitoy Respublikasi tashkil topdi. Xitoy Xalq Respublikasi konstitusiyasiga binoan (1982 yil) Halq vakillari umumxitoy majlisi (XVUM)- Davlat xokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi, XVUM Doimiy komiteti uning doimiy ishlaydigan organidir. XVUMning vakolat muddati - 5yil. XVUM XXR Raisi va uning o'rinbosarini, XVUM Doimiy komitetining raisini va shu komitet sostavini uning davlat xokimiyatining oliy ijroiya organi bo'limi markaziy xalq xukumati XHR Davlat kengashining bosh vaziri nomzodi va shu kengash tarkibini tasdiqlaydi. Mamlakat ma'muriy-hududiy jihatdan 22 provinsiya, 5 muxtor rayonlariga va 3 markazga bo'ysunuvchi (Pekin, Shanxay, va Tyanszin) shaxriga bo'linadi. Xitoy bir necha asr ilgari mustamlakachi mamlakatlar (Portugaliya va Angliya) tomonidan tortib olingan Makoa oroli (1999 y 20 dekabrda) va Syangan oroli (1997 y 1 iyun) ustidan o'z nazoratini o'rnatdi. Xitoy Xalq Respublikasi Tayvan orolini o'zining ajralmas qismi sifatida e'tirof etadi. Xitoy Xalq Respublikasi BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a'zosidir. 5. Xo'jaligi. Xitoy xo'jaligi avvalo iqtisodiy-ijtimoiy reja bo'yicha rivojlanayotgan davlatdir. Xitoy so'nggi o'n yilliklar davomida yirik industrial davlatga

aylandi. U sanoat ishlab chiqarishining umumiy xajmiga ko'ra dunyoda to'rtinchi-beshinchi, sanoat korxonalarining soniga. (750 ming) va undagi ish bilan band kishilar soniga ko'ra esa birinchi o'ringa chiqdi. Endilikda Xitoyning iqtisodiy qiyofasini ko'p jixatdan og'ir sanoat belgilaydi; bu sanoat asosan mamlakatning o'z resurslariga tayanadi. Xitoy Xalq Respublikasi so'nggi yillarda tez sur'atlarda rivojlanib borayotgan industrial-agrar sosialistik mamlakatdir. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotni modernizasiyalash jarayoni Xitoy barcha hududlarida bir xil sur'atda rivojlanayapti. Mamlakatda so'nggi yillarda xorijiy investisiyalarni jalb qilish maqsadida dengiz bo'yi provinsiyalarda maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ) tashkil etildi. Natijada mamlakatga xorijiy investisiya kirib kela boshladi. Faqat so'nggi besh (1990-1995) yilda ularning xajmi 110 mlrd dollarni tashkil etdi. (Shuning 80%i dengiz bo'yi provinsiyasiga to'g'ri keladi). Sharqiy Xitoy islohotlaridan oqilona foydalanishi natijasida katta yutuqlarga erishildi. Xitoyning bu zonasi mamlakat hududining 25% ini egallaydi, aholining 2|3 qismida yashaydi. A) Sanoati. YOqilg'i energetikasi. XXR sanoati tuzilishida og'ir industriyaning ahamiyati juda katta. YOqilg'i energetika tarmog'ida toshko'mir qazib chiqarish muhim rol o'ynaydi. Toshko'mir mamlakatda energiyaning asosiy manbai hisoblanadi. Asosiy ko'mir xovzalari Shimoli- Sharqiy va Shimoliy Xitoydadir. Shimoli- Sharqda Fushun va Fusunda ko'mir qatlamlari qalin bo'lib, shaxta usulida va ochiq usulda qazib olinadi. Ko'mir bu yerdan barcha marqazlariga jo'natiladi. Shimoliy Xitoyda

