Туркистон-Нурота округи - Geografiya - Referatlar

Туркистон-Нурота округи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Туркистон-Нурота округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Молгузар тоғи 3. Ҳисор-зарафшон округи 4. Зарафшон тизмасининг Мариёндарё водийсидан ғарбдаги қисми 5. Оқсув дарёсининг узунлиги 6. Нурота табиий-географик райони

www.arxiv.uz Округ Туркистон тизмасининг ғарбий қисмини ва Нурота тизмасини ўз ичига олйб, жанубда Ўрта Зарафшон, ғарбда Қизилқум, шимолда Тошкент- Мирзачўл округлари билан чегарадош. Округнинг фақат жануби-шарқий қисмида чегара шартли равишда Узбекистоннинг Тожикистон билан бўлган давлат чегараси орқали ўтади. Округ ҳудуди республикадаги қадимий қуруқликлардан бирк бўлиб, ашсан палеозой даврининг гилли сланеўлари, қум ва оҳактошларидан таркиб топган. Бу ётқизиқлар герўин орогенетик жараёнлари таъсирида бурмаланган ва метаморфиклашиб, мармарва кристалл сланеўларга айланган. Шунингдек, округда мезозой ва кайназой даврларининг кварўлари, қумтошлари, мергеллари ва гиллари ҳам учрайди. Дарё водийларида ва ботиқларида эса антропоген конгломератлари, шағаллари, қум, қумлоқ ва лёссимон жинслари учрайди. Герўин тоғ бурмаланиш даврида округда кучли вулкан жараёнлари рўй берган. Шу сабабли чўкинди ётқизиқлар орасида отқинди (диорит, гранит) ва эффузив жинслар учрайди, округнинг ҳозирги релефини вужудга келишида алҳп тектоникаси айниқса катта рол ўйнаган. Тоғлар бу даврда қайтадан кўтарилган (4000 метрга йетган). Туркистон тизмаси Мастчоқ тоғ тугуни яқинида Олой тизмасидан ажралиб чиқади ва кенглик бўйлаб 350 км га чўзилади. Унинг эни ўрта хисобда 60 км, баландлиги эса 3600—4000 м. Баъзи йерларда унинг баландлиги 5580 метрга йетади (Пирамида чўққиси). Туркистон тизмасининг Мастчоҳ тоғ тугунидан Шаҳристон довонигача бўлган қисмининг релеф шакллари алҳп турида бўлиб, чўққилари қояли, қиррали, баландлиги эса 5000 метрдан ҳам ортиқ. Лекин тизманинг Шаҳристон (3351 м) довонидан ғарбда бўлган қисми анча паст, альп турли релеф шакллари жуда кам учрайди. Туркистон тизмасини Шахристон довонидан ғарбда Сангаор дарёси водийсининг юқори оқими иккига ажратиб туради. Сангзор водийсининг жанубий қисмидаги тизма Чумқортоғ деб, шимолдагиси Молгузар тоғи деб юритилади. Молгузар тоғи Темурланг дарвозаси ёки Илонўтди дараси орқали

www.arxiv.uz Нурота тизмасидан ажралиб туради. Туркистон тизмасининг округ ҳудудидаги ғарбий қисми анча паст бўлганлигидан бу йерда музликлар йўқ. Лекин тоғлар орасидаги чуқурликларда қор уюмлари ёзгача эримай туради. Туркистон тизмасининг Шаҳристон довонидан Гуралаш (2710 м) довонигача бўлган қисми паст бўлсада, бироқ баъзи нуқхалари 4000 метрдан хам ортиқ (Шовқартог 4033 м). Бу қиомда Туркистон тизмасидан шимолга қараб қатор-қатор тор тизмалари ажралиб чиқади. Улардан энг муҳими Уратепа тоғи, у Зоминсув сойи орқали Молгузар тоғидан ажралиб туради. Чумқортоғ Туркистон тизмасинилг бевосита ғарбий давоми бўлиб, узунлиги 70 км, баъзи чўққилари 3000 м дан баланд (Бозорхоним 3405 м). Чумқортоғ Қўштепа довони яқинида жануби-ғарбга бурилиб пасайиб қолади ва Латтабанд (2035 м) довонига йетгач, икки қисмга ажралади: жанубий қисм Қизилқанор тоғи деб аталйб (ўртача баландлиги 1000 м), бутунлай Тожикистон ҳудудида жойлашган; шимолий қисм эса Латтабанд тоғи дейилади. У Қизилтанор тоғидан баланд (2200 м). Ана шу Латтабанд тоғининг сувайирғич қисмидан округнинг чегараси ўтади. Чумқортоғ ғарбда Мўғул қишлоқи яқинида тугаб, сўнгра тепаликларга айланиб кетади. Бу тепаликларнинг баландлиги 700— 800 м бўлиб, бирбирларидан сойлар орқали ажралвб туради. Чумқортоғ шимоли-ғарбга давом этиб, унча баланд бўлмаган Ғўбдунтоққа туташиб кетади. Бу тоғнинг ўртача баландлиги 800—900 м (энг баланд йери эса 1666 м), Ғўбдунтоғ билан Чумкрртоғ орасида эса лёссли қумли жинслардан тузилган баланд (750—800 м) текислик жойлашган. Зарафшон дарёсини Сангзор дарёси билан бирлаштирган Туятортар канали шу текисликдан ўтади. Ғўбдунтоғ шимоли- ғарбга қараб аста-секин пасайиб, Маржонбулоқ баландлигига айланиб, энг баланд йери 948 метрта йетади. Бу баландликдан олтин кони топилган. Маржонбулоқ баландлиги ғарбда Оқтепа дарё водийси орқали Қароқчитоғдан ажралиб туради. Молгузар тоғи Шовқортоғ чўққисидан то Темурланг дарвозасигача 75

