Узбекистон геосиёсатида мдх ва марказий осиё омили - Geografiya - Referatlar

Узбекистон геосиёсатида мдх ва марказий осиё омили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

507.5 KB

Ko'chirib olish

| Ўзбекистон геосиёсатида МДҲ ва Марказий Осиё омили Режа: 1. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги ва Ўзбекистон Республикасининг геосиёсий, геостратегик манфаатлари. 2. Ўзбекистон геосиёсатида Марказий Осиё. 3. Марказий Осиёнинг геосиёсий, геоиқтисодий, геостратегик хусусиятлари ва Ўзбекистон.

Мустақил Давлатлар Хамдўстлиги минтақавий ташкилот бўлиб у собиқ СССРнинг айрим республикалари томонидан тузилган эди. Уни таъсис этувчи ҳужжатлар 1991 йил 8 декабрда Минскда Белоруссия, Россия ва Украина томонидан имзоланган Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигини тузиш тўғрисидаги битим, 1991 йил 21 декабрда (Болтиқбўйи республикалари ва Грузиядан ташқари) 11 та собиқ Иттифоқ республикалари томонидан Олмаотада имзоланган Битимга Баён ва 1991 йил 21 декабрда имзоланган Олмаота Декларациялари ҳисобланади. 1993 йил 22 январда Минскда бўлиб ўтган Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги давлат бошлиқлари Кенгашида (Арманистон, Белоруссия, Қозоғистон, Қирғизистон, Россия, Тожикистон ва Ўзбекистон номидан) Мустақил Давлатлар ҳамдўстлигининг Низоми қабул қилинди. Ҳамдўстликнинг мақсадлари қуйидагилардан иборат: 1. Сиёсий, иқтисодий, экологик, инсонпарварлик, маданий ва бошқа соҳаларда ҳамкорликни амалга ошириш; 2. Умумий иқтисодий маконни яратиш; 3. Умуминсоний тамойиллар, Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик Ташкилотининг меъёрлари асосида инсоннинг асосий ҳукуқ ҳамда эркинликларини таъминлаш; 4. Аъзо давлатларнинг халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш ҳамда қуролсизланишга йўналтирилган ҳамкорликларини амалга ошириш; 5. Аъзо давлатларнинг ҳамдўстлик ҳудудида эркин юришлари ва мулоқотларини таъминлаш; 6. Ҳуқуқий муносабатларнинг бошқа соҳаларида ўзаро ёрдам ва ҳамкорликни йўлга қўйиш; 7. Ҳар қандай низо ва тортишувларни тинч йўллар билан ҳал этиш. 8. Ў збекистоннинг Мустақил Давлатлар Хамдўстлигидаги иштирокини белгиловчи геосиёсий ва геостратегик ҳолатлар: 1. МДҲга аъзо мустақил республикалар илгари ҳам ҳудудий, ҳам сиёсий, ҳам ташкилий жиҳатдан бир бутун ягона давлатнинг таркибий қисмлари эди. Кўп йиллар мобайнида улар ўртасида таркиб топган

муносабатлар ва алоқаларнинг кескин узилиши республиканинг ўзидагина эмас, шу билан бирга, халқаро майдонда ҳам вазиятнинг чигаллашишига олиб келган бўлур эди. 2. Республика иқтисодиёти ягона транспорт ва энергетика тизимига эга бўлган собиқ умумиттифоқ иқтисодий макон доирасида шаклланди ва ривожланди. У бошқа минтақалар билан хўжалик алоқаларининг чамбарчас тугуни орқали боғланган бўлиб, улар юзасидан ўзаро ҳисоб-китоблар рубль маконида амалга оширилмоқца. Бу муносабатларни жаҳон хўжалик алоқалари билан боғламай, узиб қўйиш (шундай алоқаларни ўрнатиш учун узоқ вақт талаб этилади) ишлаб чиқариш ҳажмларининг пасайиб кетишига, иқтисодий аҳволнинг ёмонлашувига, ижтимоий муаммоларнинг кескинлашувига олиб келиши мумкин ва ҳозирдаёқ шу ҳолатга олиб келмоқда. 3. Барча мустақил республикаларда, хусусан, Ўзбекистонда ҳам собиқ Иттифоқ кўламида яқин қариндош-уруғчилик алоқаларига эга бўлган кўп миллатли аҳоли яшайди. Хамдўстлик доирасида чегараларнинг очиқлигини, аҳолининг бир жойдан иккинчи жойга бориши ва ахборот узатиш эркинлигани сақлаб қолиш республикада фуқаролар ҳамда миллатлараро тотувликни таъминлаш шарти, ижтимоий-сиёсий барқарорликнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Марказий Осиё давлатлари учун уларнинг ўзаро алоқалар ва ўзаро бир- бирини тўлдирувчи манфаатларига монанд минтақавий хавфсизлик тизимини ташкил этиш эҳтиёжи мавжуд. Шу маънода коллектив, аввало, мавжуд бўлиш ва амал қилиш тажрибасига МДҲ доирасида коллектив хавфсизлик тизими масаласи кун тартибига чиқади. Ўзбекистон МДҲ доирасида ўзининг ҳаётий муҳим манфаатларига эга. Шу маънода ҳамдўстлик доирасидаги ҳамкорлик асосида нафақат ҳудудий яқинлик ва иқтисодий боғлиқлик, балки халқлар ўртасида узоқ тарихий давр давомида шаклланган ҳамдўстлик маданий ва маънавий алоқалар ҳам ётади. Аслида, узоқ давр (70 йил) давомида халқларнинг умумий яшаши