$ko'mir ko'proq shaxtalardan qazib olinadi, biroq ko'mir konlari metallurgiya markazlariga, yirik shaharlarga yaqinligi sababli o'zini oqlaydi. Neft sanoati Shimoli-G'arbdagi cho'llar va tog'larda, Qizil havzada (Sichuan viloyatida) shuningdek, mamlakatning shimoli-sharqi va sharqida yangidan bunyod qilindi. Mamlakatning asosiy koni Dasinga mamlakatda qazib olinadigan neftning yarmi to'g'ri keladi. Elektr energiya ishlab chiqarishining 3\4 qismi yoqilg'i elektr stansiyalariga to'g'ri keladi. Xitoyda gidroenergetikani rivojlantirish bo'yicha juda katta dasturlardan biri amalga oshirilmoqda: GES larning bosh kaskadlari Yanszi va Xuanxe daryolarining yuqori oqimlarida qurilmoqda. Birinchi ikkita AES qurildi. Qora metallurgiyaning - asosiy markazlari kokslanuvchi yirik ko'mir va ruda konlari bo'lgan uchta rayonda vujudga kelgan. Shimoli- Sharqda Anshanda metallurgiya kombinati va boshqa markazlarda metallurgiya zavodlari ishlab turibdi. Bu yerda yiliga 7-8 mln tonna cho'yan eritiladi. Shimoliy Xitoyda eski zavodlar rekonstruksiya qilindi. Rangdor metallurgiya (mis, qo'rg'oshin, rux, alyuminiy, magnit eritish) zavodlari Shimoli-Sharqda va boshqa rayonlarda joylashgan. Janub va janubi-g'arbda rangdor metall rudalari qazib olinadi, mis, qo'rg'oshin,volfram, qalayi va surma eritiladi. Mashinasozlikning eng muhim markazlari-Shenyan (Og'ir mashinalar va stanoklar ishlab chiqaradi) Xarbin,Tyanszin, Pekin, Taylan, Markaziy viloyatlarda, ayniqsa, Yanszi bo'yidagi shaharlarda (Chunsin, Uxan, Nankinda)mashinasozlikning rivojlanishiga bu joylar$

iqtisodiy geografik o'rnining qulayligi,qora va rangdor metallurgiya markazlariga yaqinligi yordam beradi. Yengil va oziq-ovqat- sanoati uchun turli jixozlar, priborlar, uy- ro'zg'or uchun texnikaviy asboblar, dengiz kemalari ishlab chiqarishda Shanxay yetakchi o'rinda turadi. Ximiya sanoati- uchun kerakli xomashyo Xitoyning barcha rayonlarida bor. Shimoliy-Sharqda va Shimolda koks, sulfat kislota, o'g'it, soda, slanes va neftdan suyuq yonilg'i ishlab chiqariladi. Yanszi daryosi vodiysida asosan mineral o'g'itlar ishlab chiqariladi. To'qimachilik sanoat - Xitoy sanoatining yetakchi tarmog'idir. U asosan ichki bozorga xizmat ko'rsatadi; Xitoyliklarning aksariyat qismi ip-gazlamadan tikilgan kiyim kechak kiyadi. Xitoy bu jixatdan dunyoda birinchi o'rinda turadi. B) Qishloq xo'jaligi- mamlakat qishloq xo'jaligida 400mln kishi band. Xitoy xududining atigi 1g'8 qismigina ishlanadi. Sharqiy rayonlarda yerlarning ko'p qismi xaydalgan. 80-yillar Xalq kommunallari 66 dan oila pudratiga o'tilgach, qishloq xo'jaligi anchagina daromadli tarmoq bo'lib qoldi, asosiy qishloq xo'jaligi ekinlari xosili sezilarli darajada oshdi. 1990 yil esa mamlakatda g'alla ekinlaridan rekord xosil olindi, ya'ni 450 mln tonna don olindi. Asosiy sholikorlik rayonlari bo'lgan Yanszi xovzasida va mamlakatning janubida bir yilda ikki marta xosil olinadi. Bug'doydan sholiga qaraganda to'rt barobar kam xosil olinadi. Bug'doy ko'p ekiladigan yerlar Xuanxe xovzasida asosan Buyuk Xitoy tekisligida joylashgan. Mamlakatning sharqiy qismida kartoshka, batat, sabzavot ekinlari yetishtiriladi.

Texnika ekinlaridan paxta yetishtiriladi. Paxtachilik Xuanxe va Yanszi xovzalarida va g'arbdagi vohalarda rivojlangan. Xitoyning janubi-sharqiy va janubiy qismlarning tog'larning terrasalangan yon bag'irlarida ikki ming yildan ko'proq vaqtdan buyon yuzlab xil choy navlari yetishtirilib kelinadi. Chorvachilik - Xitoyda mollar soni ko'p, lekin aholi jon boshiga hisoblanganda u ko'p mamlakatlardan keyin turadi. Mamlakatdagi Xitoy bo'lmagan xalqlar (mongollar, tibetlar,uyg'urlar, dunganlar) tarqalgan «Quruq Xitoy» qismida ekstensiv ko'chmanchi yoki yarim ko'chmanchi chorvachilik ustun turadi. Janubi G'arbdagi «Sovuq Xitoyda» (Tibetda) esa; qishloq xo'jaligi umuman sust rivojlangan. V) Transporti- Xitoyda temir yo'l transporti yetakchi o'rinda turadi. Teimr yo'llarining yarmiga yaqini shimoli sharqiy va Shimoliy Xitoyda bo'lib, g'arbiy rayonlarda faqat ikkita temir yo'l bor. Xitoyda avtomobil transporti sharqiy rayonlarda rivojlangan. XHR ning tashqi savdosi yuklarining asosiy qismi dengiz portlari orqali o'tadi. 6. Tashqi iqtisodiy aloqalari Xitoy 1990 yillardan keyin Rossiya, AQSH, Yaponiya, kabi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirmoqda. Eksporti tog'-kon, yengil va oziq ovqat sanoati, qishloq xo'jaligi, o'rmon va baliq maxsulotlari. Importi mashinalar, mineral o'g'itlar, g'alla, xarbiy texnikalar dan iborat.

Tayanch so'zlar. Qulay geografik o'rin, xilma-xil va tabiiy sharoit va boy mineral resurslar, eng seraholi mamlakat, demografik siyosat, yirik xalqlar, kam sonli millatlar, iqtisodiy rivojlanishdagi hududiy tafovutlar, sanoat, qishloq xo'jaligi va transport tarmoqlarining rivojlanishi.

Foydalanilgan adabiyotlar. 1 . I.A.Karimov, «O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida» Toshkent «O'zbekiston» 1995 yil. 2. I.A.Karimov «O'zbekiston XXI-asr bo'sag'asida», «Xafvsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». Toshkent. «O'zbekiston» 1997 yil. 3. Lipes Yu.G. Geografiya mirovogo xozyaystva. Moskva «Vlados», 1999 g. 4. Sosialno-ekonomicheskaya geografiyu zarubejnogo mira. Pod red. V.V.Volskogo. Moskva Kron-press, 1998 g. 5. Mironenko N.S. Vvedeniye v geografiyu mirovogo xozyaystva. Moskva 1995 g. 6. Baburin V.A, Mazurov YU.L. Geograficheskiye osnovi upravleniya. Moskva 2000 g. 7. Soliyev A, Maxammadaliyev R, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. T, O'zMU. 2005 yil. 8. Naseleniya mira. Demograficheskiy spravochnik. M: Misl, 1989 g. 9. Ergashev A. va boshq. Jaxon mamlakatlari. Toshkent 2006 yil .

O'xshashlar

Xitoy Xalq Respublikasi va Hindiston

Jazoir Xalq Demokratik Respublikasi

Germaniya Federativ Respublikasi, Fransiya Respublikasi, Italiya Respublikasi, Polsha Respublikasi, Shveysariya Konfederasiyasi

Gruziya Respublikasi

Moldaviya Respublikasi