Xaritalarni matematik asosi - Geografiya - Referatlar

Xaritalarni matematik asosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Xaritalarni matematik asosi Reja: 1. Kartografik proyeksiyalar haqida tushuncha. Kartografik proyeksiyalarni xatoliklari xususiyati bo`yicha klassifikatsiyasi (tasnifi). 2. Teng burchakli, teng yuzli (maydonlari bir xil) va ixtiyoriy (teng oraliqli proyeksiyalar va ularni xususiyatlari. 3. Yerdamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli bo`yicha proyeksiyalarni asnifi. Slindrik, , konusli va azimutal proyeksiyalar, ularni xususiyatlari. 4.Proyeksiyalarni tanlash to`g`risida. Dunyo, yarim sharlar, materiklar va ularni alohida yirik qismlari uchun ko`proq ishlatiladigan proyeksiyalar. Topografik xaritalarni proyeksiyalari. 5. Koordinata to`rlari. Masshtablar. Ko`p varaqli xaritalarni razgrafkasi va nomenklaturasi. Komponovka..

Kartografik proyeksiyalar haqida tushuncha. Kartografik proyeksiyalarni xatoliklari xususiyati bo`yicha tasniflash. Xaritani matematik asosi-xaritani matematik elementlari majmuidan tarkib topib, ular tasvirlanayotgan yuza va xarita o`rtasidagi matematik aloqani belgilaydilar. Proyeksiya, masshtab, geodezik asos, shunigdek komponovka va razgrafka snstemasi xaritaning matematik asos elementlari bo`lib hisoblanadi. Yuqoridagi elementlar Yer yuzasini tekislikda (qog`ozda) tasvirlashda karkas (qobirg`a) vazifasini bajaradilar. Boshqacha aytsak xaritani matematik asos elementlari - Yer yuzasini tekislikda ma`lum matematik qonun va qoida asosida to`g`ri va aniq tasvirlash imkonini beradi. Masshtab kartografik modelni (ya`ni xaritani) fazoviy chegaralarini aniqlaydi. Xaritada o`lchash mumkin bulgan aniqlik, xarita mazmunini mukammalliligi, binobarin kartografik tasvirni aniqligi bevosita uning masshtabiga borliq bo`ladi. Xarita masshtabini yirik yoki maydaligi uni maqsadiga qarab belgilanadi. Ellipsoid yoki shar yuzasini tekislikda matematik to`g`ri aks ettirishga k a r t o g r a f i k p ro ye k s i ya deyiladi; Xarita tuzishda dastlab meridian va parallel chiziqlari chiziladi va ular bir-biri bilan kesishib kartografik tur hosil qiladi. So`ngra bu to`rga planli asos (tayanch) punktlari tushiriladi. Shundan keyin u boshqa geografik obyektlar bilan to`ldiriladi. Har bir alohida olingan xaritaning kartografik turi shu xaritaning oldiga qo`ygan maqsadi va vazifasidan kelib chiqan holda ma`lum bir proyeksiyada chiziladi. Kartografik tur chizilganda tasvirlanishi kerak bo`lgan xudud dastlab tuzilayotgan xarita masshtabidagi globus yuzasiga (sirtiga) tushirilgan deb faraz qilinadi. G L O B U S - Yer sharining kichraytirilgan modeli bulib, Yerning tashqi qiyofasini hamda uning yirik qismlari (quryqliklar, okeanlar, ularning bo`laklari) nisbatini eng to`g`ri va ko`rgazmali qilib tasvirlaydi. Chunonchi, globus dunyo okeani va materiklar qiyofasi hamda ularning bir-biriga nisbatan qanday joylashganligi to`g`risida aniq tasavvur beradi. Globusda kartografik tasvirning xatoliklari bo`lmaydi. shuning uchun undagi obyektlarni bir-biriga taqqoslash