натижасида ўзига хос миллийлик устун турувчи халқ маданияти – евроосиёча цивилизация қарор топган. Жуғрофий ва геосиёсий яқинлик, тарихий тақдирларнинг умумийлиги, дўстона ва маданий алоқалар, чегаралар бўйлаб эркин кўчиб юриш одати – буларнинг барчаси МДҲ давлатларини бирлаштириш ва интеграцияни кучайтириш учун объектив сабаб бўлиб хизмат қилади. Бундай шароитда бир-биридан узоқлашиш, ҳатто чегараларни ёпиш, фуқароларнинг юришини чеклаш, яхлит гуманитар, маданий ва ахборот маконининг бузилиши ҳамдўстликка аъзо ҳар бир давлат учун салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Зеро, Ўзбекистон МДҲ доирасида кўп томонлама муносабатларни ривожлантиришни доим ўз ташқи сиёсатининг устувор йўналиши сифатида қараб келади. Шу ўринда таъкидлаш жоиз, Ўзбекистоннинг МДҲ доирасида бошқа суверен давлатлар билан миллий хавфсизликни ва мамлакат ҳудудий яхлитлигини таъминлаш масалаларидаги мувофиқлаштириш ишлари илмий- техникавий ютуқлар, техник тараққиёт, телекоммуникация, космик алоқа воситалари, зарурий хом-ашё ва тайёр маҳсулотларни сотиб олиш, шунингдек, жаҳон бозорига чиқиш учун транспорт коммуникацияларидан фойдаланиш кабилар. Ўзбекистон МДҲ давлатлари билан ҳам кўптомонлама халқаро шартномалар, ҳамда икки томонлама муносабатлар асосида олиб боради. Буларнинг барчаси Ўзбекистоннинг истиқболда коллектив минтақавий хавфсизлик тизимини яратиш борасидаги миллий манфаатларига мос келади. Табиийки, бундай тизимни яратиш йўлида катта муаммолар турибди. Интеграция учун марказлаштириш кучига нисбатан номарказлаштириш тенденцияси қарши туради. Тажрибалар шуни кўрсатадики, МДҲ доирасида коллектив хавфсизлик тизими узоқ давом этувчи жараённи талаб этади, зеро ўн йилдан ортиқ ўтган давр ичида ҳамдўстлик давлатлари ўртасида ҳам объектив, ҳам субъектив алоқалар юзага қалқиб чиққан.

Бизнингча, МДҲ доирасида коллектив хавфсизлик тизимига нисбатан суст муносабатга, аъзо мамлакатларнинг (Тожикистондан ташқари), реал таҳдидга дуч келмаганлиги сабаб бўлади. Бундай ҳолат рўй берган тақдирда, бошқа омиллар ҳаракатга тушиши ва энг аввало, ҳаёт қолиш масаласи биринчи даражага чиқиши, келишмовчиликлар эса орқага суриб қўйилиши шубҳасиздир Бу фақат МДҲ давлатларигина эмас, балки хавфсизлиги тўғрисида қайғурувчи барча давлатларга хосдир. 2. Ўзбекистон геосиёсатида Марказий Осиё Марказий Осиё атрофида кечаётган жадал геосиёсий жараёнлар мазкур минтақанинг юксак геосиёсий аҳамиятга эга эканлигидан далолат бермоқда. Зеро, минтақа хавфсизлиги кўп жиҳатдан унинг геосиёсий аҳамияти, салоҳиятини белгиловчи жуғрофий, иқтисодий ва ижтимоий омиллар билан белгиланади. Шу ўринда З.Бзежинскийнинг “ушбу минтақада устунликни ким қўлга киритса, шубҳасиз геосиёсий ва иқтисодий ютуқни қўлга киритади”, деган фикрини эслаш ўринлидир 1 . Тарихий тараққиёт давомида узлуксиз давом этиб келган тамаддунлар кураши янги минг йилликда, турли хил кўринишларда н амоён бўлмоқда. Ер юзида ягона ҳукмронлик тизимини яратиш учун олиб борилгин бу кураш бир оз бўлса-да сусайгани йўқ. Америкалик олим С.Хантингтон “Цивилизациялар тўқнашуви ва дунё тартиботининг қайтадан қурилиши” асарида сўнгги йилларда ер юзида кечаётган геосиёсий жараёнларнинг энг муҳим хусусиятларини таҳлил этар экан, мазкур жараёнлар айнан Евроосиё қитъаси, хусусан, шу қитъа марказида жойлашган “ўзак мамлакатлар”га таъсир этиш ва улар ҳудудини эгаллаш мақсадида рўй бераётганини таъкидлайди. 2 1 Бжезинский З. Великая шахматная доска.- Москва, 1999 , 168 -бет . 2 Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство мирового порядка // "Полис", 1994, 1 -сон .

Хўш, Марказий Осиё минтақаси ушбу геосиёсий жараёнларга нисбатан қандай масофада жойлашган? Ушбу масала бугунги кунда Марказий Осиёнинг геосиёсий мавқеи ҳамда унинг атрофида жадаллик билан кечаётган геосиёсий жараёнларнинг туб моҳиятини англашга ёрдам беради. Минтақанинг геосиёсий мавқеини ўрганиш бир неча омиллар хусусида фикр юритишни талаб этади. Мумтоз геосиёсий назарияга кўра, ҳар бир минтақанинг геосиёсий мавқеи қуйидагилар билан белгиланади: - географик жойлашуви ва табиий-иқлим хусусиятлари; - иқтисодий салоҳияти; - шу ҳудудда яшовчи халқларнинг қатъий равишда табиий- географик омиллар таъсири остида шаклланган менталитети ҳамда анъаналари; - ушбу хусусиятлар таъсирида шаклланган сиёсий тузумнинг табиати. Бироқ ўтган юз йилликда минтақалар ёки давлатларнинг геосиёсий мавқеи кўпгина ҳолларда иқтисодий омил билан белгилан ган э ди. Бу ҳол, аввало, дунёда энергетика за х иралари истеъмолининг кучайиши ва уларга бўлган эҳтиёжнинг кескин ортиб кетиши билан изоҳланади . Марказий Осиёнинг иқтисодий салоҳияти бу митақага нисбатан геосиёсий қизиқишнинг асосий манбаи эканини назардан қочирмаган ҳолда илмий нуқтаи назардан унинг айрим муҳим хусусиятлари хусусида тўхталиб ўтамиз. Геосиёсий назарий қоидаларга кўра, аввало Марказий Осиёнинг жуғрофий ўлчамлари тўғрисида фикр юритиш мақсадга мувофиқ. Зеро, минтақанинг ҳудудий жойлашуви ва кўрсаткичлари , унинг геосиёсий имкониятлари ҳамда табиий стратегик салоҳиятини белгилаб берувчи муҳим омиллардир. Евроосиё минтақасида асрлар давомида кечаёган геосиёсий жараёнлар ҳам илмий-назарий, ҳам амалий жиҳатдан унинг марказий қисми ни эгаллашга йўналтирилганини кўрсатади 3 . Айрим манбаларга 3 Mackinder H. "Geographical Pivot of History" // "Geograghical Journal", 1904. Рус тилида // "Элементы. Евразийское обозрение". 1996, №7, 26 –