www.arxiv.uz км га чўзилган. Бу тоғнинг шимолий ёнбағри аста-секин пасайиб, Тошкент- Мирзачўл округига туташиб кетади. Молгузар тоғининг ўртача баландлиги 1500 м бўлиб, марказий қисми 2622 м га йетади. Ана шу баландликнинг ўрта қисмидан Молгузар тоғи ғарбга ҳам, шарққа ҳам пасаяди. Молгузар тоғи Илонўтди (Темурланг) дарвозасида Сангзор дарёсига қояли, тик ёнбағирлар ҳосил килиб тушади. Бу йерда водийнинг кенглиги 120—130 м чамасидадир. Нурота тизмаси Туркистон тизмасининг шимоли-ғарбга чўзилган давомидир. Тизманинг узунлиги Темурланг дарвозасидан Нурота кишлоригача 200 км, энг кенг йери марказий қисмида (75 км) бўлиб, ундан ғарбга ва шарққа борган сари тоғаяди. Ўртача баландлиги 1500 м, энг баланд йери — марказий қисмидаги Ҳаётбоши ёки Заргар чўққиси 2165 метрга йетади. Нурота тизмасининг шарқий қисми Қўйтош тоғи деб аталади. Нурота тизмаси асимметрик тузилган, жанубий ёнбағри узун, кенг, Нурота чўкмасига аста-секин пасайиб тушади, шимолий ёнбагри эса қисқа, Мирзачўлга тикка тушади ҳамда параллел йўналган паст тоғларни ҳосил килади. Буларнинг катталари Пистали ва Баликчи тоғидир. Туркистон- Нурота округининг орографик чизмаси: 1. Қарақчитоғ. 2. Рўбдунтоғ. 3. Латтабанд тоғи. 4. Қизилқанор тоғи. 5. Чумқартог» 6. Зоминтог. 7. Жиззах сув омбори. 8. Сангзор дарёсн. 9. Хаётбоши чўққпен —2165 м. 10. Оқтоғнинг Тахну чўққиси — 2003 м. Туркистон тизмасининг Шовроқтоғ чўққиси—4033 м. 12. Туркистон тизмаси. 13— Чумқортогнинг Бозархоним чўққиси — 3405 м. Нурота тизмаси жанубдаги Нурота-Қўйтош ботиғи оркали Бахилтоғ, Оқтоғ, Қароқчитоғ ва Ғўбдинтоғлардан ажралиб туради. Чумқортоғнинг ғарбий давоми бўлган Ғўбдунтоғ ғарбда Оқтепа дарё водийси орқали Қароқчитоғдан ажралиб туради. Бу тизманинг энг баланд жойи марказий қисмида бўлиб (1200 м), теварак–атрофга секин–аста пасая боради ҳамда ғарбдаги Тусун дарё водийси орқали Оқтоғдан ажралиб туради. Оқтоғ бир неча кичик тоғларнинг йиғиндисидан иборат бўлиб, уларни энг

www.arxiv.uz мухимларн Оқтош, Қизкўрган, Жўлташ ва Бахил тоғлардир. Оқтоғ ўзининг катталиги жиҳатидан Нурота тизмасидан кичикроқ бўлиб, ғарбга қараб давом этади ва Нурота қишлоғи яқинида пасайиб (600 м), сўнгра текисликка айланиб кетади. Бу тоғнинг ўртача баландлиги 1000— 1200 м, энг баланд йери — Тахну чўққиси 2003 м. Бу тоғ оқ мармардан тузилганлиги учун шундай ном олган. Оқтоғ жануби-ғарбга қараб пасаяди ва ундан Қоратоғ ажралиб чиқади. Бу тоғ жуда ясси бўлиб, атрофга аста-секин пасайиб тушади. Унинг баландлиги 1000—1200 м. Туркистон–Нурота округидаги бундай антиклинал тоғлар орасида синклинал ботиқлар ҳам бор. Булардан энг катталари Сангзор, Қўйтош, Нурота ботиқларидир. Сангзор водийси Чумқортоғ билан Молгузар тоғлари орасида бўлиб, юқори қисми тордир. У Балх Қишлоқи яқииида (Энча кенгайиб, текислик характерига эга бўлади, сўнгра шимолга қараб бурилиб тораяди ва Темурланг дарвозасини ҳосил қилади. Водий Темурланг дарвозасидан ўтгач аста-секин кенгаяди ва Жиззах воҳасига қўшилиб кетади. Сангзор водийси Ғаллаорол қишлоғи яқинида анча кенгаяди ва ғарбга томон баландлаша бориб Қўйтош текислигига туташиб кетади. Қўйтош текислиги эса Ғўбдунтоғ, Қароқчитоғ ва Қўйтош орасидаги ботиқда жойлашган, баландлиги 600 м. Бу текислик ғарбга томон қараб давом этади ва Қўшработ қишлоғи яқинида Нурота ботиғи билан туташади. Нурота батиғи Нурота антиклиналлари орасидаги синклиналда жойлашиб, ўрта қисмида баландлиги 520 м га боради. Лекин у ғарбга томон пасая боради ва шу йўналишда кенгайиб, сўнгра Қизилқумга туташиб кетади. Округнинг пастроқ жойларида ёз қуруқ ва иссиқ, қиш эса у қадар оовуқ бўлмайди. Баландроқ жойларида ёз салқин, қисқа, қиш эса совуқ бўлиб, узоқ давом этади. Шу сабабли январнинг ўртача ҳарорати округнинг текислик қисмларида 0,2°С бўлса, тоғ тепаларида — Шаҳристон довонида—11,4°, энг паст ҳарорат эса —25°—34°С гача йетади. Туркистон — Нурота округи