mumkin. Globus yuzasining hamma qismida masshtab bir xil, ya`ni o`zgarmas bo`ladi. Xarita ham globusni o`zi yoki uning bir qismidir. Ularni farqi shundaki xaritada Yer yuzasi tekis qog`ozda :gasvirlanadi. Biroq sferik (egri) yuzani tekislikka tushirganda bu yuzaning xaritadagi maydonida, shaklida, burchaklarida va uzunliklarida xar xil xatoliklar ruy beradi. Har qanday holatda Yer yuzasini tekislikda tasvirlaganda ikkita asosiy talab albatta bajarilgan bo`lishi lozim, chunonchi Tasvirni bir xilligi va uzluksizligi ta`minlangan bo`lishi shart. Bu demak birinchidan Yer yuzasidagi hap bir nuqtaga xaritada faqat bitta nuqta mos kelishi kerak va ikkinchidan kartografik tasvirda uzilgan joylar (yerlar) bo`lishi kerak emas. Bu talabni bajarish uchun kartograf uzilgan joylarda teng chuzish va aksincha bekilib (ya`ni ustma - ust tushib, yopilib) qolgan joylarda esa-teng siqish ishlarini amalga oshiradi. Teng cho`zilish yoki teng siqilish natijasida kartografik tasvirda quyidagi xatoliklar vujudga (yuzaga) keladi: 1. Uzunliklar xatosi; 2. Burchaklar xatosi; Z. Maydonlar xatoligi; 4. Shakl xatoligi. Xaritada kartografik tasvirni xatoligi bo`lmagan chiziqlar yoki nuqtalarga nol xatolikdagi chiziqlar yoki nuqtalap deyiladi. Kartografik proyeksiyadagi teng xatolikdagi chiziqlarga i z o k a l a r deyiladi. Uzunliklar xatosi shundan iboratki, xaritadagi chiziqlarning masshtabi ularni holati (o`rni) hamda yo`nalishi o`zgarishi bilan o`zgaradi. Masalan, ayrim xaritalarda parallellarning uzunligi bir xil va aynan Usha meridianlarni orasida Yer yuzasidagi kabi ekvatordan qutblarga tomon uzoqlashilgan sari qisqarib bormasdan balki ekvatordagi uzunligi qanday bo`lsa xuddi shundayligicha saqlanib qoladi. Yoki Yer yuzasidagi bir xil uzunlikdagi meridianlar xaritalarda xar xil qiymatga ega bo`lgan yoylar ko`rinishda tasvirlanadi. Xaritani masshtabi xaritadagi nihoyatda kichik kesma uzunligining Yer yuzasidagi shunga mos uzunlikka bo`lgan nisbatini ifoda etadi. U proyeksiyani ma`lum joylarida (nuqta yoki chiziqda) saqlanib qoladi va xaritaning bunday joylaridagi masshtabga bosh masshtab (yoki umumiy masshtab) deyiladi. Xaritalarda hap doim aynan ana shu bosh masshtab ko`rsatiladi. Proyeksiyalarni qolgan boshqa hamma joylarida

masshtablar bosh masshtabdan farq qiladi va ular x u s u s i y m a s sh t a b deb yuritiladi. Burchaklar xatosi shundan iboratki, xaritadagi burchaklar Yer yuzasidagi shunga mos burchaklarga teng bo`lmaydi. Burchaklar xatoligi konturlarning shaklidagi xatolikni keltirib chiqaradi. Xaritadagi figuralar yer yuzasidagi shunga mos figuralar shakliga o`xshamaydi. Shuning uchun xarita buyicha u yoki bu geografik obyektni haqiqiy shakli to`g`risida fikr yuritish mumkin emas. Maydonlar xatoligi shundan iboratki xaritadagi maydonlar masshtabi joy o`zgarishi bilan o`zgaradi. Masalan, ayrim xaritalarda ekvatordan qutblarga tomon uzoqlashayotgan paytda kartografik tur trapetsiyalarining maydoni aslidagiga o`xshab nafaqat kichrayadi xatto kattalashadi. Bu esa xaritani hap xil joyida joylashgan hap xil figuralarni maydonini ulchashni hamda ularni maydoni bo`yicha bir biriga taqoslashni qiyinlashtiradi. Shakl xatoligi shundan iboratki obyektlarni xaritadagi shakli (figurasi) joydagi o`ziga mos geografik obyektlarni shakliga (figurasiga) o`hshamaydi. Kartografik proyeksiyalar nazariyasida Yer ellipsoidi yuzasidagi cheksiz kichik doirachalar tekislikda ellips bilan tasvirlanadi va xatoliklar ELLIPSI deb yuritiladi. Xaritadagi xatoliklarni hamma turlari bir-biri bilan borlangan va ulardan bittasini o`zgarishi ayni paytda boshqasini o`zgarishga olib keladi. Xaritada ular xuddi bir- biriga qarama -qarshi turgandek va ulardan bittasini kamayishi o`sha paytni o`zida boshqasini kattalashishiga olib keladi. Bir paytni uzida ham maydonlar tengligini ham shakllar (figuralar) o`xshashligini va chiziqlar uzunligini saqlab qoladigan kartografik proyeksiya yo`q. Kartografik proyeksiyalarni tasniflash ikkita bir–biriga bog`liq bo`lmagan asosiy belgilar bo`yicha amalga oshiriladi: 1) Xatoliklar xarakteri (xususiyati) bo`yicha va 2) yordamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli (kartografik to`rni tuzish) bo`yicha. Kartografik proyeksiyalar xatoliklar xarakteriga ko`ra teng burchakli, teng maydonli va ixtiyoriy proyeksiyalarga bo`linadi.