қараганда, ернинг ушбу (яъни юрак) қисми Марказий Осиёни ҳам ўз ичига олади. Албатта, бу минтақа айнан “юрак”нинг марказини ташкил этмаса - да, “юракка борадиган баъзи ўқ томирлар” ана шу ҳудуд орқали ўтган. Буни Марказий Осиё тарихига назар ташлаган ҳолда у шбу ҳудуд да ҳукмронлик учун бўлиб ўтган сон-саноқсиз урушлар, ҳозирга қадар давом этиб келаётган шиддатли жараёнлардан ҳам англаш мумкин. 4 Рус геосиёсий тадқиқотчиларидан А.Дугиннинг таърифига кўра, Марказий Осиё ҳудуди Ғарбда Каспийдан бошлаб Шимоли-Шарқда Олтой ўлкасига қадар, шимолдан Шимолий Қозоғистон ва яна юқорироқдаги айрим Россия губерн и яларидан жанубда Покистонга қадар ҳудудни эгаллайди 5 . Гарвард университетида (АҚШ) жойлашган Марказий Осиёни ўрганувчи йирик марказлардан бири “ The Harvard Programme on Central Asia ” ўзининг интернет сайтида Марказий Осиё харитасини жойлаштирган 6 . Бошқача айтганда, Марказий Осиё харитаси ушбу марказнинг расмий белгиси ҳисобланади. Бунга кўра, Марказий Осиё Эроннинг шарқий ҳудудлари, Хитойнинг айрим ғарбий провинцияларигача чўзилган. Кўпгина ғарб тадқиқотчилари ҳам Марказий Осиёнинг жуғрофий ўлчамлари тўғрисида шунга яқин фикр билдиришади. Бугунги кунда Марказий Осиёнинг геосиёсий аҳамияти кескин ошиб бораётган ва ташқи таъсир кучаяётган бир пайтда унинг жуғрофий ўлчамларини турли даражада кўрсатиш минтақага кириб келаётган кучларнинг стратегик манфаатларига боғлиқ. Марказий Осиёнинг ўлчамлари А.Гумбольт даврига келиб анча- мунча аниқ шаклга эга бўла бошлаган бўлиб, қитъанинг ички қисми Марказий Осиё, деб аталган. Ўрта Осиёнинг Каспий денгизига бориб тақалган ғарбий қисмининг жанубий чегаралари хусусида олимлар ҳанузгача ягона фикрга келмаган. 31 бетлар. 4 НАТО и Центральная Азия. http://www.transcaspian.ru/cgi-bin/web.exe/rus/4644.html . 5 Дугин А. Основы Геополитики. “Арктогея” Москва. 1997. 353 – 364 бетлар. 6 http : www . fas . harvard . edu - centasia

Геосиёсий назариянинг муҳим шартларидан бири – минтақаларнинг жуғрофий хусусиятлари, хусусан , ер юзаси, тупроқ таркиби, сув ҳавзалари ёки тоғларга яқинлиги каби омил ларни синчиклаб ўрганиш орқали шу ҳудуддаги халқлар ва давлатларнинг сиёсий табиатига баҳо беришдан иборат. Чунки давлатлар ва элатлар ҳудуддаги жуғрофий ва табиий шароит, шунингдек , заминнинг хусусиятларига узвий боғлиқ ҳолда шаклланиши тўғрисидаги қоида ушбу фаннинг негизида ётади. Шу ўринда Марказий Осиёнинг жуғрофий ва табиий хусусиятлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Марказий Осиё ғ арбда Каспий денгизидан шарқда Хитойнинг Шинжонь мухтор туманига қадар , Шимолда Қозоғистондан то Покистонга қадар ҳудудни эгаллаган улкан жўғрофий бирлик бўлиб, Евроосиё текислигининг марказий қисмини ўз ичига олган 4 млн. кв. кмлик улкан ҳудудни эгаллайди. Россия, Эрон ва Хитой каби геосиёсий нуқтаи назардан муҳим давлатлар билан чегарадош бўлган минтақада бор йўғи 50 миллион атрофида аҳоли истиқомат қилади. Асосий ҳудуди текислик ва пасттекисликлардан иборат бўлган минтақанинг иқлими кўпроқ континентал, мўътадил, айрим тоғли ҳудудларда арктик хусусиятга эга. Минтақанинг кўпгина қисми қумли чўллар ҳамда текисликлардан иборат бўлса-да, ерларнинг қарийб тўртдан бири ҳосилдор ерлар ҳисобланади. Табиий иқлим шароитларига кўра, минтақанинг жуда қулай эканини таъкидлаш зарур. Туркманистон ва Қозоғистон асосан чўл, ярим чўл, текисликлар ва пасттекисликлардан иборат. Йиллик ёғин миқдори Шимолий ва марказий текислик ҳудудларда - 300 мм, чўлларда - 100 мм, тоғли ҳудудларда эса - 600 мм.ни ташкил этади. Қишнинг энг паст ҳарорати Шимолий ҳудудларда -18  жанубда эса 0  атрофида, ёзнинг энг юқори ҳарорати эса Шимолий ҳудудларда +28, энг жанубда эса +44  ни ташкил этади. Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистон асосан Фарғона, Зарафшон, Вахш, Кофарникон ва бошқа серҳосил водий ва воҳалардан иборат.