www.arxiv.uz баланд бўлганидан ёз ойлари атрофга нисбатан салқин бўлади. Шунинг учун июл ойининг ўртача ҳарорати текислик жойларда 26°, 25°С бўлса, баландроқ жойларда 25°—15°С бўлади. Энг юқори ҳарорат 23°—45°С орасида ўзгаради. Туркистон–Нурота округида совуқсиз кунлар Тошкент-Мирзачўл округига нисбатан камроқ. Чунки тоғли ўлка бўлганлигидан баҳорда охирги совуқ тушишининг ўртача муддати апрелнинг биринчи ярмига, кузги биринчи совуқ тушишининг ўртача муддати октябрнинг иккинчи ярмига тўғри келади, бинобарин совуқ бўлмайдиган давр 100—200 кун атрофида бўлади. Округда кузги биринчи совуқ тушишигача фойдали (эффектив) ҳароратнинг йиғиндиси 1500—2300°С ни ташкил қилади, ваҳоланки бундай давр Тошкент–Мирзачўл округида 230 кунгача бўлади. Округда ўртача йиллик ёғин миқдори 250—450 мм, тоғларнинг ғарбий ҳаво массасига қараган ёнбағирларида 600—700 мм, тескари қисмларида ва берк ботиқларда 250—350 мм ёғиннинг кўп қисми баҳорда (41—48%) ва қишда (34—43%), кам қисми; ёзда (2—5%) ёғади. Лекин тоғ ёнбағри бўйлаб юқорига кўтарилган сари ёзги ёғин миқдори ортиб боради. Округ тоғли ўлка бўлганлигидан ёғинларнинг бир қисми қор ва дўл шаклида ёгади. Шу сабабли қор қопламининг қалинлиги 15—30 см, айрим жойларда 1 м бўлиб, март ойигача ва баландроқ жойларда май ойигача эримай туради. Округда шамолнинг ўртача тезлиги секундига 2,0—3,2 м ни ташкил этади. Йил бўйи шамол кўпроқ шимолдан, шимоли-шарқдан ва шимоли- ғарбдан эсади. Округнинг жануби-шарқий қисмида (Ғўбдунтоғ ва Қароқчитоғлар атрофида) шимоли-шарқдан ва шарқдан, яъни Сангзор водийси томонидан «Илон ўтди» номи билан аталувчи шамол эсиб, тезлиги баъзан секундиги 28 метрга йетади. Бу шамол ёзда ва кузда чанг–тўзон аралаш эсиб, қишлоқ хўжалигига зарар йетказади. Округ дарёлари тоғ дарёлари бўлиб, эрозия жараёни кучли. ҳисор-зарафшон округи

www.arxiv.uz Округ республикамизнинг жанубий қисмидаги Ҳисор ва Зарафшон тизмаларининг ғарбий ва жануби-ғарбий қисмини ўз ичига олиб, шимолда Зарафшон, шарқда Сурхондарё, жанубда Амударё ва ғарбда Қашқадарё ботиқлари билан ўралган. Ҳисор-Зарафшон округи Помир ва Тяншан тоғ тизмалари орасидаги оралиқ ландшафт зонасида жойлашган, геологик тузилиши жиҳатидан ҳам Туркистоннинг шимолий ва жанубий тоғ ёйлари ўртасидаги контакт региондир. Шу сабабли округда Туркистоннинг шимолий ёйида жойлашган Тяншан тоғларидагига нисбатан палеозой жинслари кам бўлиб, кўпроқ мезозой ва кайназой ётқизиқлари учрайди; палеозой (силур, девон, карбон) оҳактошлари, сланеў ва қумтошлари жуда кам бўлиб, фақат округнинг шимоли-шарқий ва марказий қисмидаги антиклинал тоғларининг заминини ишғол қилади. Лекин бу жинслар герўин бурмаланиш таъсирида мармарсимон оҳактошларга ва метаморфиклашган сланеўларга айланиб кетган. Округдаги асосий ётқизиқлар эса мезозой қумтошларидан, гилли сланеўларидан, оҳактошларидан, қизил гил ва мергелларидан иборат бўлиб, сўнгги тектоник жараёнлар таъсирида структуралари ўзгарган. Округдаги Ҳисор, Чақилкалон ва Қоратепа тоғларида чўкинди, жинслар орасида интрузив ётқизиқлар ҳам учрайди. Булар гранит, диорит, порфирлардан иборат бўлиб, герўин орогенетик жараёни билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлган. Герўин орогенетик жараёнида вужудга келган тоғлар кейинчалик текисланган ва анча пасайиб, типик тоғлик хусусиятларини йўқотган. Бироқ пасайиб, текисланиб қолган тоғлар алҳп тектоник жараёнининг бу районга кучли таъсир этиши туфайли (чунки округ Помир тоғларига яқин жойлашган) яна қайта кўтарилган. Лекин кейинчалик турли кучлар таъсирида тоғлар йемирилиб, ҳозирги ҳолатига келиб қолган. Округ орографиясининг ўзига хос хусусияти шундаки, бутун тоғлар