Teng burchakli, teng yuzli (maydonlari bir xil) va ixtiyoriy (teng oraliqli) proyeksiyalar va ularning xususiyatlari. Agar xaritalarda xatoliklardan butunlay qutulmoqlikni iloji bo`lmasa, xatoliklarni xarakter iga nisbatan oldindan ko`zda tutilgan xususiyatlarni hisobga olib proyeksiya olish (tanlash) mumkin. Bundaqangi proyeksiyalar bo`lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Teng, burchakli yoki konform (o`xshash) proyeksiyalar. 2. Teng hajmli (yuzli) yoki ekvivalent proyeksiyalar. 3. Ixtiyoriy proyeksiyalar. Xaritalardagi cheksiz kichkina figuralar tasviri Yer shari yuzasidagi shunga mos figuralarga o`xshash holda tasvirlanadigan proyeksiyalarga teng burchakli yo k i k o n f o r m (o`xshash) p r o ye k s i ya l a r deyiladi. Bunday proyeksiyalarda berilgan nuqtadan chiqadigan hamma yo`nalishlar bo`yicha masshtablar o`zaro teng va ular faqat bir nyqadan ikkinchi nuqtaga o`tganda o`zgaradi xolos. Xaritalarda figuralarni tasvirlashda maydonlarni haqiqiy qiymatini (ekvivalentligini) saqlab qoladigan proyeksiyalarga t ye n g h a j m l i (yuzli) yo k i e k v i v a l ye n t p r o ye k s i ya l a r deyiladi. Ushbu proyeksiyada tuzilgan xaritalarda geografik obyektlarni maydoni Yer yuzasidagi shunga mos maydonlarga proporsionaldir. Teng burchakli va teng hajmli (yuzli) proyeksiyalar o`zlarining xususiyatlariga ko`ra bir-biriga mutlaqo zid. Teng hajmli proyeksiyalarda maydonlarni tengligini saqlab qolish burchaklarni va obyektlarni qiyofasini xatoligi hisobiga bo`ladi, va aksincha tegishli proyeksiyalarda teng burchaklilikni saqlab qolish maydonlarni xatoligi hisobiga bo`ladi. Ixtiyoriy proyeksiyalarni ichida teng oraliqni proyeksiyalar ko`proq ishlatiladi. Bunday proyeksiyalarda masshtab bosh yo`nalishlardan birortasi, masalan meridianlar bo`yicha yoki paralellar bo`yicha o`zgarmas bo`ladi va bosh masshtabga teng bo`ladi. Ularda burchaklar va maydonlar xatoligi uzaro