Қирғизистон ва Тожикистонда тоғли ҳудудлар ушбу республикалар умумий майдонининг 35-60% ни (Помир ва Тянь-шань) ташкил этади. Минтақа ҳудудий жиҳатдан асосан текисликлардан иборат бўлиб, Каспий ҳамда Орол денгизлари ҳам ушбу минтақада жойлашган. Тоғли ҳудудлар бўлса – Помир ва Тяньшань, шунингдек, уларнинг этакларида жойлашган бир неча тоғ тизмаларидан иборат. Сув захиралари Марказий Осиё минтақасидаги энг муҳим геосиёсий омилларидан бири ҳисобланади. Сув йўллари асосан Амударё ва Сирдарё, шунингдек, ўнлаб кичик дарё ҳамда ўзанлардан иборат. Гарчи Қозоғистоннинг Шимоли-Ғарбий ва Шимоли-Шарқий қисмида Урал ва Иртиш каби йирик дарёлар мавжуд бўлса-да, улардан нафақат минтақанинг, балки Қозоғистоннинг қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун ишлатиш имконияти мавжуд эмас 7 . Ҳар бир республика ҳудудида юзлаб кичик дарёлар мавжуд бўлиб уларнинг маълум бир қисми ёз ойларида қуриб қоладиган мавсумий дарёлар ҳисобланади 8 . Шуни таъкидлаш керакки, Марказий Осиёнинг сув захиралари кам бўлиши билан бирга уларнинг тақсимотида жиддий муаммолар мавжуд. Минтақанинг энг йирик дарёлари ҳисобланган Амударё ва Сирдарёнинг йиллик сув оқими 78 км 3 ва 36 км 3 ни ташкил этади 1 . Минтақадаги ичимлик суви захиралари асосан тоғлардаги қорлар ва музликлардан ташкил топган. Дарёларнинг аксарияти Тожикистон ва Қирғизистондаги тоғлардан бошланади ва қолган барча республикалар билан биргаликда истеъмол қилинади. Бу эса сув тақсимоти масаласида ўзаро мувофиқлаштирилган саъй-ҳаракатлар ва мунтазам назоратни талаб этади. Сув билан боғлиқ бўлган бошқа муаммо – Иртиш билан боғлиқ бўлиб, Хитойдан бошланадиган ушбу дарё Россиянинг Обь дарёсига келиб 7 Бундан ташқари, Қ озоғистоннинг асосий деҳқончилик ривожланган асосий ҳудудлари жанубда жойлашган бўлиб, Сирдарё ҳавзасидан сув ичади. 8 Маълумотларга қараганда, биргина Қ озоғистонда 8500 йирик ва кичик дарёлар мавжудлиги аниқланган. Қаранг. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана .- . Алматы : Жеты Жарғы , 1999 , 158-бет 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликк таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон, 1997, 117-бет .

қуйилади. Дарё устида қурилган Хитойга тегишли дамбалар Иртишбўйи экотизимига кўрсатаётган салбий таъсири Қозоғистонни ташвишга солаётган масалалардан биридир. Минтақада Туркманистон ва Қозоғистон ҳудудида Каспий денгизи, Ўзбекистон ва Қозоғистон ҳудудида Орол денгизи ва Қирғизистон ҳудудида Иссиқкўл мавжуд бўлиб, улар атрофидаги муаммолар минтақадаги деярли барча мамлакатларларни қамраб олади. Масалан, Каспийнинг денгиз ёки кўл экани борасида ҳам бирор бир ягона ечимга келинганича йўқ. Ушбу масала Каспийбўйидаги давлатларнинг геосиёсий стратегиясига боғлиқ ҳолда долзарб аҳамият касб этаётган муҳим минтақавий масала ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Каспий мақоми масаласи унинг сув ресурслари билан эмас, балки кўпроқ унинг тубидаги қазилма бойликларнинг тақсимотига бориб тақалади. Орол муаммоси ҳам бутун минтақа экотизимига таъсир кўрсатаётган жиддий минтақавий муаммо бўлиб, унинг бартараф этилиши минтақадаги давлатларнинг ўзаро изчил ҳамкорлигини талаб этмоқда. Минтақа аҳолисининг ярмидан кўпроғи (35 млн. киши) Орол муаммоси таъсирида қолган 2 . Ушбу муаммо XX асрда Ер юзида рўй берган энг мудҳиш экологик фалокат бўлгани туфайли уни бартараф этишга нафақат минтақа давлатлари, балки бутун жаҳон ҳамжамияти жалб этилган. Қозоғистон. Қозоғистон Марказий Осиёда жойлашган бўлиб, Хитойнинг шимолий-ғарбий тарафини ҳам ишғол этган. 2 Ўша жойда, 119 -бет .