www.arxiv.uz Ҳисор ва Зарафшон тизимларига киради ва ғарбга ҳамда жануби-ғарбга томон пасая бориб, қатор тоғларга айланиб кетади. Бу тоғ даҳалари бир- бирларидан чуқур дарё водийлари орқали ажралиб туради. Округнинг мутлоқ баландлиги 500—4500 м, айрим чўққилари эса 4600 м га йетади. Бу эса округнинг алп туридаги баланд тоғли ўлка эканлигидан далолат беради. Дарҳақиқат, округнинг йер юзаси жуда паст-баланд бўлиб, тоғларнинг ўқ қисми дарё водийларидан 1500—3000 м тик кўтарилиб туради ва чўққилари қояли, қирралидир. Ҳисор-Зарафшон округи релефининг бунчалик мураккаб бўлишига унинг геологик тузилиши ҳам жуда катта таъсир кўрсатган: ҳудудда сланеў ва оҳактошли жинсларнинг кўп бўлиши, тоғ ёнбағирларининг қояли, дарё водийларининг эса тоғ, чуқур ва тик бўлишига олиб келган. Аксинча, округнинг ғовак, бўш чўкинди жинслардан иборат бўлган адир қисмининг релефи унча мураккаб эмас. Бу кисмида дарёлар денудаўия жараёнида ўзангини эмас, балки ён томонини ҳам ювиб, чуқур бўлмаган кенг водийлар ҳосил қилган. Зарафшон тизмаеи округнинг шимолида бўлиб, унинг Эгрибугри довонидан ғарбда бўлган қисми шу округга қарайди. Зарафшон тизмасининг бу қисми анча паст бўлиб, энг баланд йерлари 2500 м га йетади. Зарафшон тизмаси шарқдан ғарбга қараб бир неча бўлакларга бўлиниб, Чақилкалон, Қоратепа, Зирабулоқ, Зиёвуддин тоғлари номи билан аталади. Зарафшон тизмасининг Мариёндарё водийсидан ғарбдаги қисми Чақилкалон тоғи деб аталади, у деярли кенглик бўйлаб чўзилган. Бу тоғнинг шарқий қисми баланд (Зебон чўққиси 2336 м). Чақилкалон тоғи асимметрик тузилган, шимолий ёнбағри қисқа ва тикдир. Бу йерда тоғ Зарафшон водийсидан бирданига кўтарилиб кетади, жанубда эса аксинча, Фароб- Мариён ва Қашқадарё водийларига қия бўлиб, аста-секин пасайиб боради. Бу тоғ девон оҳактошларидан тузилганлиги сабабли воронкасимон, конуссимон — карот шакллари кўп, баъзи карст конусларининг диаметри 80 м, чуқурлиги эса 35—40 м келади.