tenglashtirilganday bo`ladi va o`zining xususiyatlariga ko`ra ular teng burchakli va teng yuzli proyeksiyalarni orasida yotadi. Shuningdek, kartografik proyeksiyalar kartografik to`rni tuzish (yasash) usuli bo`yicha ham tasniflanadi. Bunda kartografik to`r tasviri dastlab yordamchi geometrik yuzada olinadi, shundan so`ng undan tekislikka o`tkaziladi. Qaysi yordamchi geometrik yuzadan foydalanganligiga qarab kartografik proyeksiyalar a z i m u t a l, s i l i n d r i k va k o n u s l i deb ataladi. Yordamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli bo`yicha proyeksiyalarni tasniflash. Silindrik, konusli va azimutal proyeksiyalar va ularni xususiyatlari Kartografiyada ellipsoid yuza tekis yuzada birorta geometrik shakl (yuza) yordamida tasvirlanadi. A z i m u t a l p r o ye k s i yal a r d a ana shunday yordamchi geometrik yuza bo`lib ellipsoid yoki shar sirtiga o`rinma yoki uni kesuvchi tekislik. S I L I N D R I K P R O YE K S I YA L A R D A. ellipsoid yoki sharga urinma yoki uni kesuvchi silindrni yon tomon sirti, k o n u s l i p r ye k s i ya l a r d a ellipsoid yoki sharga urinma yoki uni kesuvchi konusni yon tomon sirti hisoblanadi. . Bunday proyeksiyalarda bosh masshtab urinma nuqtalarda, shuningdek urinma va kesuvchi chiziqlarda saqlanadi. Kartografik turlarni-ko`rinishi chunonchi meridian va parallellarni shakli, meridianlar va parallellar o`rtasidagi oraliqlarning qiymati proyeksiyalarni tuzish usuliga bog`liq bo`ladi. A Z I M U T A L P R O YE K S I YA L A R D a ellipsoid yoki shar yuzasi unga urinma bo`lgan yoki uni kesuvchi tekislikka o`tkaziladi. S I L I N D A R I K P R O YE K S I YA L A R D a ellipsoid yoki shar yuzasi unga urinma bo`lgan yoki uni kesuvchi silindrning yon tomon sirtiga o`tkaziladi, shundan so`ng u yasovchi buyicha qirqiladi va tekislikka yoyiladi. K o n u s l i p r o ye k s i ya l a r d a. ellipsoid yoki shar yuzasi unga urinma bo`lgan yoki uni kesuvchi konusning-yon tomon sirtiga o`tkaziladi, so`ngra u yasovchi bo`yicha qirqiladi va tekislikka yoyiladi. Bu yuzalar, shuningdek hap xil oriyentirlangan bo`lishi ham mumkin.

Yordamchi yuzani ellipsoidning yoki sharning qutbiy o`qi yoki ekvatoriga nisbatan oriyentirovkasi bo`yicha kartografik proyeksiyalar quyidagilarga bo`linadi: N o r m a l – p r o ye k s i ya l a r yordamchi yuzani o`qi Yer ellipsoidi yoki shari o`qi bilan ustma-ust tushadi; azimutal proyeksiyalarda esa tekislik qutbiy o`qqa perpendikulyar bo`ladi; K O` N D A L A N G P R O YE K S I YA L A R -yordamchi yuzani o`qi Yer ellipsoidi yoki shari ekvator tekisligida yotadi (yotgan bo`ladi, joylashadi) va qutbiy o`qqa perpendikulyar bo`ladi; azimutal proyeksiyalarda tekislik yuzani ekvator tekisligida yotgan normalga perpendikulyar bo`ladi. Q I Y SH I Q proyeksiyalar-yordamchi yuza o`qi qutbiy o`q va Yer ellipsoidi yoki shari ekvator tekisligi orasida bo`lgan normal bilan ustma-ust tushadi; azimutal proyeksiyalarda tekislik bu normalga perpendikulyar bo`ladi. Kartografik tasvirdagi xatolik hamma proyeksiyalar uchun xosdir. Umuman olganda hap qanday proyeksiyada xatosi yo`q alohida nuqta yoki chiziq (xatto chiziqlar sistemasi ) bo`ladi. Ular nol xatolikdagi nuqtalar yoki chiziqlar deyiladi. Ana shu nuqta yoki chiziqdan uzoqlashilgan sari xatolik oshib boradi. Boshqacha qilib aytsak, xaritaga tushirilayotgan xudud o`lchami oshishi bilan xato)lik ham oshib boradi. Kartografik proyeksiyalarni baholayotganda, shu proyeksiya yo`l qo`yadigan maydon va burchak xatoligining qiymatlari hisoblab chshariladi, Kartografik proyek siyadagi teng xatolikdagi chiziqlarga – i z o k o l l a r deyiladi. Izokollar xaritalarda xatoliklarni tarqalishi to`g`risida ko`rgazmali tasavvur hosil qiladi va shu xaritalardan foydalanilayotganda ularni avvaldan hisobga olishga imkon beradi. Proyeksiyalarni tanlash to`g`risida. Dunyo, yarim sharlar, materiklar va ularni alohida yirik qismlari uchun ko`proq ishlatiladigan proyeksiyalar.