Жўғрофий координаталари: 48° 00" ш. к.., 68° 00" ш. у. Умумий майдони: 2 717 300 км кв.; қуруқлик майдони: 2 669 800 км кв.; сув майдони: 47 500 км кв. Қуруқликдаги чегараларининг умумий узунлиги 12 012 км. Шу жумладан, Хитой билан 1533 км., Қирғизистон билан 1 051 км, Россия билан 6 846 км, Туркманистон билан 379 км, Ўзбекистон билан 2 203 км. Қирғоқ чегарасига эга эмас 9 . Иқлими: континентал, қуруқ, ёзи иссиқ, қиши совуқ. Рельефи: Волгадан то Олтойгача ва Ғарбий Сибирдан тортиб Марказий Осиёнинг оазислари ва чўлларига қадар текисликлардан иборат. Энг юқори ва энг паст нуқталари: Каунду ботиғи – 132 м., энг юқори нуқтаси Хон-Тангри чўққиси 6995 м. Табиий захиралари: табиий газ, улкан нефть захиралари, кўмир, темир рудаси, олтин, уран, кумуш, мис, қўрғошин, цинк, кобальт, хром, молибден, боксит, марганец. Деҳқончилик: ҳайдаладиган ерлар: 12%; Яйловлар: 57%; Ўрмонлар: 4%; Бошқалар: 16% (1996 й.р.м.) Суғориладиган майдонлар: 22 000 км.кв. Қозоғистонда атроф-муҳит билан боғлиқ қуйидаги долзарб муаммолар мавжуд. Бутун мамлакат бўйлаб радиактив ва заҳарли моддалар ишлаб чиқариладиган ҳудудлар ва ҳарбий полигонларнинг ифлосланганлиги, шунга боғлиқ ҳолда аҳоли ўртасида касалликларнинг тарқалиши, айрим шаҳарларда саноат чиқиндиларининг кўплиги, Орол кўлига қуйиладиган сувларнинг ҳаддан ташқари кўп ишлатилиши оқибатида ушбу сув ҳавзасининг қуриб 9 1070 кмлик қир ғ о ғ и билан Орол денгизи (кўлининг шимолий қисми ҳамда 1894 кмлик қирғоғи билан Каспий денгизининг шимолий қисми Қозо ғ истон ҳудудидадир.

бораётганлиги ва шу билан боғлиқ ҳолда табиий тузлар ва қумларнинг ҳаддан ортиқ кўпайиб кетиши ва уларнинг тўзон ҳолида бошқа ҳудудларга тарқалиши. Каспийнинг ифлосланиши, пестицидларнинг ҳаддан ташқари кўп қўлланилиши, нотўғри суғориш ва инфратузилмалардаги камчиликлар оқибатида тупроқнинг ифлосланиши ва шўрланиши. Қирғизистон. Марказий Осиёда Хитойнинг ғарбида жойлашган мамлакат. Жўғрофий координаталари: 41° 00" ш. к., 75° 00" ш. у. Умумий майдони: 195 800 км кв.; Қуруқлик майдони: 191300 км кв.; Сув майдони: 7200 км кв. Қуруқликдаги чегараларининг умумий узунлиги 3878 км. Шу жумладан Хитой билан 858 км., Қозоғистон билан 1051 км, Тожикистон билан 870 км, Ўзбекистон билан 1099 км. Қирғоқ чегарасининг узунлиги: 0 км 10 . Иқлими: текислик қисмида қуруқ континентал, Тяньшан тоғларининг юқори қисмида қутб иқлими ҳукм суради. Жанубий-ғарбий ҳудудлар (Фарғона водийси)да субтропик, шимолий тоғли ҳудудларда эса мўътадил. Рельефи: Тянь-Шан тизмалари, улар орасида водийлар ва чуқур ботиқлар (котлованлар). Энг юқори ва энг паст нуқталари: Қорадарё – 132 м., ва энг юқори нуқтаси Ғалаба чўққиси (Jengish Chokusu) 7439 м. 10 Очиқ денгизга чиқиш йўлларига эга эмас.

Табиий захиралари: гидроэнергетик захиралари, кўп миқдорда олтин ва бошқа нодир метал захиралари, маҳаллий аҳамиятга эга кўмир, нефть, газ захиралари, нефелин, симоб, қўрғошин, висмут, цинк. Деҳқончилик: Ҳайдаладиган ерлар: 7%; Яйловлар: 44%; Ўрмонлар: 4%; Бошқалар: 45% (1993 й.р.м.) Суғориладиган майдонлар: 9000 км.кв. Қирғизистонда ер юзида энг йирик табиий равишда ўсувчи ёнғоқ ўрмонлари мавжуд. Қирғизистонда атроф-муҳит билан боғлиқ долзарб муаммолар кўпроқ сувнинг ифлосланишига боғлиқдир. Аҳолининг кўпгина қисми ифлосланган манбалардан сув ичиши оқибатида сув орқали тарқаладиган айрим юқумли касалликлар кузатилган. Суғоришда йўл қуйилган хатолар туфайли ерларнинг шўрланиши рўй берган. Туркманистон. Марказий Осиёда Каспий денгизининг Қозоғистон ва Эронга тегишли қирғоқлари орасида жойлашган мамлакат. Жўғрофий координаталари: 40°00"ш. к., 60° 00" ш.у. Умумий майдони: 488 100 км кв.; қуруқлик майдони: 488 100 км кв.; сув майдони: 0 км кв.

Қуруқликдаги чегараларининг умумий узунлиги 3 736 км. Шу жумладан Афғонистон билан 744 км., Эрон билан билан 992 км, Қозоғистон билан 379 км, Ўзбекистон билан 1621 км. Қирғоқ чегарасига эга эмас. Туркманистоннинг Каспий бўйлаб қирғоқлари узунлиги 1768 км, очиқ денгизга чиқиш йўллари йўқ. Иқлими: субтропик чўл иқлими. Рельефи: жануб томонга борган сари тоғларга айланадиган текис ва тепаликлардан иборат қумли барханли чўллар. Эрон чегараси бўйлаб паст тоғ тизмалари. Энг юқори ва энг паст нуқталари: Акчанай ботиғи – 81 м., ва энг юқори нуқтаси Айрибаба тоғи 3139 м 11 . Табиий захиралари: табиий газ, нефть, кўмир, сера, туз. Деҳқончилик: Ҳайдаладиган ерлар: 3%; Яйловлар: 63%; Ўрмонлар: 8%; Бошқалар: 26% (1993 й.р.м.) Суғориладиган майдонлар: 13 000 км.кв. Туркманистонда ҳам атроф-муҳит билан боғлиқ айрим долзарб муаммолар мавжуд. Жумладан, қишлоқ хўжалиги пестицидлари билан тупроқлар ва ер ости сувларининг ифлосланиши. Суғоришда йўл қўйилган хатоликлар туфайли ерларнинг шўрланиши. Каспийнинг ифлосланиши, Амударё сувининг ҳаддан ташқари кўп миқдорда суғоришга жалб этиш оқибатида Оролга сув қуйилишининг кескин камайиши, чўлларнинг кенгайиши билан боғлиқ муаммолар. Тожикистон. Марказий Осиёда Хитойнинг ғарбида жойлашган мамлакат. 11 Туркманистоннинг шимолий-шарқида жойлашган Сарақамиш кўлининг сув сатҳи жуда ўзгарувчан бўлиб, энг паст даражаси 110 метрга қадар, яъни Акчанай ботиғига нисбатан ҳам пастга тушиб боради.