www.arxiv.uz Чақилкалон тоғининг ғарбий қисмидаги Қоратепада бир неча рорлар мавжуд. Сўнгги пайтда Чақилкалон тоғининг рарбидаги Қирқтоғ платосида Туркистондаги энг чуқур Қили ғори (чуқурлиги 1082 м) топилди. Чақилкалон тоғи Тахтақорача (1630 м) довонида тугайди, шу йердан ғарбга қараб Қоратепа тоғи давом этади. Бу тоғ интрузив жинслардан тузилган бўлиб, энг баланд жойи Камқўтон чўққиси бўлиб, 2195 м. га йетади. Бу тоғ шимолга қараб аста-секин пасая боради ва баланд текисликларга айланади. Лекин тоғнинг жануб томони тикдир. Қоратепа тоғи Ғарбга қараб давом этади ва Каттақўрғон шаҳри жанубида яна баландлашиб, Зирабулоқ тоғини хосил қилади. Зирабулоқ тоғи ғарбга қараб тахминан 100 км чўзилган (нисбий баландлиги 500—600 м). Энг баланд жойи шарқий қисмидаги Зиндонтоғ чўққисидир (1116 м). Зирабулоқ тоғи ғарбда Қарноб йўлаги орқали Зиёвуддин тоғидан ажралиб туради. Бу тоғ Зарафшон тизимининг энг ғарбий қисми бўлиб, нисбий баландлиги 300 м, мутлақ баландлиги эса 900 м. га йетади. Зиёвуддин тоғининг энг баланд йери Навоий шаҳридан шарқдаги Дарткўл чўққисидир (914 м). Зиёвуддин ва Зирабулоқ тоғлари денудаўия жараёнида пасайиб, яссиланиб қолган, уларда қуруқ сойлар кўп. Ҳар тоғ ҳам аста-секин шимолда ўрта Зарафшон ва жанубда Қашқадарё округларига туташиб кетади. Чақилкалон тоғининг жанубида Қашқадарё, Жиннидарё ва Оқсув дарёларини бир-биридан ажратиб турадиган қатор тоғлар бор, улар Зарафшон тизмасини Ҳисор тизмаси билан қўшиб туради. Бу тоғлар ичида Жиннидарё билан Оқсув дарёси орасидаги Сумсар ва Шертоғ тоглари анча баланд бўлниб, 2500 м дан ортиқдир. Ҳисор округидаги асосий тизма ҳисобланади. Лекин унинг фақат Мура (3799 м) довонидан ғарбда бўлган қисмигина Ўзбекистон худудидадир. Ҳисор тизмаси тахминан 68° шарқий узунликда Киштут дарёсининг (Тўполон дарёсининг ирэдори) юқори оқими орҳали 2 қисмга ажралади; 1) жануби-ғарбга қараб йўналган ва Киштут ҳамда Қорптог дарёлари орасида сувайирғич ҳисобланадиган Мачитли тоғи. Бу тоғнинг фақат ғарбий

www.arxiv.uz қисмигина шу округ доирасидадир (энг баланд йери 3476 м); 2) шимоли-ғарбга томон чегара бўйлаб йўналган қисми — Ҳазрати Султон тоғи Ҳисор тизмасининг бевосита давомидир. Ҳазрати Султон тоғй Оқсув дарё водийсишшг юқори оқимигача давом этиб, сўнгра Сумсар ва Шертоғ тоғлари орқали Зарафшон тизмаси билан туташади ҳамда бу йерда ундан жануби-ғарбга қараб қатоғ тармоқлар ажралиб чиқади. Ҳазрати Султон тоғи анча баланд бўлиб, 4000 м дан рртиқ, қояли, қиррали, музликлар ва доимий қорликлар билан, ўралган чўққилари бор. Ҳазрати Султон тоғининг марказий қисми (Тўполон дарёсининг юқори оқими билан Мура довонининг орасидаги қисми) жуда баланд; бу йерда Харбитог—4395 м, Ҳазархон—4496 м, Хожишарқ — 4424 м, Ҳожи Қаршавар —4304 м, Заррак—4299 м, Ғова —4145 м ва бошқа чўкқилар бор. Бутун округнинг ҳамда Ўзбекистоннинг энг баланд нуқтаси Ҳазрати Султон номли чўққидир (4643 м), у Ҳисор тизмасининг ўша Ҳазрати Султон тоғидан бошланадиган Диохондарё (Тўполон дарёсининг чап ирмоғи) билан Бодомистон (Қоратоғ дарёсининг ўнг ирмоғи) дарёларининг юқори оқимидадир. Умуман, Ҳисор тизмасининг Ҳазрати Султон тоғи алҳп турли релеф шакллари билан округнинг бошқа қисмларидан фарқ қилади, бу йерда бир неча кичик-кичик музликлар бор. Ҳисор тизмасидан (Ҳазрати Султон тоғида) Оқсув дарё водийсининг юқори оқимида жануби-ғарбга қараб бирбирига параллел қатор тармоқлар ажралиб чиқади. Бу тармоқлар Қашқадарё билан Сурхондарё орасида сувайирғич ҳисобланади, улардан энг муҳимлари Чақчар, Бойсун, Осмонтарош, Бешнов тоғларидир. Булар ичида энг каттаси Чақчар тизмасидир (Хуросон чўққиси— 3744 м). Чақчар тоғи жанубга давом этиб, ундан жануби-ғарбга Осмонтарош (3700 м) тоғи ажралиб чиқади. Бу тоғ Оқсув ва Танхоз дарёлари орасидадир. Осмонтарош билан Чақчар туташган йерда (Ғова довони атрофида) қатор музликлар бор. Булар ичида энг катталари Северцев ва Ботирбой