Topografik xaritalarni proyeksiyalari. Muayyan xaritaga proyeksiya tanlash quyidagi uchta gypuh omillarga bog`liq bo`ladi. B i r i n ch i g u r u h g a xaritaga olinadigan (tushirilayotgan) obyektni tavsiflovchi omillar kiradi, chunonchi-xududii geografik o`rni, uni kattaligi, chegaralarini shakli, chegaradagi (qo`shni, yonma-yon) hududlarni ko`rsatish darajasi kiradi. I K K I N CH I G U R U H G A yaratiladigan xaritani tavsiflaydigan, chunonchi undan foydalanish usullari va sharoitlarini belgilaydigan omillar kiradi. Ushbu gypuhga xaritani belgilangan maqsadi va tayyorlanish sohtasi, masshtabi va mazmuni; xarita bo`yicha yechiladigan vazifalar va ularni yechish uchun xarita aniqligiga qo`yiladigan :galablar; xaritani foydalanish (stol ystida, devoriy) va kartografik informatsiyani taxlil filish usullarini; xarita bilan ishlash sharoitlari (alohida, boshqalar bilan uyg`un birlikda yelimlab ulangan holda) va boshqa shu kabi omillar kiritiladi. U CH I N CH I G U R U H G A kartografik proyeksiyani tavsiflaydigan omillarni, chunonchi proyeksiyadagi xatoliklar xarakteri, uzunliklar, burchaklar na maydonlar xatoligini maksimal miqdorlari, ularni taqsimlanish xarakteri; xududlarni shakllarini to`g`ri ko`rsatish darajasi; qutblarni tasvirlanish xarakteri; to`rni o`rtadagi meridian va ekvatorga nisbatan simmetriklik shartlari, ularni tasvirlash shartlari (ekvatorni o`rtadagi meridian va qutblarga nisbatan tasvirlash, agar ular chiziqlar bilan tasvirlansa); tasvirni ko`z bilan idrok qilish shartlari va boshqalar kiradi. Xaritalarga proyeksiya ianlashda qo`llanma (dastur) qilib xatoliklarni taqsimlanish xususiyatlari va tasvirlanayotgan hududni tashqi qiyofasi (konturi), shuningdek o`lchami olinadi. U yoki bu xarita uchun kartografik proyeksiya tanlashda nol xatolikdagi nuqta yoki chiziqlarni tasvirlanayotgan xududni o`rtasiga joylashtiriladi. Afrika materigini tasvirlayotganda kundalang azimutal proyeksiya qo`llaniladi, tekislik materik markazida ekvatordagi nuqtada Yer ellipsoidi yoki shariga urinma bo`ladi. Yarim sharlar xaritasini tuzishda ham xuddi shunday qilinadi. Biz bilamizki, xaritalarda Yer egriligi tufayli bo`ladigan