Жўғрофий координаталари: 39° 00" ш.к, 71° 00" ш.у. Умумий майдони: 143,100 км.кв.; қуруқлик майдони: 142,700 км.кв.; сув майдони: 400 км.кв. Қуруқликдаги чегараларининг умумий узунлиги 3651 км. Шу жумладан Афғонистон билан 1206 км, Хитой билан 414 км, Ўзбекистон билан 1161 км ва Қирғизистон билан 870 км. Иқлими асосан континентал мўътадил, ёзи иссиқ, қиши юмшоқ, ярим қуруқ бўлиб, Помир тоғларига борган сайин арктик иқлим билан алмашинади. Рельефи: Помир ва Олтой тоғлари мамлакат рельефини белгилаб беради. Мамлакат шимолида Фарғона водиёсининг ғарбий қисми, жанубий- ғарбда эса Кохарникон ва Вахш водийси жойлашган. Энг юқори ва энг паст нуқталари: Сирдарё- 300 м., ва энг юқори нуқтаси Исмоил Сомоний чўққиси 7495 м (шўро даврида Коммунизм чўққиси деб аталган). Табиий захиралари: гидроэнергия, маълум миқдорда нефть, уран, қўрғошин, цинк, сурма, қўнғир кўмир, симоб, вольфрам. Деҳқончилик: Экиладиган ерлар: 0%; Яйловлар: 25%; Ўрмонлар: 4%;

Бошқалар: 65% (1993 й.р.м.) Суғориладиган майдонлар: 6390 км.кв. Тожикистоннинг атроф- муҳит билан боғлиқ муаммолари қуйидагилардан иборат. Жумладан, санитар вазиятнинг қониқарли эмаслиги, тупроқ шўрланишининг кучайиши, саноат чиқиндилари, пестицидларнинг ҳаддан ташқари кўп қўлланилиши, Орол денгизига қуйиладиган дарёлар сувининг суғориш учун ҳаддан ташқари кўп сарфланиши оқибатида юзага келган муаммолар. 3. Марказий Осиёнинг геосиёсий, геоиқтисодий, геостратегик хусусиятлари ва Ўзбекистон Марказий Осиё иқтисодий жиҳатдан ҳам улкан захираларга эга экани маълум. Минтақанинг иқтисодий салоҳияти унинг геосиёсий аҳамиятини белгиловчи энг муҳим омиллардан ҳисобланади. Шу туфайли минтақа иқтисодий салоҳиятининг геосиёсий таъсир доирасига тортилиши мумкин бўлган жиҳатларига назар ташлаш жоиз. Маълумки, “манфаатлар тўқнашуви” анча йиллар мобайнида Афғонистон ҳудудида рўй бериб келди. Эндиликда сўз бу тўқнашув саҳнасининг Каспий атрофи ёки минтақанинг бошқа ҳудудларига кўчиш эҳтимоли ҳақида бормоқда. Марказий Осиёда вужудга келиши мумкин бўлган вазиятни АҚШнинг таниқли тадқиқотчиларидан бири – З.Бзежинский “Буюк шахмат тахтаси” асарида ўзига хос тарзда талқин қилади. Унинг ёзишича, 1993-2015 йиллар оралиғида дунёда энергетика захираларига бўлган эҳтиёж 50 фоизга кўтарилиши кутилмоқда. Шу нуқтаи назардан янги- янги энергетика захираларини излаб топишга бўлган эҳтиёж етакчи давлатларни ушбу захираларга бой ҳудудлар томон, хусусан Марказий Осиё томон чорлаши аниқ. Табиий захираларга бой ва айни пайтда миллатлараро муносабатлар, тарихий ҳудудлар масалалари жиҳатдан нотинч бўлган

минтақада миллатлараро, ҳудудий негизда турли низоларни келтириб чиқаришга уринишлар бўлиши мумкин. 12 Маълумки, минтақа улкан хом ашё захирасига эга. Қозоғистон, Туркманистон ва Ўзбекистонда аниқланган нефть захиралари ер юзидаги бутун захираларнинг тахминан 2,7 фоизини, газ захиралари эса 7 фоизини ташкил этар экан. Туркманистонда газнинг улкан захиралари аниқланган 13 . Ўзбекистонда 1 трлн. АҚШ доллари миқдорида нефть ва газ захиралари мавжудлиги аниқланган 14 . Ўзбекистон олтин захиралари бўйича дунёда тўртинчи ўринда турган давлат ҳисобланади, ишлаб чиқариш бўйича эса 7 ўринни эгаллайди. Шунингдек, Ўзбекистонда бошқа нодир металларнинг йирик захиралари мавжуд 15 . Ер қаъридаги темир рудаси захираларининг 8% Қозоғистон ҳудудига тўғри келади 16 . Ўзбекистон ва Тожикистонда йирик уран рудаси конлари мавжуд. Масалан Ўзбекистон уран қазиб чиқариш бўйича ер юзида 7 ўринда туради 17 . Пахта ҳам Марказий Осиёнинг катта бойлиги ҳисобланади. Масалан , минтақа бўйича 1995 йилда териб олинган 5,9 млн. тонна пахта бутун МД Ҳ ҳудудида терилган пахтанинг 96%ни ташкил этади. Ўзбекистон пахта етиштириш бўйича дунёда 4-ўринни, уни эскпорт қилиш бўйича эса 2- ўринни эгаллайди 18 . 12 Бзежинский З. Великая шахматная доска. - М .: Международные отношения , 2000 , 151-бет. 13 Джаффе Э. Распечатать богатства: энергоносители и будущее Центральной Азии и Кавказа // Центральная Азия 2010. Перспективы человеческого развития. Обзор Регионального Бюро Европы и СНГ, ПРООН.- Т . , 1997. – 29 -бет . 14 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари .- Т .:Ўзбекистон, 1997. - 225 -бет . 15 Ўша жойда. 223-234 с. 16 Суюмбаев М., Мамытова А. Природные ресурсы как фактор развития Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ.- 1998. – 1 -сон .-35 -бет . 17 Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса. – Т .:Ўзбекистон, 1997 , 223 -бет 18 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т .:Ўзбекистон, 1997 , 241 -бет .