www.arxiv.uz музликларидир. Северцев музлигининг бўйи 2,3 км, энг 550 м, майдони 1,38 км 2 , Ботирбой музлигининг бўйи эса 2,2 км, майдони 1,3 км 2 . Осмонтарош тоғининг жанубида Бешнов тоғи бўлиб, уларни Танхоз дарёси ажратиб туради. Бешнов шимоли-шарққа давом этади ва Чақчар тоғига бориб туташади. Чақчар тоғидан жануби-ғарбда Эшакмайдон, Тойдала, Хонтахта, Майданон каби тармоқлар ажралиб чиқади. Бу тоглар бир-биридан Қизилдара, Гулдара (Қашқадарёнинг чап ирмоғи) дарёлари орқали ажрали|б туради. Чақчар тоғининг шаоқида унга параллел ҳолда йўналган Бойсун тоғи жойлашган. Бу тизма Ҳисор тоғ тизимикинг энг узун тармори бўлиб, у шимоли-шарқда Қўштанг (3273 м), ўрта қисмида Қетмончопти (3168 м) ва жанубида эса Сувсизтоғ тоғлари деб, Ҳисор-Зарафшон округининг орографик чизмаси: Бойсун тоғининг жанубида Куҳитанг тоғи бор. Бу тизма жануби-ғарбга 50 км чўзилган ва баландлиги 3137 м га этади, бу йерда карет жараёни ривожланган. Кўҳитанг тоғида узунлиги 4 км га йетадиган ғорлар бор. Бойсун тоғининг шарқида унга параллел ҳолда Сурхонток жойлашган, у кичкина, лекин анча баланд (3722 м) тизмадир. Бу тоғнинг жанубида шимоли-шарқдан жануби-ғарбга йўналган Қлиф-Шеробод паст тоғлари ўрнашган. Клиф-Шеробод паст тоғларининг ўртача баландлиги 900—1000 м, энг баланд йери эса 1,126 м. Бу тоғлар Шеробод дарё водийсида тугаб, сўнгра шимоли-шаркқа қараб Шеробод-Сариқамиш паст тоғлари бошланиб кетади. Паст тоғларнинг энг баланд йери 1216 м га йетади ва жануби-ғарбдан шимоли-шарқка қараб Газлафон, Бешқиз, Қорабунадир, Такасакради, йетимкалас тоғлари деб аталади. Ҳисор-Зарафшон округининг иқлими ўзига хос бўлиб, ҳам пастдан юқорига, ҳам шимолдан жанубга ўзгариб боради. Шу сабабли округ шимолининг қуйи қисмида ўртача йиллик ҳарорат 12°— 13°С бўлса, жанубининг қуйи қисмида 14°—15°С. Лекин тоғларнинг энг баланд

www.arxiv.uz қисмларида ўртача йиллик ҳарорат паст бўлиб, 0°—6°С атрофида бўлади. Ёз округнинг қуйи қисмида иссиқ ва қуруқ бўлиб, июлнинг ўртача ҳарорати 24°—28°С, тоғларнинг баланд қисмида эса 12°— 17°С га тушиб қолади. Энг юқори ҳарорат қуйи қисмида 40°—45°С, баланд қисмида 25°— 30°С атрофида бўлади. Округда қиш унинг куйи қисмида нисбатан илиқ бўлса, юқори қисмида совуқ ва давомли бўлиб, январнинг ўртача ҳарорати пастки қисмида 0,5°—2°, юқори қисмида эса —6° —10°С. Энг паст ҳарорат округнинг пастки қисмида —25° —26°С, юқори қисмида —30° 35°С. Округда совуқсиз давр унинг қуйи қисмида 200—220 кун бўлса, юқори қисмида 100—110 кунга тушиб қолади. Ҳисор-Зарафшон округида ёғин релефнинг таъсирида ҳудуд бўйича бир хил тақсимланган змас. Тоғларнинг қуйи қисмларида, берк водийларда йиллик ёғин миқдори кам (200—400 мм) бўлса, баландроқ қисмларида ва айниқса ғарбий ҳаво оқимларига қараган ёнбағирларда ёғин кўп (400—1000 мм) бўлади. Йиллик ёғиннинг анча қисми (45—50%) баҳорда, (34—40%) қишда, оз исми (8—10%) кузда ва (2—3%) ёзда ёғади. Қор қопламининг қалинлиги 80 —90 см га йетади. Тоғ этакларида ва водийларда қор қоплами юпка, узок турмайди, тоғ тепаларида эса қалин, баланд кисмларида баъзан ёзгача эримай ётади. Ҳисор-Зарафшон округида ёғин кўпроқ ёққанлигидан Туркистон-Нурота округига нисбатан дарёлари кўп ва нисбатан серсувдир. Округдаги дарёлар асосан Қашқадарё, Сурхондарё ва Шеробод ҳавзаларига киради. Округдан бошланувчи Жиннидарё, Оксув, Танхоз, Яккабоғ ва Ғузордарёлар Қашқадарё хавзасига киради. Жиннидарё Қашқадарёнинг биринчи анча серсув ирмоғи ҳисобланиб, Ҳисор тизмасининг Оқота ва Шердоғ чўққилари орасидаги булоқ ва жилғалардан бошланиб, узунлиги 57 км, сув йиғадиган ҳавзаси 367 км 2 . Бу дарё қор ва муз эришидан тўйиниб, унинг суви мартиюн ойларида кўпаяди. Дарёнинг ўртача йиллик сув сарфи Қаландар қишлоғи ёнида секундига 1,50 м 3 . Ушани 68,3% март-июн ойларига, 11,4% июл-сентябрга,