xatolik, unda tasvirlanayotgan xudud qancha katta bo`lsa u ham shuncha katta bo`ladi. Mayda masshtabli o`quv xaritalarida o`lchash ishlarini olib borayotganda odatda katta aniqlik talab etilmaydi. Shuning uchun alohida davlatlarni xaritalarida yoki ularni alohida qismlari tasvirlangan xaritalarda o`lchash ishlarini olib borish mumkin. Materik xaritalarida o`lchash ishlarini olib borayotganda kelib chiqadigan xatoliklarni hisobga olish kerak. Yarim sharlar va dunyo xaritalarida o`lchash ishlariii olib borish tavsiya etilmaydi. Maktab devoriy o`qyv xaritalari hap xil proyeksiyalarda tuziladi. Masalan, dunyo xaritalari uchun ko`proq SNIIGAiK (Rossiya geodeziya, aerofotosyemka va kartografiya markaziy ilmiy taqiqot instituti) proyeksiyasi, ya r i m sh a r l a r va m a t ye r i k l a r x a r i t a l a r i uchun ko`proq Lambertni azimutal proyeksiyasi qo`llaniladi. M A X o` q u v x a r i t a l a r i uchun V.V.Kavrayskiyni yoki F.N. Krasovskiyni kesuvchi konusli-teng oraliqli proyeksiyasi qo`llaniladi. S N I I G A i K p r o ye k s i ya s i . Bu proyeksiya xatoliklar xarakteri bo`yicha ixtiyoriy. U birorta yordamchi geometrik yuzadan foydalanmasdan koordinatalar buyicha yasaladi. Bosh masshtab faqat ekvatorda saqlanadi.O`rtadagi meridian va barcha parallellar teng bo`lingan bo`ladi. Xaritani sharqiy va g`arbiy ramkalari oldida masshtab (bosh masshtab bilan taqqoslaganda) 1,5 marta kattalashgan bo`ladi. Eng katta xatolik shimolda vujudga keladi (Kanada. Grenlandiya va Rossiyaning shimoliy qismlari). masshtab 1,8 teng, ya`ni bu rayonlarda uzunlik masshtabi deyarli 2 marta kattalashgan bo`ladi. ya r i m sh a r l a r x a r i t a s i Lambertni ko`ndalang azimutal proyeksiyasida tuziladi. Xatolik xarakteri bo`yicha bu proyeksiya teng yuzli, shuning uchun muhim o`zgarmas maydonlar masshtabiga ega, ya`ni bu xarita bo`yicha alohida figuralarni (hududlarni) maydonini taqqoslash mumkin. Burchaklar va figuralarni qiyofasi (shakli) bu proyeksiyada ancha xatolikka duchor bo`lgan. Binobarin, chekka meridianlarda burchaklar xatosi deyarli 400 gacha boradi.

M a t ye r i k l a r x a r i t a l a r i ham asosan azimutal proyeksiyalarda tuziladi. Masalan, Yevrosiyo, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya xaritalari uchun urinma azimutal proyeksiya, Afrika xaritasi uchun zsa ko`ndalang azimutal proyeksiya qo`llaniladi. Arktika va Antarktida xaritalri uchun Posteli teng oraliqi proyeksiyasi deb yuritiladigan ixtiyoriy normal azimutal proyeksiya qo`llaniladi. Bu proyeksiyada urinish nuqtasi-qutb, bu nol xatolikdagi nuqta hamdir. Postel proyeksiyasida uzunliklar masshtabi meridianlar bo`yicha saqlanadi. Chunki (negaki) Arktika va Antarktika 600 shimoliy va janubiy kengliklardagi parallellardan janubroqda joylashganlar, demak uzunliklar, maydonlar va shakllar xatoligi uncha katta emas. M D X x a r i t l a r i asosan konusli proyeksiyalarda tuziladi. Bunda ko`proq Kavrayskiyning teng oraliqli konusli proyeksiyasi qo`llaniladi. Xatoliklar xarakteriga ko`ra Kavrayskiy proyeksiyasi ixtiyoriydir. Bu proyeksiyada uzunliklar masshtabi urinma parallel bo`yicha va barcha meridianlar bo`yicha saqlanadi. Eng katta xatoliklar Frans - Iosif yeri va Shimoliy Yer orollarini shimoliga to`g`ri keladi. Kavrayskiy proyeksiyasini bir turi - Krasovskiy proyeksiyasi, u ham, shuningdek kesuvchi konusli teng oraliqni proyeksiya bo`lib, kesuvchi parallellari taxminan 400 va 730 3O1 shimoliy kengliklar orasiga to`g`ri keladi. Bu proyeksiyada uzunliklarni va maydonlarni xususiy masshtabi bosh masshtabdan kam farq qiladi. Shuning uchun Krasovskiy proyeksiyasida tuzilgan xarita bo`yicha, maktab amaliyotida xoxlagan kartometrik ishlarni bajarish mumkin. Uebekiston xaritalari to`g`ri teng burchakli va to`g`ri teng oraliqli konusli proyeksiyalarda tuziladi. 1:2 500 000 masshtabli «O`rta Osiyo va Qozog`iston» o`qyv tabiiy xaritasi (1995 y) to`g`ri teng oraliqli konusli proyeksiyada tuzilgan. S i l i n d i r i k p r o ye k s i ya l a r-ekvatorga nisbatan simmetrik yoki unga yaqin joylashgan, shuningdek uzoqlik bo`yicha cho`zilgan xududlap uchun; k o n u s l i p r o ye k s i ya l a r o`rta kengliklarda joylashgan xududlap uchun; azimutal proyeksiyalar - qutbiy o`lkalarni tasvirlash uchun; ko`ndalang va qiyshiq

silindrik proyeksiyalar meridianlar bo`ylab cho`zilgan hududlap uchun: ko`ndalang –va qiyshiq azimutal proyeksiyalar qiyofasi aylanaga yaqin hududlarni ko`rsatish uchun qo`llaniladi. O`lchash maqsadlari uchun mo`ljallangan xaritalar ko`proq teng burchakli proyeksiyalarda (dengiz, aviatsiya, yul xaritalari) yasaladi. Taqqoslash yoki maydonlarni o`lchash zarurati bo`lganda teng yuzli proyeksiyalar qo`llaniladi. Katta hududlarni tasvirlaydigan obzor xaritalarni yaratishda, ko`pincha ko`p hollarda eng qulay bo`lgan ixtiyoriy proyeksiyalardan foydalaniladi. Barcha topografik va obzor - topografik xaritalar teng burchakli ko`ndalang silindrik proyeksiyada tuziladi. Bu proyeksiyani nemis olimi K.F.Gauss (1777- 1855) nazariy jihatdan asoslagan bo`lsa, yana bir nemis olimi. L.Kryuger (1857- 1923) esa uni hisoblash formulalarini ishlab chiqqan. Shuning uchun ham u, G a u s s - K r yu g ye r p r o ye k s i ya s i deyiladi, bir - biriga )o`xshash tarzda tasvirlanganidan u teng burchakli yoki kon form (o`xshash) proyeksiya deyiladi. Koordinata to`rlari. Masshtablar. Ko`p varaqli xaritalarni razgrafkasi va nomenklaturasi. Kompanovka. Xarita model sifatida obyektlarni fazoviy o`rnini tanlangan koordinata sistemasida qayd etadi. Shuning uchun xaritada kordinata to`ri ko`rsatilagan bo`lishi kerak. Koordinata to`rsiz tuzilgan xarita, xuddi hisob olish shkalasi bo`lmagan termometrga o`xshaydi. Geografik xaritalarni tuzishda geografik k o o r d i n a t a l a r sistemasidan foydalaniladi. Ular Yer yuzasidagi obyekt va nuqtalarni yer ellipsoidi yuzasiga nisbatan ko`rsatadi. Xaritani tayyorlayotganda bu to`r kartografik tasvirni hosil qilish uchun sinch (qobirg`a, sklet) vazifasini bajaradi. Xaritadan foydalanayotganda esa u yer ellipsoididagi nuqtalarni koordinatalarini aniqlashga, xaritaga nuqtalarni ularni koordinatalari bo`yicha tushirishga, chiziqlar yo`nalishini dunyo tomonlariga nisbatan o`lchashga, xaritani istagan joyida masshtablarni va xatoliklarni hisoblab chiqarishga imkon beradi.

Eng ko`p tarqalgan turlar qatoriga, mayda masshtabli xaritalarda asosiy hisoblangan meridian va parallel chiziqlarining o`zaro kesishishidan hosil bo`lgan - kartografik to`r kiradi. Kartografik to`rni qimmati meridian va parallellarni chuqur geografik ma`nosi bilan bog`liqdir. Meridianlar shimol va janub, parallellar esa Farb-sharq yo`nalishlariga mos keladi. Joyda aniqlanilishi mumkin bo`lgan bu yo`nalishlar bilan dalada xarita bilan ishlayotganda oriyentirlash uchun foydalaniladi.. Kartografik to`rni bunday xususiyati topografik xaritalar uchun ham ahamiyatlidir. Mayda masshtabli xaritalarda kartografik to`r keng geografik oriyentirlash uchun vosita, xar xil umumlashtirish va, xulosalar uchun asos bo`ladi. Nihoyat, punktlarni uzoqlik farqi ularning vaqt farqlarini ifoda etadi. Kartografik turlarda parallellarning hisobi hap doim ekvatordan boshlab olib boriladi. 1884 yilgi halqaro kelishuvga muvofiq Angliyani eng qadimgi astronomik observatoriyasidan o`tgan Grinvich meridiani bosh meridian deb qabul qilingan. Xaritalarda meridian va parallellarni (kartografik to`rni) birinchi bo`lib EratosFen chizgan. Joyda (Yer yuzasidan) nuqtalar orasidagi o`lchangan masofalar uzunligini gorizontal proyeksiyalari qog`ozda kichraytirilishi darajasiga masshtab deyiladi. Masshtabni son, so`z va chiziq bilan ifodalash mumkin. Masshtabning kichraytirilish darajasiga qarab masshtabning yirik yoki maydaligi aniqlanadi. Obzor xaritalar 1:1 000 000 va undan mayda masshtablarda tuziladi. Xaritalar masshtabiga ko`ra yirik (1:10000 dan 1:100000 gacha), o`rta (1:200 000 dan 1:1 000000 gacha) va mayda (1:1 000000 va undan mayda) masshtabli xaritalarga bo`linadi. Ko`p varaqli xaritani alohida varaqlarga bo`linishiga razgrafka deyiladi. Ko`p varaqli xaritani alohida varaqlarini ma`lum sistema bo`yicha belgilashga nomenklatura deyiladi. Topografik xaritalar varaqlarining razgrafkasi va nomenklaturasi 1:1 000 000 masshtabdagi Xalqaro xaritaning razgrafkasiga va nomeklaturasiga asoslangan. Xalqaro nomenklatura sistemasi 1909 yilda London va 1913 yilda Parij shaharlarida o`tkazilgan halqaro geografik kongresslarda

qabul qilingan. Xarita (lar)da tasvirlanadigan xududni chegarasini aniqlash va uni xarita ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkaning ichida va undan tashqarida xaritaning nomini, masshtabini, legendasini, hap xil qo`shimcha kesma xaritalarni va boshqa shunga o`xshash ma`lumotlarni maqsadra muvofiq joylashtirishga k o m p o n o v k a deyiladi.

Adabiyotlar 1. Berlyant A.M Karta - vtoroy yazik geografii: (Ocherki o kartografii). Kn. A.IIYA uchitelya. -M.: Prosvesheniye, 1985. 20-41 betlar, 2. Vaxrameyeva L-A. Kartografiya, Uchebnik dlya vuzov. -M,: «NeARa», 1981. -11- 107 betlar. Z. Salishev K.A. Kartografiya. - M.: Visshaya shkola, 1982. –P bob.17-44 betlar. 4.Salishev KA. Kartoveleniye. -`M: Ipl -vo MGU. 1990. 22-51 betlar. . 5.Sprovochnik po kartografii. -M.: Izd -vo “Nedra”, 1988. P bob. 40-112 betlar. 6 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kartografiya va geografik xaritalar

Karta va globus bilan ishlash

Tabiiy geografiyada qo`llaniladigan tadqiqot metodlari, ularni tasniflash

Toponimika va ilmiy atamashunoslik fanining ob'ekti,predmeti,vazifasi geografiya uchun ularni bilishining zaruriyatlari

O’zbekistoda chop etilgan tabiiy mavzudagi xarita va atlaslarni o’qish, o’rganish, tahlil qilish va baholash