Ана шундай улкан имкониятларга эга бўлишига қарамасдан , Марказий Осиё мамлакат ларининг жўғрофий жиҳатдан ноқулай шарт-шароити, аниқроғи , энергетик за х иралар нинг истеъмол бозоридан узоқда жойлашгани ҳамда ушбу бозорга чиқиш йўлларининг мураккаб геосиёсий характери туфайли мавжуд геостратегик салоҳиятдан фойдаланиш имкониятлари чекланган. Марказий Осиё даги давлатларнинг бирортаси ҳам очиқ денгизга чиқиш йўлларига эга эмас. Бошқача айтганда, ҳозиргача Марказий Осиёга асосан ҳаво йўллари орқалигина бемалол кириш мумкин. Минтақанинг Хитой, Ҳ индистон, Эрон ва Россия ўртасида жойлашгани етакчи давлатларнинг ушбу ҳудуд марказига йўналиш учун ўзига хос мураккабликлар туғдиради. Чунки табиий захиралардан фойдаланиш, нефть ва газ қувурларини бирор бир йўналиш орқали очиқ денгиз портларига олиб чиқиш учун бир нечта давлат ҳудудидан ўтиш ва бунинг учун етакчи трансмиллий компаниялари билан шартнома тузган ҳолда амалга оширишга тўғри келади. Қолаверса, бундай лойиҳалар етакчи давлатлар манфаатларининг тўқнашувига олиб келмаган тақдирдагина кутилган самара бериши мумкин. Маълумки, дунёдаги энг йирик нефть ва газ захиралари Каспий денгизи туби ва атрофида, айниқса, Тенгиз ва Қорачиғаноқ конларида жойлашган. Шу боис дунёдаги етакчи давлатлар бир неча йиллардан буён Каспий денгизи остидаги нефть захираларини ўзлаштириш учун кескин кураш олиб бораётгани минтақа атрофида турли “сиёсий ўйин”лар уюштираётгани бу ҳудуддаги вазиятни издан чиқармоқда. Аввал бошда Каспийнинг халқаро мавқеи муаммоси пайдо бўлган бўлса, кейинроқ унинг “денгиз” ёки “кўл” эканлигини қайтадан белгилаб олиш масаласи кўтарилди. Ундан кейин Каспий нефть захираларидан ўзаро фойдаланиш бўйича Қозоғистон, Россия, Эрон, Озарбайжон ва Туркманистон ўртасида вужудга келган кескин вазият ҳалигача ўз ечимини топгани йўқ. 2002 йил май ойида Озарбайжон пойтахти Боку шаҳрида бўлиб ўтган ва муваффақиятсиз якун топган Каспий бўйидаги тўрт давлат раҳбарларининг учрашувини мисол тариқасида келтириш

мумкин. Маълумки, Эрон президенти тадбирлар тугамасиданоқ Озарбайжонни тарк этган, Россия президенти эса журналистларга берган интервьюсида бошқа иштирокчиларни “заиф музокарачи”лар (“слабые переговорщики”), дея таърифган эди. Дунёдаги исботланган нефть захиралари ва ишлаб чиқариш бўйича кўрсаткичлар 19 . № мамлакат Захирала р (млрд. тонна) Ишлаб чиқариш (млн тонна) 1. Саудия Арабистони 35,8 428,0 2. Россия 13,9 301,0 3. Ироқ 15,1 28,8 4. Қувайт 13,3 107,2 5. БАА 12,6 117,3 6. Эрон 12,7 183,8 7. Венесуэла 9,3 162,4 8. Мексика 7,3 163,6 9. ХХР 3,3 158,5 10 . АҚШ 3,7 382,9 11 . Ливия 3,9 69,1 12 . Нигерия 2,1 106,0 13 . Қозоғистон 2,2 23,0 14 . Норвегия 1,5 155,5 15 . Алжир 1,2 60,0 19 «Панорама» газетасининг 1998 йил 27 февраль материаллари асосида. 9 б.

Дунё заҳиралари 140,9 3361,6 Дунёдаги газ заҳиралари ва ишлаб чиқариш кўрсаткичлари 20 № мамлакат Заҳиралар (трлн куб. м.) Ишлаб чиқариш (нефть эквиваленти бўйича млн тонна) 1. Россия 48,6 505,0 2. Эрон 21,0 34,3 3. Қатар 7,08 12,2 4. Саудия Арабистони 5,35 27,2 5. БАА 5,35 14,0 6. АҚШ 4,68 492,2 7. Венесуэла 4,0 28,8 8. Алжир 3,69 59,3 9. Нигерия 3,0 4,2 10. Ироқ 3,34 - 11. Туркманистон 2,89 29,6 12. Қозоғистон 2,5 5,4 13. Канада 1,93 137,7 14. Норвегия 1,35 36,8 15. Мексика 1,92 28,1 16. Голландия 1,81 68,2 17. Ўзбекистон 1,9 41,1 18. Малайзия 2,27 31,8 19. Индонезия 2,05 59,9 20. ХХР 1,17 17,9 21. Украина 1,14 15,4 Туркманистон ўзининг бетараф позициясини рўкач қилиб, минтақа атрофида кечаётган асосий геосиёсий жараёнлардан четда туришни афзал кўрмоқда. Қирғизистон ва Тожикистон ҳам бир неча йиллардан б уён минтақа атрофида кеч аёт ган геосиёсий жараёнлар синовидан ўтиб келмоқда. Табиийки, минтақадаги давлатларнинг иқтисодий имкониятлари ва сиёсий 20 «Панорама» газетасининг 1998 йил 27 февраль материаллари асосида. 9 б.