www.arxiv.uz 20,3% эса октябр-феврал ойларига тўғри келади. Оқсув дарёсининг узунлиги 115 км, сув йиғадиган ҳавзасининг майдони 1050 км 2 бўлиб, Ҳисор тизмасидаги Ботирбой ва Северцев музликларидан бошланувчи Ботирбой ва Хонакасув ирмоқларининг қўшилишидан вужудга келади. Ҳисорак қишлоқигача тор ўзанда тез оқади, сўнгра водийси кенгайиб, қайирлар хосилқилади. Оқсувга чап томондан Гиляндарё, Қизилямчак, Томшуш Сутшар ўнг томондан Қорасув каби ирмоқларни қўшнб олади. Оқсув қормузларни эришидан тўйинади. Унинг ўртача йиллик сув сарфи Ҳазаринов ёнида секундига 12,3 м 3 бўлиб, ўшани 48,3% март- июнда, 36,1% ни июл-сентябрда, 15,6 ни эса октябр-февралда оқизади. Танхоздарё — узунлиги 104 км, сув йиғадигаи майдони 459 км 2 . Дарё Ҳисор тоғидаги Ғозикўлдан бошланиб, Сартуғай ирмоғигача бўлган юқори оқими Қаранқул номи билан юритилади. Танхоздарё юкори қисмида тоғ ўзанда шиддат билан оқади. Унинг энг муҳим ирмоклари Саритўқай, Шўрсой, Қизилсув ҳисобланади. Танхоздарё хам корларнинг эришидан ва йер ости сувларидан тўйиниб, ўртача сув сарфи секундига 4,23 м 3 ни ташкил этиб, ўшани 63,6% март-июн ойларида, 25,4% июл-сентябрда, 11% эса октябр-февралда оқизади. Яккабордарё. Узунлиги 108 км, хавзасининг майдони 1060 км 2 . Дарё Ҳисор тизмасининг жануби-ғарбий тармоқларидан бошлаииб. Танхоз дарёсига келиб қўшилади. Унинг асосий чап ирмоклари Шилхазор, Катта Хурсон, Қалон, Турнабулоқ хисобланади. Яккабордарё қорларнинг эришидан тўйиниб, ўртача йиллик сув сарфи секундига 6,73 м 3 , ўшани 61,6% март- июнда, 27,8% июл-сентябрда, 10,6% октябр-февралда оқизади. Ғузордарё. Узунлиги 86 км, ҳавзасининг майдони 3220 км 2 . Ғузордарё Чақчар тоғидзн бошланувчи Каттауру ва Кичикуру, Улмас тоғидан бошланувчи ирмоқларни қўшшшшидан вужудга келади. Дарё қорларнинг эришидан ва йер ости сувларидан тўйиниб, йиллик сув сарфи секундига 5,90 м 3 , ўшани 63,9% март-июнда, 14,7% июл-сентябрда, 21,4% октябр-февралда оқади.

www.arxiv.uz Сурхондарё ҳавзасига кирадиган асосий дарёлар Тўполон, Қоратоғ, Сангардак, Хўжаипок дарёларидир. Тўполондарё Ҳисор тогидаги Ҳазрати Султон (4643 м) чўкқиси якинидан Қорасув номи билан бошланиб, сўнгра Тамшуш номини олади ва Гова ирмоғини қўшиб олгач Тўполондарё деб аталади. Сўнгра унга Шатрут ва Дашнобод ирмоқлари қўшилади. Тўполондарёнинг узунлиги 112 км, ҳавзасининг майдони 2200 км 2 . Дарё қормуз сувидан тўйиниб, ўртача йиллик сув сарфи секундига 51,9 м 3 . Ушани 60,8% март-июнда, 28,6 июл-сентябрда, 10,6% октябр-февралда оқади. Қоратоғдарё — Ҳисор тизмасининг жанубий ёнбағридан бошланиб, узунлиги 95 км, ҳавзасининг майдони 682 км 2 . Дарё қор ва музларнинг эришидан тўйиниб, йиллик ўртача сув сарфи секундига 56,5 м 3 . Ўшани 56,5% март-июнда, 32,2% июл-сентябрда, 11,3% ни октябр-февралда ўтказади. Дарёнинг асосий ирмоқлари Шеркент ва Оқжарсой ҳисобланади. Сангардак Ҳисор тоғидан Тегиқонор номи билан бошланиб, Қизилсой ирмоғини кўшиб олгач Қизилсув, сўнгра Сангардак норлиии олади. Дарёнинг узунлиги 114 км, ҳавзасининг майдони 948 км 2 бўлиб, қор ва ёмғир сувларидан тўйинади, ўртача йиллик сув сарфи секундига 17,1 м 3 . Ўшани 68,0% март-июнда, 19,2% тоғларини олади. Район шимолда Ўрта Зарафшон, ғарбда Қуйи Зарафшон, жанубда Қашқадарё округлари билан, жануби- шарқда Ҳисор табиий-географик райони билан, шарқда эса Тожикистон билан чегараланади. Район релефи жиҳатидан паст ва ўртача баландликка эга бўлган тоғларни ҳамда улар орасидаги ботиқларни олиб, энг баяанд Чақаликалон тоғининг Зебон чўққиси 2336 м. йетади. Район иқлимий хусусиятлари жиҳатидан унча совуқ бўлмайдиган қиш (январнинг ўртача ҳарорати—1—2° атрофида), унча иссиқ бўлмаган ёз (июлнинг ўртача ҳарорати 25—28° атрофида) билан тавсифланиб, йиллик ёғин миқдори ортиб, 400 мм.дан 880 мм. га йетади. Район паст ва ўртача баландликдаги тоғларни ўз ичига олганлиги

www.arxiv.uz туфайли типик, тўқ ҳамда жигарранг тупроқлар тарқалиб, ўрмонлар унинг фақат шарқий қисмидагина учраб, асосий қисмини чўл ва адирга хос бўлган ўсимликлар қоплйб олган. Районда қуйидаги ландшафтлар мавжуд. Зиёвуддин ва Зирабулоқ тоғларининг шимолий ёнбағирларини ўз ичига олувчи қорабош, қўнғирбош ўсувчи, типик (асосий) бўз тупрокли паст тоғлар ландшафти. Қоратепа ва Чақилкалон тоғларининг шимолий ёнбағирла рини ўз ичига олувчи қўнғирбош ва қорабош ҳамда буталар (бодамча) ўсувчи типик ва тўқ бўз тупроқли ўртача баландлик даги тоғлар ландшафти. Қоратепа ва Чақилкалон тоғларининг энг баланд қисмларини эгаллаган арчалар ўсувчи ва жигарранг тупроқли парчаланган тоғлар ландшафти. Чақилкалон тоғининг оҳактошлари тарқалган жигарранг тупроқли ҳар-хил ўтлар ўсувчи карст жараёни мавжуд бўлган платолар ландшафти. Бунга Қирқтоғ платоси киради. Қўнғирбош ва қорабош ўсувчи, типик ва тўқ бўз тупроқ тарқалган ўрқирли лёссимон текислик ландшафти. Бу ландшафт Жом ботиғини, Қоратепа тоғининг жануби-ғарбий ёнбағирларини, Зирабулоқ-Зиёвуддин тоғларининг жанубий ёнбағирларини ўз ичига олади. Чақилкалон ва Қоратепа тоғларининг жанубий ёнбағирларини ўз ичига олувчи эфемероидли бурдойиқ ва қисман арчалар ўсувчи, тўқ бўз тупроқли парчаланган тоғлар ландшафти. II. Ҳисор табиий-географик райони ўз ичига Ҳисор тизмаси ва унинг жануби-ғарбга қараб йўналган тармоқлари — Шертоғ, Сумсар, Осмонтараш, Бешнов, Эшонмайдон, Хонтахта, Майдонон, Чақчар, Бойсун, Сурхонтоғ, Мачитли, Кўҳитанг тоғларини ва Қлиф-Шеробод марзасини олади. Район шимолда Тожикистон билан, шимоли-ғарбда Зарафшои райони билан, шарқда Сурхондарё округи билан, ғарбда Қарши райони билан, жанубда эса Туркманистон билан чегараланади. Районнинг йер усти тузилиши бир хил эмас. Унинг ҳудудида

www.arxiv.uz Ўзбекистоннинг энг баланд Ҳисор (Ҳазрати Султон — чўққиси 4643 м.) тизмаси ва унинг тармоқлари ҳамда улар орасида Қашқадарё ирмоқларининг тоғ ва чуқур водийлари жойлашган. Район иқлимий хусусиятлари жиҳатидан Зарафшон районидан кам фарқ қилиб, қиш Ҳисор тоғидан истисно илиқроқ (январнинг ўртача ҳарорати 0,5 —1,5° атрофида), ёзи эса иссиқ (28—29° атрофида) ва нам (йиллик ёғин миқдори тоғларнинг жануби-ғарбий ёнбағирларида 500—1000 мм, аксинча, шарқий ёнбағирларида тамроқ). Районда асосан жигарранг, қўнғир-тоғ-ўрмон ва тоғ-ўтлоқ тупроқлар тарқалиб, баланд бўйли бошоқли ўтлар, арча, бодом, писта каби дарахтлар ўсади. Район қуйидаги табиий-географик ландшафтларга бўлинади. Районнинг ғарбий қисмида жойлашган қўнғирбош ва қора тош ўсувчи типик бўз тупроқли адирлар ландшафти. Клиф-Шеробод ва Шеробод-Сариқамиш марзаларини ўз ичига олувчи ўта нураган, қорабош ва қўнғирбош ўсувчи, скелетли бўз тупроқ тарқалган паст тоғлар ландшафти. Тоғларнинг 1200—1500 м. баландликларини ўз ичига олувчи буғдойиқ ўсувчи, тўқ бўз тупроқли, анча парчаланган паст тоғлар ландшафти. Тоғларнинг 1400—1500 м.дан 2000—2500 метр баланд қисмларида жойлашган, арчазорлардан иборат жигарранг ва тоғ ўрмон-қўнғир тупроқли парчаланган тоғлар ландшафти. Тоғларнинг энг баланд (2400—2500 м.дан юқори қисми) қисмида жойлашган субалҳп ва алҳп ўтлоқлари мавжуд бўлган очқўнғир ва тоғўтлоқ тупроқлар тарқалган баланд тоғли ланд шафт. Бу ландшафт ҳудуднинг энг баланд қисмида қоялар, қор музликлар билан қопланган гляўиалнивал ландшафтлар ҳам учрайди. Ўзлаштирилган жойлардаги маданий ландшафт.

www.arxiv.uz Ф ойдаланилган адабиётлар : 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Фаргона округи

Cурхондарё округи

Боботог округи