ривожланиши етакчи давлатлар томонидан доимий кузатуви ва диққат марказида қолиб келмоқда. Ўзбекистонгина ўз ташқи сиёсий фаолиятни мамлакат миллй манфатларини инобатга олиган қатъият билан амалга ошириб келмоқда. Унинг улкан иқтисодий ва сиёсий имкониятларга эга бўлган давлат эканлигини англаб етган етакчи мамлакатлар ўз иқтисодий манфаатларини шакллантириш ва ривожлантириш мақсадида йирик компанияларининг ваколатхоналарини очмоқда. Шу ўринда Марказий Осиёда азлдан мавжуд бўлган ва ҳозирги даврда қайта тикланаётган Буюк Ипак йўлининг иқтисодий аҳамиятини таъкидлаб ўтиш зарур. Биргина Ўш-Андижон-Тошкент-Нукус-Қўнғирот автойўлининг барпо этилиши Буюк Ипак йўли асосий бўғинининг ишга тушганини англатади ва Ўзбекистон иқтисодий имкониятларининг янада кенгайишига хизмат қилади. Геосиёсат нуқтаи назаридан Ўзбекистон Марказий Осиёнинг марказини эгаллаган ҳамда муҳим стратегик мавқега эга бўлган давлат ҳисобланади. Сиёсий, иқтисодий ва маънавий салоҳияти ҳамда демографик имкониятлари жиҳатидан минтақадаги бошқа давлатлардан ажралиб туради. Жумладан, Марказий Осиё минтақаси аҳолисининг 40 фоизи Ўзбекистонда истиқомат қилади. Қўшни республикаларнинг Ўзбекистонга чегарадош бўлган барча маъмурий ҳудудларида ўзбеклар маҳаллий элатлар билан биргаликда яшаб келади. Ўзбек халқига хос бўлган бағрикенглик, урф- одатларни эъзозлаш, анъаналарга амал қилиш, бақамти яшаётган элатлар ўртасида унинг етакчилигини таъминлайди. Бу ҳол Ўзбекистоннинг минтақада нафақат жўғрофий, балки этно-маданий нуқтаи назаридан ҳам ўзига хос кўприк вазифасини ўтаётганини намоён этади. Хулоса қилиб айтганда, минтақанинг геосиёсий мавқеи қуйидаги омиллар билан белгиланади: Марказий Осиёнинг геосиёсий мавқеи, аввало, унинг иқтисодий имкониятлари билан белгиланади. Бу борада энг манфаатли ҳамкорлар билан иш олиб бориш муҳимлигини таъкидлаб, минтақада етакчи давлатлар

манфаатларининг шиддат билан шаклланиб бораётгангини инобатга олиш зарур. Шу билан бирга, иқтисодий манфаатларини амалга ошира олмаган ташқи кучлар диний, миллатлараро муносабатлар, ҳудудий муаммолар, сув тақсимотига оид масалалар каби омилларга таяниб, минтақадаги барқарорликни издан чиқариши мумкин. Шу нуқтаи назардан, миллатлараро муносабатларда барқарорликни таъминлаш минтақавий хавфсизликнинг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, минтақада сув тақсимоти масалаларида ҳукуматлараро комиссия ишини тўғри йўлга қўйиш, , республикалар ўртасида чегаралаш ишларини охирига етказиш минтақадаги коммуникацион тизимнинг такомиллаштирилиши унинг иқтисодий ва сиёсий аҳамиятини ошишига олиб келувчи омил ҳисобланади. Бундан ташқари, минтақада, жумладан Ўзбекистонда фаолият юритаётган хорижий ташкилотлар томонидан ўтказилаётган тадбирларнинг мавзуларига эътибор қаратиш ва уларнинг минтақа ижтимоий-сиёсий ҳаётига таъсири тўғрисида амалий тадқиқотлар олиб бориш ҳамда тегишли хулосалар чиқариш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Шу маънода манфаатларнинг тенглиги асосида, барча, айниқса ривожланган давлатлар билан ўзаро фойдали ҳамкорлик ўрнатиш минтақа мамлакатларининг дунё иқтисодий тизимига тадрижий ҳамда қонуний тарзда интеграциялашуви ҳамда, Марказий Осиё геосиёсий аҳамиятининг янада кучайишига олиб келиши шубҳасиздир.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т .:Ўзбекистон, 1997 , 2. Джаффе Э. Распечатать богатства: энергоносители и будущее Центральной Азии и Кавказа // Центральная Азия 2010. Перспективы человеческого развития. Обзор Регионального Бюро Европы и СНГ, ПРООН.- Т ., 1997 3. Ж алилов А., Марказий Осиёнинг геосиёсий мавқеи. // Жамият ва бошқарув , 2006 , Махсус сон.

4. Jalilov А ., Ethnic-political aspects of regional stability of Central Asia Ма қ ола Central Asian Affairs. КИСИ Кз. Журнал Казахстанского Института стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан . 5. Суюмбаев М., Мамытова А. Природные ресурсы как фактор развития Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ , 1998 , 1 - сон, 35 -бет . 6.С табильность в Центральной Азии в постконфликтный период. Материалы международной конференции (14-15 июн ь 2002 г. Ташкент). Центральная Азия. - Т., 2003. 7. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Марказий Осиё

Марказий Осиё ва Узбекистоннинг кишлок хужалиги минтакалари

Ўзбекистон хавфсизлик сиёсатида Афгонистон, Жанубий Осиё ва Якин Шарк омили

Марказий Осиё кишлок худудларида ахоли такрор барпо булишининг хусусиятлари ва омиллари

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги